ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУ КАРТАСЫ

(аты-жөні)

Пән Дүние жүзінің экономикалық әлеуметтік географиясы ^{(пән атауы)}
Кредит саны 2

XVII ғасырдың ортасына дейін батыс европалық мектептерде жеке пән болған жоқ. Ол XVII ғасырдың екінші жартысында ғана қолға алынды. Себебі, дүние жүзі бойынша экономикалық өзгерістер болды. Дүние жүзі саудасынң дамуы өнеркәсіп елдерінің территориялық дамып үлкеюіне байланысты. Сонымен қатар әр түрлі географиялық ашылулардың қалыптасуына байланысты. Жердің зерттелуі,картаның қалыптасуы. XVIIIғасырдың басында экономикалық саяси елдердің түсінігі бірінші Россия оқу бөлімдерінде Москва мектебінде «Математикалық және навигациялық» ғылым ретінде оқылды.

XVIII ғасырдың басында оқу бөлімдерінде географияның мазмұны әр түрлі бағытта қалыптасты. Кейбір оқу бөлімінде дүние жүзінің саяси геграфиясын оқытты. Осы жылдары Россияда голландық және неміс оқулықтары орысшаға аударылды. Мысалы, «Жер және география туралы қысқаша жазба» оқулығы. Бірақ оның мазмұны батысевропалық мектептерге тән. Оның кемшілігі географиялық атаулар,фактілер мен сандарға зәру. Россияда XVIII ғасырда орыстардың ғылыми еңбектері шықты. Мысалы, В.Н.Татищевтың «Сібірдің жалпы географиялық жағдайына сипаттама» еңбегі. М.В.Ломоносовтың еңбектері жалпы географияның қалыптасуына үлес қосты. Ол география мазмұнына былай анықтама берді «Адамзаттың дамуына пайдалы мысалы,теңізде жүзе білу,елдерге саяхат жасау, өзен ағысы,елдердің халықтары жөнінде білу.»

30-40 жылдары географиялық атлас «Географияға басшылық» сөздігі шықты. XVIII ғасырда Харитона Чебаторова «Россия империясының географиялық және әдістемелік бағыты» кітабын жазды. 80-жылдары халық училищесінде отандық география және жалпы география қалыптасты.

XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында ғылыми алға жылжыды. Мысалы, географиялық экспедициялар көбейді, алғашқы теңіз жүзушілер орографиялық, гидрографиялық зерттеулер қалыптасты. Мысалы, Зябловский Россия империясының жерін сипаттады. Арсеньев шаруашылық және табиғаттың бір-бірімен байланысын жазып,физикалық географияның қалыптасуына әсер етті. Бұдан кейін орта оқу бөлімдерінде мектеп ережесі қалыптасқан. Мысалы, 7 кластық гимназияда 14 жұмалық сабақ ретінде 3-7 сыныптарда математикалық және жалпы география оқылды. 5-сыныптарда жалпы география, 6-7 сыныптарда Россияның статистика кешенінен классикалық тілдердің қалыптасуына байланысын географияны оқыту 1-класта оқылатын болды. Оған орыс ғалымы Гоголь географияның дамуы өмірсіз құрғақ деп анықтама бере отырып, географияның болашақта дамуына негіз қалау керектігіне тоқталды.


2 дәріс. XIX ғасырдың 50-70 жылдардағы орыс мектептеріндегі география.

XIX ғасыр ортасында Россияда география ғылымы жоғары салада дамыды. Ең алғаш Петербургте орыс географиялық қоғамы мен Россия елдерінде әр түрлі ірі экономиканың қалыптасуын жергілікті аймақтағы географиялық зерттеулердің қалыптасуы тікелей әсерін тигізуі 50-70 жылдар арлығында Россияның генерал картасы шықты. Семенов Тянь- Шанский Россия империясының статистикалық сөздігі «Росияның сандық сведениесі» 60-жылдардан бастап педагогикалық жинағы шықты. Қозғалыс ондағы негізгі мақсат оқу тәрбиесін оқшау қабілеттерден дамыту. Бұндай көзқарасты дамытуда Ушинский «Отанға сүйіспеншілік, ол үнемі орыс мектептерінде: орыс тілі, орыс география тарихы қалыптасу керектігіне» тоқтады.

Бұдан кейін Чернышевский мектеп географиясын тек номенклатура бағытында емес, этнографиялық, экономикалық, статистикалық бағытта дамыту, халықтардың мәдениеті тұрмысы, шаруашылығы оқыту керектігіне мән берді.

Осы бағыт Белохи Лебедов физико-географиялық этнографиялық материалдарды, табиғат ресурстары мен шаруашылықтың қалыптасуына мән берді.

Кузнецованың географиялық атласы 60- жылдары Ушинский мен Семеновтың «Отантану» хрестоматиясы шықты. Онда саяхатшылар туралы әңгімелер, очерктер жазылған. Семенов география сабағы оқулығында әр түрлі географиялық терминдер қолданылған. Россия территориясына саяхат: Онда Москва мен Петербург аралығының табиғаты мен экономикасы туралы айтылған. Сонымен қатар Семеновтың оқушыларға арналған педагогикалық белгілер әдістемесі орыс мектеріндегі географияны оқытуда маңызды роль атқарған.Әр түрлі зерттеулер қорытындысы бойынша 90-жылдары Европалық Россияның геологиялық картасы жасақталды. Докучаевтың топырақ негізін қалауы физикалық географияның дамуына негіз салды. 80-жылдары Москва университетінің география кафедрасына ғалым Анучин басшылық жасады. Ол ғылыми географияның қалыптасуына және мектеп географиясының қалыптасуына зор үлес қосты. XIX ғасырдың 90-жылдары гимназиялық реформалар қалыптасты. Мектептік оқу жоспарында 4класта 2 сағаттан өтілді. Мысалы, 1класс-бастапқы география, 2класс-Европа географиясы, 3класс-Европоа елдерінің географиясы, 4класс Россия геграфиясы. Россиядағы сауданың дамуына байланысты кәсіптік техникалық білім беру қолға алынды. Елдің экономикалық дамуына байланысты экономикалық еңбек бөлшектерінің қалыптасуына байланысты орта мектептерде экономикалық география оқытылды. 6 класта Россияның экономикалық геграфиясы, 7класта Жалпы жертану курсы оқылды. Коммерциялық училищелерде коммерциялық география оқылды. Бұл саяси,экономикалық, шаруашылық, статистикалық бағытта оқылды.
3дәріс.Кеңестер Одағы кезіндегі географияның дамуы.

XIX ғасырдың аяғында географияны өткізуде конструктивті әдіс, яғни картаға есте сақтау үшін сызу, дүние бөліктерін әр түрлі геометриялық фигура түрінде салу. География әдістемесінің дамуына үлес қосқан Раевский. әр түрлі журналдар шыға бастады. Мысалы географиялық қоғам белгілері, жертану. Оқу ісінің журналы «Мұғалім» 1915 жылы Анучин басшылығымен бірінші бүкілодақтық Россия съезінде мектеп географиясын оқытудың сұрақтары бекітілді. География курсының құрылысы талқыланды. 1916 жылы Игнатьев ерлер гимназиясына жаңа бағдарлама енгізді. Онда география 1-8 сыныптар аралығында өтетін болды, әр түрлі тәжірибелер жинақталды. Мұғалімдер географияны атау ретінде өткізу оқушылардың жан жақты дамуына кері әсерін тигізді. Сондықтан әлеуметтік, табиғи байланыстарды физикалық тұрғыдан қарау керектігіне ұсыныс жасалды.

XIX ғасырдың аяғында Смирнова, Баранова авторы бойынша жаңа оқулықтар шықты. Иванова, Крубера , Григорьева авторларымен әдістемелік бағытта оқулықтар шықты. Бұл оқытудың көрнекілігі шығуына әсерін тигізді. Меча, Баркованың география хрестоматиясы шықты.

1921 жылы Анучин басшылығымен жалпы мемлекеттік бағдарлама шықты. Онда географияны баспалдақ бойынша, яғни 1. 4класс- әр елдің халықтарының өмірі, 2.5класс-дүние географиясы, 3. 6-7 класс Россия географиясы, 4.8класс- экономикалық география, 5. 9класс –астрономия-метеорологиялық география.

1924 жылы оқулықтар жаңа оқу бағдарламасы мемлекеттік ғылым кеңесінде бекіді. Геграфиялық саяси сұрақтар, дүниеге деген көзқарас. Өлкетану жұмыстары, географиялық экскурсия, оқушыларды өз бетімен жұмыс істету т.б. қалыптасты. 1931 жылы бастауыш орта мектеп,1932 жылы бастауыш орта мектеп режимі мен бағдарлама қаулысы, 1934 жылы бастауыш орта мектептердегі географияны оқыту қаулысы шықты. Бұнда географияны оқыту мазмұны құрылысы талқыланды.

1. III-IV кластар географиясын оқытуда ел, өзен, тау, теңіз, қала аттарын жаттау.

2.V класта Физикалық география.

3.VI класта Дүние бөліктерін Евразия, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Африка, Австралияны оқу.

4.VII класта ССРдың физикалық географиясына шолу.

5.VIII класта Экономикалық география.

6.IX класта Капиталистік елдердің экономикалық географиясы.

1934 35 жылдары жалпы физикалық географияның хрестоматиясы, географиялық атластар,диафильмдер, кинофильмдер шыға бастады. 1934 жылы «География в школе» журналы шықты.

Білім берудің мазмұны өзгерді. Онда: 1.табиғат.қоғам және оның адамдармен байланыстылығы; 2. білімділік пен қабілет; 3. творчестволық жандандыру.

1984 жылы жаңа реформа шықты. Ол жалпы білім беретін мектептердегі негізгі бағыттарды қамтыды. Оны Днепров ижереформа деп атады. 1988 жылы жалпы білім заңы болып қабылданды. Білім дүниежүзі елдерінің экономикалық, әлеуметтік біліктілік деңгейінің басты көрсеткіштерінің бірі қоғамдағы әрбір адамның арнайы білім біліктілік деңгейі, мәдениеті, өндіріс күштерінің дамуына, халықтардың материалдық, рухани игіліктерін жақсартуға көп ықпал жасады. Әр елдегі халықтардың өмір сүру деңгейі мен сауаттылығы анықталды.

Мысалы, 1991 жылы Қазақстанда сауаттылық 97%, 1995 жылы 98%, ал 2000жылы 99% ке жеткен. 1999жылы Қазақстанда білім заңы қабылданды. Онда әрбір азамат ақысыз орта және бастапқы кәсіпкерлік білім алуға құқылы делінген. Заңға сәйкес білім деңгейлері:

1.мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту;

2.орта білім мен бастапқы кәсіпкерлік білім;

3.орта кәсіпкерлік білім;

4.жоғарғы білім;

5.жоғары оқу орнынан кейінгі білім.

Бұған садиктер, жалпы арнайы білім беретін орта мектеп, лицей, гимназиялар, кәсіптік мектептер, колледждер, институт, университеттер жатады. Қалаларда 2жылдық Кеңес үкіметі кезінде жалпы бірдей оқу жүйесі құрылып, сауатсыздықты жою міндеті алға қойыды. 1926 жылы Қазақстанда сауатсыздық 75%, 1959 жылы сауаттылық 96% болған. 1999 жылы санақ бойынша 15 жастан жоғары халықтың 1000 адамға шаққанда жоғары білімі бар адамдар саны 126, 1989 жылы 97 адам орта арнайы білім, 224 жалпы орта білімібар адамдар366, негізгі жалпы білім 181, бастауыш75 адам . Білім жүйесінде 1991 жылы реформалар қалыптасты.Білім туралы, жоғары білім туралы заңдар қабылданды. Дүниежүзі білім кеңістігіне ену және ұлттық білім жүйесінің моделін құру туралы мемлекеттік стратегиялық саясатына байланысты Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы қабылданды. Білім тупалы мемлекеттік бағдарлама шықты.Ондағы негізгі мақсат білімде қалыптасатын деңгейді сақтап, ұлттық білім беру моделін одан әрі дамыту. Барлық деңгейдегі білімнің мазмұнын жаңарту, сапасынжақсарту, ғылымда инновациялық жаңалықтарды кеңінен пайдалану. Білім жүйесіндегі мамандардың көзқарастары бойынша дүниежүзі білім жүйесінің негізгі мақсаты: 1.білім беру деңгейінің қазіргі экономикалық жағдайға сәйкес келуі; 2. білім мекемелерінің автономиялық ерешеліктерінің болуы; 3.білім беру саласының басынды ролі; 3.білім берудің халықтық ролі.

Бұл қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы Верныйда, 1920 жылы Семейде115 ке жетті. Қазіргі уақытта бала бақша саны 8881 ден 1089 кеміген. Балаларды мектепке дайындайтын мекемелердің азаюына табиғи өсімнің төмендеуі мен әйелдер арасындағы жұмыссыздық әсер еткен. Мектепке дейін тәрбиелеу 1991 жылы 6есеге азайған. Оған 45% қамтылған балалар үлесі 10%ке төмендеген. Мектепке дейінгі тәрбиемен қамтудың жоғарғы деңгейі 1995жылы 55% жеткен. 1999 жылы ақпан айында қоғамда мектепке дейін тәрбиелеу жобасы туралы Балалар қоры мен Қазақстан үкіметінің біріккен бағдарламасы қабылданды. Осыған байланысты 1 класқа баратын балалардың 80% бала бақшаларда сауатын ашу үшін бағдарламалық дайындықтан өтті.

Жалпы орта білім беру жүйесі. Бұл білім саласының негізі үш деңгейден тұрады: 1.бастауыш 1-4кластар; 2.негізгі 5-9 кластар; 3.жоғарғы 10-11кластар. Қазіргі уақытта дүниежүзі білім жүйесіне ену үшін 12 жылдық орта білімге көшу дайындалуда. Яғни жалпы оқу деңгейін 5-9 бітірген оқушы одан кейін қалауы бойынша колледж немесе училищеге түсуге құқылы. Жалпы еліміз бойынша соңғы жылдары орта білім берудің жаңа формаларын, жекелеген пәндерді тереңдетіп оқыту гимназия, лицей, жеке меншіктік орта мектептерде қолданып жүр. 1999-2000 оқу жылдарында республикада 1642 тереңдетіп оқытатынмектеп болды. Бірақ мұндай білім беру ауыл мектептерінде 27% аспады.

Республика халқы әр түрлі этностан тұратындықтан мемлекеттік тілді, ұлттық мәдениетті сақтау,өзара байланыстар саясатын жүргізе отырып, блім беру 9 тілде жүргізіледі: қазақ, орыс, өзбек, ұйғыр, тәжік, украин, татар, неміс, ағылшын. Қазіргі уақытта орта білім беру жүйесінде мектептерді мемлекеттік стандартқа сай келтіру, материалдық жағдайын жақсарту, компьютер жүйесімен жабдықтау,интернет жүйесімен қамту. Оқуға деген ынтасы бар дарынды балаларды қолдау үшін1996 жылы «Дарынды балаларды мемлекеттік қолдау және мектептер ашу» жарлығы шықты. Осыған орай жас таланттарды қолдау бағдарламасы жасалды.

Кәсіпкерлік білім беру саласын 3 деңгейге бөлуге болады: бастапқы кәсіпкерлік, орта кәсіпкерлік, жоғарғы кәсіпкерлік. 1963 жылдары кәсіптік техникалық училищелердің саны 500 жетіп, 300 ден астам мамандықтар бойынша, 110 мыңнан аса түлектер дайындалды. Елдің әлеуметтік, экономикалық дағдарысы кезінде 119 кәсіптік техникалық мектептер жабылып оқушылар саны 2 есеге азайды. 94-95 жылы оқу орындар саны 415, 2002 жылы 284 болды.

Орта кәсіпкерлік оқу орындарында, колледждерде біліктілігі орта білімді мамандарды дайындайды. Олар сұранысы көп аудандарда орналасқан. Мысалы өнеркәсібі дамыған облыстар Қарағандыда36, Шығыс Қазақстанда34, Алматыда 30, жамбылда 8, Батыс Қазақстанда7.

Қазан төңкерісіне дейін елімізде бірде бір жоғары оқу орны болған жоқ. Ең бірінші жоғарғы оқу орынҚазМУ Қазақ АССР халық комиссарлар Кеңес жарлығымен 1921 жылы ашылды. 1928 жылы ҚазМУда 1педагогикалық факультет болды. 1930 жылы ол педагогикалық институт болып қайта құрылды. 1935жылы Абай атағы берілді. Сол уақыттан бастап халық шаруашылығының барлық жүйесіне маман дайындаудың білім жүйесі дами бастады. 2001-2002 жылдары жоғары оқу орны саны 185 болды. Облыс орталықтарында Алматыда-69, Оңтүстік Қазастанда-21, Қарағандыда-14, Шығыс Қазақстанда-12 болды. Жоғары оқу жүйесінің ұлғайып халықтың 10000 адамға шаққандағы санын өсіруге мүмкіндік берді. Соңғы жылдары елімізде мемлекеттік емес оқу орындар жүйесі дами бастады. Олардың саны 1995 жылмен салыстырғанда 2,5 есеге өсті. Жоғары оқу орнынан кейінгі білім магистратура, аспирантура, докторантура. 1999 жылы Қазақстанда 121 аспирантура жұмыс істеп, 75 ғылыми зерттеу институттары,46 жоғарғы оқу орнына аспирант қабылданды.