Қазақстандағы еңбек нарығының басты мәселесінің бірі және әлеуметтік мәнге ие болатын мәселе жасырын жұмыссыздық немесе толық емес жұмысбастылық

Республикадағы соңғы жылдардағы еңбек нарығындағы күрделі мәселе ресми емес жұмысбастылық, яғни заңды түрде ресімделмеген қатынастар болып отыр. Ресми емес жұмысбастылық әлеуметтік амортизатор рөлін атқарып, халықтың өмір сүру деңгейін төмен көрсетуге себеп болып отыр. Сонымен қатар ол әлеуметтік және құқықтық қорғау шеңберін кеңейтіп, қылмысты құбылыстардың орын алуына жағдай жасап отыр. Осыған байланысты қарсылық және құқықтық саясат көптеген кәсіпорындардың екі жақты бухгалтерия жүргізуіне институттық орта құрумен жағдай күрделене түсу нәтижесінде жалпы еңбек қатынастарының жүйесі еңбек туралы заңға бағынбайтындай және өзіндік жеке мөлшерлермен реттеліп, ол көп жагдайда қылымысты жағдайлармен сипатталады. Бұл жұмыстың жағдайын айтарлықтай нашарлатып отыр және еңбек нарығын қылмысты топтардың басқаруына жол ашып отыр. Бұл жағдай көптеген өндірістердің уақытша тоқтап, ондағы жұмыскерлердің мәжбүрлі түрде демалысқа шығуымен және еңбекпен қамтамасыз етілмегендіктен елден мәжбүрлі миграциясын тудырып отыр. Осылайша, жұмыс күшін біртіндеп босату, артық жұмыс орындарын сақтау, оның екінші реті, бейресми түрлерін азайту. Қазақстандағы еңбек нарығының қалыптасу моделін сипаттайды. Ол экономика және қоғамның реакциясы ретінде және өтпелі кезеңде әлеуметтік және экономикалық тиімділік арасындағы байланысты тұрақтандыруға, экономиканың қайта құрылуы мен адам әлеуетін сақтаудың қажеттілігін қамтамасыз ететін институттардың жоқтығымен сипатталады.

Егер жұмысты жоғалту өндірістің циклдық төмендеуінің нәтижесінде орын алған болса, онда жұмыссыздық бойынша жәрдемақы тиімді деп саналар еді. Бірақ жеткілікті жұмыс орынның болмауы жүйелі трансформациямен байланысты болса, оған жаңа тиімді шаралар қолдану керек болады.

Қоғамның дамуы тұрғысынан алғанда қоғамдық өндірістегі жұмысбастылық негізгі болып табылады. Ол қоғамның экономикалық әлеуетімен қатар, тұтастай тұрғындардың өмір сүру сапасы мен деңгейін және жеке азаматтардың жақсы тұрмысын сипаттайды .

Еңбек нарығындағы бұл түсініктердің қандай мәні бар?

Біріншіден, олар ұлттық табысты құруға қатысатын қоғамдық еңбек әлеуетін неғұрлым дәл анықтауға мүмкіндік береді;

Екіншіден, олар еңбек әлеуетінің көлемін және оның елдің және оның аймақтардағы қолданылуын неғұрлым дәл болжауға мүмкіндік береді;

2. Еңбек өнімділігі мәні және өлшеу әдістері. Еңбек өнімділігі – бұл өндіріс нәтижесінің оған сәйкес адам еңбегінің шығынына қатынасы арқылы өрнектелетін еңбек үдерісінің тиімділігінің көрсеткіші.

Еңбек өнімділігінің келесідей түрлерін ажыратуға болады.

ЕШ-еңбек шығындары

Ауыл шаруашылық және агроөнеркәсiп кәсiпорындарында еңбекке ақы төлеудi ұйымдастыру кезiнде еңбекке ақы төлеудiң негізгi ұстанымдарын ескеру қажет:

• 
  Тауарлар мен қызметтер өндiруге ciңipгeн еңбектiң саны мен сапасы бойынша ақы төлеу. Бұл ұстаным жоғары сапа кезiнде саны (ұзақтығы, қарқындылығы мен күрделiлiгi) бойынша бiрдей еңбек үшiн қызметкердiң жынысына, жасына және қай ұлтқа жататынына қарамастан бiрдей ақы төлеу жүргiзілетiнiн бiлдiредi.
  
• 
  Еңбекке ақы төлеудiң өcyi мен еңбек өнiмдiлiгiнің өcyi арасындағы дұрыс ара қатынас. Еңбек өнiмдiлігiнiң өcyi еңбекке ақы төлеудiң өсуiнен асып түсуге тиiс, тек сондай жағдайда ғана өндiрiс тиiмділігiн арттыру қамтамасыз етiледi.
  
• 
  Еңбекке ақы төлеу кепілдiгi және кызметкерлердiң матери­алдық ынталылығы. Жұмысшылар мен қызметшiлер тиiстi дәрежедегі кызметкерлердің белгіленген тарифтiк ақылары және кызмет жалақылары бойынша, сондай-ақ кызметкердi жалдау шартына сайкес кепілдi еңбек ақы алады. Әрбiр кызметкердiң еңбек ақысы жұмыстың ақырғы нәтижелерiмен, оған жеке еңбек ciңipyiмeн анықталады және еңбек ақының ең жоғары мөлшерi шектелмейдi.
  
• 
  Ақы төлеу жүйесiнiң қарапайымдылығы мен айқын­дылығы. Еңбекке ақы төлеудiң колданылатын жүйелерi әpбip қызметкерге әбден түсiнiктi болуға тиiс, сонымен еңбекке дегeн материалдық ынталандырулар күшейтіледi.
  

Жұмсалған еңбек санын есептеу мен еңбектi қоғамдық бағалау нормалаудың көмегiмен қамтамасыз етiледi.

Еңбектiң сапа жағы еңбекке ақы төлеуде тарифтiк жүйе арқылы көрiнiс бередi, ол жүйе еңбектiң қызметкерден белгiлi бip білiктілiк талап ететiн күрделiлiгiн, қоғамға маңыздылығын, еңбектiң ауырлығын және басқа белгiлерiн ескередi.

Тарифтiк-жүйе тарифтiк баға беру анықтамаларын, тарифтiк кестелердi (сеткаларды) және тарифтiк ақыларды (ставкаларды) қамтиды.

Тарифтiк - баға беру анықтамасы ауыл шаруашылығында орындалатын жұмыстар тiзiмі және олардың баға беру сипат­тамалары (жер жырту, eгic, топырақ қопсыту) бар нормативтiк құжат болып табылады.

Жұмыстың әpбip түрi оның күрделiлiгiне, көп еңбек ciңipi­луiне, қызметкердiң бiлiктілiгiне және басқа жағдайларға қарай тарифтiк кестенiң тиiстi бағалану дәрежесiне жатқызылады. Тарифтiк кесте - тарифтiк коэффициенттердiң бiрнеше дәрежелерiнен тұратын көрсеткiштер (шкала), әртүрлi бағалану дәрежесiндегi бiрiншi, екiншi, үшiншi дәрежелi инженер қызметкерлердiң тарифтiк ақыларының 1 дәреженiң ақысына қатысты ара қатысы бойынша анықталады.

Мәселен, тракторшы-машинешілердiң тарифтiк ақылары үш аймақтық топ бойынша ауыл шаруашылық өндipici жағдай­ларына қарай белгіленедi.

Тарифтiк ақылардың бipiншi тобы өндiрiс жағдайлары өте жақсы шаруашылықтарда қолданылады.

Екiншi тобы - жағдайлары орташа аудандар мен облыста­рдың көпшiлiгiнде қолданылады.

Үшiншi тобы - жағдайлары онша мәз емес шаруашылық­тарда қолданылады.

Еңбектi нормалау мен тарифтiк жүйе еңбектiң сапасы мен санын және сол үшiн ақы төлеу шараларын анықтауда маңызды рөл атқарады.

Әртүрлi кәсiптер мен мамандық қызметкерлерiнiң табысын есептеп шығару mәpmiбi ақы төлеу түрiмен және жүйесiмен айқындалады.

Еңбек шығындарын есептеу тәсiлiне қарай еңбек ақы төлеу түрлерi келiсiмдi және мерзiмдi болып бөлiнедi.

Келiсiмдi және мерзiмдi ақы төлеудiң бiрнеше жүйелерi бар: қарапайым кесiмдi ақы төлеу мен қарапайым мерзiмдi ақы төлеу, кесiмдi-сыйлық ақы төлеу, мерзiмдi-сыйлық ақы төлеу, келiсiмдi (аккордтық) ақы төлеу және келiсiмдi-сыйлық ақы төлеу.

1. Ауыл шаруашылығында еңбекті ұйымдастыру факторы деген не?

2.Аграрлы еңбектің өнімділігі: түсінігі,өнімді және еңбек шығының өлшеу

деген не?

3.Еңбек сыйымдылығы: түсінігі және түрлері. Аграрлы еңбек өнімділігінің

және еңбек сыйымдылығының өзара байланысын түсіндіріңдер.

4. Аграрлы еңбек өнімділігінің көрсеткіш жүйесі,оның ерекшеліктері дегенді

қалай түсінесіз?

5. Аграрлы еңбек өнімділігінің негізі (толық) көрсеткіштері.

6. Аграрлы еңбек өнімділігінің қосымша (толық емес) көрсеткіштері.

7. Аграрлы еңбек өндірістілігінің факторы деген не?

5 тақырып. Интенсификация және ауылшаруашылығындағы ғылыми – техникалық прогресс.
Мақсаты: Ғылыми-техникалық прогресстің ауылшаруашылығындағы маңызын білу
Жоспары:

1. Аграрлық өндірісті интенсивтендіру түсінігі, экстенсивті және интенсивті даму жолдары.

2. Ауыл шаруашылығының интенсивтендірудің экономикалық көрсеткіштері.

3. Интенсивті дамудың негізгі факторлары.

Керісінше, интенсивті даму - өңделетін әрбір гектар жерді пайдаланудың тиімділігін арттыру, ғылыми-техникалық серпіліс жетістіктері негізінде оның өнімділігін көтеру, өндірісте ұйымдастырудың құралдары мен формаларын жетілдіру.

Ауылшаруашылығында ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті және интенсивті формаларын бір мезгілде дамыту, келесі жағдайларда мүмкін:

• 
  егер өнімнің көлемін арттыру өндірістің интенсивті формасына қарағанда жаңа жерлерді игеру арқылы қол жеткізу еңбек және қорлар шығындарын аз жұмсауды қажет етсе;
  
• 
  жаңа жердерді игеруге де интенсификациялау кезінде қол жеткізуге қажетті балама нәтиже үшін талап етілетін еңбек және қорлар шығыны жұмсалатын болса;
  
• 
  жаңа жерді игеру ескі егістік жерлерді өңдеуге қарағанда, жоғары интенсивті дәрежеде жүрсе, ал аудан бірлігінен алатын өнім шығыны ескі егістік жерлерге қарағанда жоғары болса. Бұл жағдайда алқаптардың ұлғайуымен бірге оның құнарлылығы түбірлі түрде жақсарады.
  

Ауылшаруашылық интенсификациялаудың объективті алғы шарттарына жататындар:

• 
  ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды жерлердің шектеулігі;
  
• 
  өндіргіш күштердің тұрақты дамуы, жерді өңдейтін құралдар мен қорлардың жетілдірілуі;
  
• 
  дамушы қоғамдық еңбек бөлінісі;
  
• 
  қала тұрғындарының өсуі, сәйкесінше ауылшаруашылық өнімдеріне сұраныстың артуы.
  

• 
  біріншіден, ауылшаруашылық өнімдеріне өсіп келе жатқан сұранысты интенсификация есебінен ғана жабу мүмкін емес;
  
• 
  екіншіден, егер егістік алқаптарды ұлғайту күрделі және ағымдағы шығындардың суммасында көбірек өнім алуға мүмкіндік берсе.
  

Кез келген «қосымша құюлар» интенсификацияға әкеле бермейді, тек олардың ішіндегі өндірістің сапалық жетілдірілуімен, жердің құнарлығын арттырумен, аудан бірлігінен өнім шығымын арттырумен қатар жүретін «қосымша қорлар» ғана интенсификацияға әкеледі. Мұндай құюлар, ереже бойынша өндірісті ұйымдастыру формаларын өзгертімен, жаңа техника мен технологияны игерумен байланысты болады.

1. 
   Қол жеткізілетін интенсивтілік деңгейі;
   
2. 
   Осы процестің экономикалық тиімділігі.
   

Интенсивтендіру деңгейінің негізгі көрсеткіштеріне келесілер жатады:

1.Ауылшаруашылық жиынтық шығындары (ауыл шаруашылығының негізгі өндірістік қорларының және амортизациясыз өндіріс шығындарының сомасы). 1 га жер ауданы есебінде:

_ ;

Мұндағы:

И₁–интенсивтендіру деңгейі, тенге 1 га-ға;

Ф_ос–ауылшаруашылықтың негізгі өндіріс қорлары, теңге;

ПЗ–өндірістік шығындар, теңге;

ПЛ–ауылшаруашылық жерлерінің ауданы, га;

А–негізгі қорларды амортизациясы.
2. 1 га ауылшаруашылық жерлеріне жұмсалатын өндірістік қорларының құны (негізгі және айнымалы).

_;

Ф_об–айнымалы өндірістік қорлар, теңге.



4. 1 га ауылшаруашылық жерінің есебінде ауылшаруашылығы ағымдағы өндірістік шығындар суммасы:



Интенсификацияларының барлық факторларын үш топқа бөлуге болады.

Осыған байланысты интенсификацияларының маңызды бағытына интенсивті, ресурссақтаушы технологияларды қолдану б.т. Ресурссақтаушы технологиялар тікелей шығындардың, өнімнің және өндірістік процесстердің материал сыйымдылығының төмендеуіне, максималды өнім мөлшері мен пайда алуда экологиялық нормаларды қатаң қадағалауға бағытталған. Бұларды сөзсіз қолдану шарты жоғарғы жер өңдеу ісі, тұқым себу айналымдарын қадағалау, машиналар мен білікті мамандар жүйесінің болуы.

Ауылшаруашылық өндірісін интенсификациялау басқа бір бағыты – кешенді механизациялау.

Әзірге ауыл шаруашылығы – халық шаруашылығының ең бір еңбек сыйымдылығы жоғары саласының бірі, мұнда қол еңбегінің үлесі жоғары.

Механизацияға, дегенмен, тек тракторлар паркінің және ауылшаруашылық машиналарының көбеюін жатқызуға болмайды. Ауыл шаруашылығына әр түрлі машина қажет. Олар ірі және шағын тауар өндірушілердің (фермерлік шаруашылық және кішігірім кооперативтер) талаптарына сай келулері керек.

Өндірістік процесті механизациялау деңгейінің артуы еңбек өнімділігінің өсуіне, барлық материалдық ресурстардың пайдалануы жақсартуға ықпал етеді.

Химизация ауылшаруашылығының интенсификациялаудың негізгі шарттарының бірі болып қала береді. Ол ауылшаруашылық дақылдарының және малдың өнімділігінің өсуіне, өнім сапасының жақсаруына әкеледі, еңбекті үнемдеуге және оның өнімділігінің артуына ықпал етеді. Мұнда бірден екі бағытты атап өтуге болады:

1.Минералдың тыңайтқыштарды қолдану. Ғылыми - зерттеу институттарының мәліметі бойынша 1ц баланстанған минералды тыңайтқышты себу, қосымша 1,2-1,5 ц. астық, 8-12 ц. қант қызылшасының тамырларын, 7-10 ц. картоп, 10-12 ц. көкөніс алуға мүмкіндік береді екен.

2.Алқаптағы өсімдік зиянкестерін жою үшін гербицидтер қолдану. Химиялық өңдеуден кейін 80-90 % зиянкес жойылып, астық өнімділігі орташа есеппен 10%-ға, қант қызылшасы – 15%, көкөніс – 20%-ға артатынын тәжірибелер көрсетіп отыр.

3.Өсімдіктер мен малдарды аурулар мен зиянкестерден қорғау үшін химиялық құралдарды пайдалану ауылшаруашылық өндірісіне үлкен зардабын әкелуде. Мамандардың есебі бойынша осы себеппен ауылшаруашылық дақылдарының 20%-ы ысырап болып жатады.

Ауылшаруашылық – интенсификациялауға, сондай-ақ жерді мелиорациялау – суару, құрғату, әктеу, гипстеу ықпал етеді. Мұндай іс-шаралар ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін 1,4-1,8 есе көтеруге және өндіріс тиімділігін арттыруға айтарлықтай ықпал етеді.

Мал шаруашылығының тиімділігін арттырудың міндетті шарты – тұқымдастыру (племенная) жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру.

Жоғарғы сортты мал отарларын қалыптастырып, оларды толыққанды азықтандырып, жақсы күткен жағдайда бірлік шығынға өнім шығымын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді.

Экономикалық дағдарыс жағдайында АӨК-дегі экономикалық механизмді жетілдіру, өндірісті ұйымдастырудың прогрестін формасына өту, еңбектің жоғарғы өнімділігін ынталандырудың үлкен мәні бар. Ауылшаруашылық интенсификациялау мамандандырылған кәсіпорындарда сәтті жүзеге асады, себебі оларда ғылыми - техникалық серпілістің жетістіктерін өңдеуге жағымды жағдай жасалған.