1 БӨлім. Глоссарий автотрофный

жүктеу 4,07 Mb.

бет	3/36
Дата	14.11.2018
өлшемі	4,07 Mb.
	#19684

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36

Ұсынылған әдебиеттер
5-6 Дәрістер . Эпителиалды ұлпалары . Дәрістің мақсаты
Эпителий тканінің маңызы және жалпы сипаттамасы.
Эпителийдің классификациясы.

Бақылау сұрақтар:

Жыныс клеткалардың құрылысы.
Эмбриогенездің кезеңдері.
Ұрықтану, оның биологиялық маңызы..
Гистогенез бен органогенез..
Омыртқалылардың дамуы.

Ұсынылған әдебиеттер:

Қ. Нұғматжанов, С. Тайбеков. Гистология мен эмбриология негіздері. А-ата, Қайнар, 1969.
З.Қ. Тоқаев. Жаратылыстану факультетінің студенттеріне арналған Гистология зертханалық сабақтарының оқулық-әдістемелік құралы. Семей, 2002.
А.А. Заварзин. Основы сравнительной гистологии. Л., ЛГУ, 1985.
О.В. Александровская, Т.Н. Радостина, Н.А. Козлов. Цитология, гистология и эмбриология. М., 1987.
Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др. Гистология, цитология и эмбриология. М., 1999.

№ 5-6 Дәрістер. Эпителиалды ұлпалары.

Дәрістің мақсаты: Эпителий ұлпаға жалпы түсінік беру.

Негізгі сұрақтар:

Ұлпаны зертгеудегі АА.Заварзин, А.В.Румянцсв, Н.Г.Хлопин т.б. ғалымдардың қоскан үлесі. Қыскаша тарихы баска пәндермен байланысы.
Организімде орналасуьша байланысты эпителий үлпасьна жалпы сипатгама.Эпителий үлпасынын гистогенезі. Морфофункционалдық жэне генетикалық классификациясы. Бір қабатты эпителий. Коп кабатты зпителий.
Эпителий ұлпасының ерекшеліктері. Базальді мембрана. Безді эпителий. Безді эпителийдің классификациясы, кұрылысы, кызметі.

Эмбриогенез процесінде түзілетін тканьдер ересек ор-ганизмдерде де үздіксіз дамитын болады. Қлеткалардың және клеткасыз түзілістердіц дифференцировка процесте-рі токталмайды. Жаңа клеткалар пайда болып оның біреулері өрбуге, ал екіншісі жүйелі ауысып отыруға қабі-летті болады. Жанадан пайда болатын клеткаларды кам-биалды клеткалар деп атайды. Соныыен қатар ерекшеле-нетін және ыаыанданатын клеткалар да бар, олар даму нәтижесінде бөлінуге кабілеттілігін жойып, арнаулы кызыет атқаруға бейімделеді. Ондап клегкаларды жете ыамандангаи клеткалар деп ат;шды. Бүл клсгкалар қыз-метін атқару үстінде қартайып, біртіндсп өліп отырады. Олардың орнын ерекшеленуі нашар, кебею кабілетін жоймаган клеткалар толыктырады. Жете мамандангам клеткалардың тіршілігінің ұзактыгы әр түрлі. Мысалы, нерв тканьдсрі клеткаларының к«бі организммеп ка-тар жасалады, бүгап қарама-карсы өтс жогары маман-далған клетка—адамның эритроциті, орта есеппен алған-да 130-ақ күн өмір сүреді.

Клетканың ыамандануы мен ерекшеленуі гистологияның толық шешілмеген, әлі де зерттеуді талап ететіп са-ласы болып табылады

Эпителий тканінің маңызы және жалпы сипаттамасы.

Организмнің сыртын қаптап және ішкі органдардың қуыстарын төсейтін болғандықтан бұл тканьді эпителий немесе шекаралық ткань деп атайды. Сонымен қатар организм мен сыртқы ортаның арасындағы зат алмасу процесі осы ткань арқылы орындалады. Эпителийдің шекаралыққа орналасуы организмді ортаның әсерлерінен қорғайтын қызметіне тығыз байланысты. Мысалы, терінің үстіңгі мүиізді қабаты тығыз болғандықтан терең қабаттардағы тканьдерді қорғайды. Шек каналының ішкі қабырғасын төсейтін эпителий тағамның қатты бөлшек-терінің әсерінен және ішкі ортаға көптеген ауру қоздыратын бактериялардың енуінен сақтайды. Сонымен қатар ішек эпителийі қоректендіру қызметін атқарады. Өйткені, қорытылған тамақ эпителий арқылы қанға сорылады. Кейбір эпителий клеткалары организмнің тіршілік әрекетіне қажетті заттар бөліп шығарады. Ол заттарды секрет деп, ал оларды бөліп шығаратын клеткадаларды без немесе секреторлы клеткалар деп атайды. Сонымен эпителий тканінің тағы бір маңызды кызметіне секрет шығару кызметін косуга болады.

Бүйрек каналшаларын төсейтін эпителийдің без клеткалары зат алмасу процесінде түзілген зиянды өнімдерді бөледі. Эпителийдің қызметінің ерекшелігі және оның

шекараға орналасуы бұл тканьнің құрылысын сипаттайды. Эпителий бір кабатты болсын немесе көп қабатты болсын, барлық уақытта да шекаралығы айқындалған,
өзара тығыз орналасқан клеткалардан тұратын жалпы қатар түзеді. Бұл клеткалардың арасында сәл мөлшерде клеткасыз аралық заттар орналасады. Эпителийді оргаиизмнен тыс жерде есіргенде ол тек тегіс жазық қабатты немесе клеткалары тығыз болып келетін сызаб түрінде болады.

Эпителий клеткалары жете маманданғандығына қарамастан бөлінуге қабілеттілігін жоймайды, клеткалардын тобын немесе қабаттарын түзеді. Эпителий клеткаларының жаңарып отыру қабілеті өте жоғары. Организмнің сырт жағында орналасатын ткань үшін мұндай қасиеттің маңызы өте зор. Эпителий дәнекер тканьдердің үстінде орналасып, одан мембрана арқылы бөлінеді. Ішкі мембрана дәнекер ткань мен эпителийді тығыз байланыстырады. Ол эпителий және дәнекер тканінен дамиды. Дәнекер тканінен өткен қан ішкі мембрана аркылы эпителийге жеткізіледі. Өйткені эпителийде кан тамырлары болмайды. Эпителий клеткасында дөңгелек немесе сопақ болып келетін бір ядро бар. Клетканың протоплазмасында органоидтардың бәрі орналасып, әсіресе, хондриосом және ішкі торлы аппарат оңай көрінеді. Эпителий клеткасы полярлы. Шекарада орналасуына байланысты клетканың сыртқы (апикалды), ішкі (базалды) белімі айқын көзге түседі. Эпителий клеткалары мен клеткалық тузілістердің бәрі сырткы бөлімінен ішкі бөлімге бағытталып орналасады. Бұл жағдайда ядро үнемі ішкі бөлімде жатады.

Эпителийдің классификациясы. Эпителийді классификациялау негізіне клетканың формасы мен қабат саны алынады. Эпителий бір және көп кабатты болады. Бір қабатты эпителийдің формасы әр түрлі келеді. Ол жазық, төмен призмалы және биік призмалы эпителийге ажыратылады Жазық эпителий көп бұрышты формалы клеткалардан тұрады (1-сурет). Бұл эпителий кейбір органдардың ішкі қабатын, өкпенің альвеолдарының ішкі бетін және дененің қуысын астарлайды.

Төмен призмалы эпителийде клеткалардың биіктігі мен ені тең болып келеді. Мұндай эпителий көптеген бездердің сыртқа шығарғыш түтіктерін және бүйректің зәр жинау каналшасының қуысың төсейді.

Биік призмалы эпителпйдің клеткалары баскалардаң биігірек және төрт, алты қырлы призма тәрізді болады. Бұл эпителий шектің, карынның және кейбір басқа органдардын куыстарын төсейді.

Бір қабат эпителийлердің ішінде формасы және биіктігі әркелкі клеткалардан тұратын көп катарлы эпителий де болады. (1-сурет, 5, 6).

1-сурет. Эпителийдің әр түрлі типтері.

1-бір қабатты жазық эпителий (бүйірі мен үстінен); 2-аласа призма тәрізді эпителий (үстінен); 3- биік призмалы эпителий; 4 – кірпікті призмалы эпителий; 5 – көп қатарлы призма тәрізді эпителий; 6 – кірпікті көп қатарлы эпителий; 7- көп қабатты эпителий.

Мұндай эпителийдің үст-не тек призма тәрізді клеткалар орналасып, ұршық тәрізді немесе конус тәрізділері олардың арасында жатады. Көп катарлы эпителий де клеткалардың биіктігі бірдей болмағандыктан ядролар әр түрлі деңгейде орналасады. Олар көптеген органдардын — тыныс жолдарынын, аралык жыныс аппаратынын, сыртқа шығару түтігінің кабырғаларын астарлайды. Бір қабатты эпителийлер клетканың сыртқы бөлімінде кірпікшелер түзілуі арқылы күрделенеді. Кірпікшелері бар эпиителийлер жұлынның орталык каналын, тыныс жолдарын және жатынның шырышты қабағын, т. б. төсейді

Көп қабатты эпителийдің бөлінуі сыртқы кабатын кұрайтыи клетканың формасына негізделді. Көп қабатты эпителий көп-қабатты шағын эпителийге және көп қабатты призмалы эпителийге бөлінеді. Көп кабатты шағын эпителий терінің үстіңгі қабатын, ауыздың, жұтқыншақтың және қынабтың кілегей қабықтарын астарлайды. Қөп қабатты призмалы эпителийдің сырткы қабатындағы клеткалар призмалы болса, басқа қабаттарда алмұрт тәрізді немесе өзге формалы келеді. Мысалы, ол, көздің дәнекер тканьды қабығында болады. Эпителийлердің жоғарыда баяндалған бөліну принціпі морфологиялық белгілер ғана, ол эпителий тканьдерінің физиологиялық қасиеттерін көрсете алмайды. Эпителийлер кызметіне қарай тері, қорғаныш және трофикалық кызмет атқаратын шектік, секрет шығаратын безді және целомдық эпителийлерге бөлінеді.

жүктеу 4,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36