Шек эпителийі. Бұл эпителий энтодермадан дамиды. Шек эпителийі ас қорытылатын, қоректік заттар сорылатын шек және қарын қабырғаларының ішкі қуыстарын төсейді. Сонымен қатар шек эпителийі шектің ішкі қуысында болатын бактерияларды денеге өткізбейтін кедергі жасайды.
6-сурет. Ащы шектің шырышты қабығының тік кесіндісі. 1- бүрлердің эпителийі. 2 — бүрлердің дәнекер ткані 3 — крипталар.
Екіншіден, шектің қабырғасын ас қорыту ферменттерінің әсерінен сақтайды. Бұл эпителийдің қызметін гистологиялық құрылысының ерекшеліктері белгілейді. Ол қорғаныштың маңызы бар эпителййден өзгешелеу. Шек эпителийі көбінесе биік призмалы клеткалардан тұрып, бір қабатты келеді, айқын көрінеді (5-сурет). Клетканың органоидтары ядроның үстінде жүйелі орналасады. Ішкі мембрана жартусыз дамитындықтан
тері эпителий сияқты астыңғы тканьдермен қосылмайды.
Қлеткалардың шекарасында саңылаулардың болуы себепті
клетка аралығы айқың көрінеді. Осы саңылаулар арқылы
тканьдік сұйық заттар өтіп отырады.
Клетканың сыртқы бөлімінде қорғаныштық маңызы бар
көмкермелі ерекше кутикула түзіледі. Сондықтан кейбір ғалымдар бұл эпителийді көмкермелі шек эпителийі деп атайды. Қутикулды жамылғының ерекшелігі сол, ол омыртқасыздардағыдай тұтас қабат емес, әрбір клеткада жеке пластинка күйінде болады.
Клеткалық саңылауларға жете алмайтындықтан кутикуланы арнаулы түйістіргіш пластинка жамылады. Кутикула да шектен қоректі сүйық заттар қабылдайтын жіңішке каналшалар_болады. Ірі түйірлі заттар бұл каналшалар арқылы өте алмайды. Сонымен кутикула организмде қоректі заттардың сорылу процесін реттеуші қызметін атқарады. Шектің үнемі қозғалыста болуы (перистальтика) және шек эпителийінің үдемелі қызметі клеткалардың өмірін қыскартады. Сондықтан шектің бұрынғы клеткалары өліп шек қуысына түседі, олардың орнына жаңа клеткалар пайда болады. Шек қуысына түсетін бұл клеткалардың кейбіреулері ас қорыту ферменттері бар тығыз секрет деп аталынатын шек сөлін түзеді. Басқа эпителйилердегі сияқты шек эпителийінің де өлі клеткалардың орнына өрбуге қабілетті жаңа клетка беретін қамбиалды элементтері болады. Камбиалды клеткалар эпителийдің үстінде орналаспай, шектің қабырғасындағы крипталар деп аталатын қабат-қабат аймақтарда жиналып тұрады (6-сурет).
Кірпікшелі эпителий. Жануарлар денесіндегі көптеген қуыстар мең шырышты қабықтар кірпікшелі эпителиймен - төселінеді. (7-сурет). Мұндаи эпителий клеткасының сыртқы бөлімінде жіңішке тесіктері бар нәзік кутикула орналасады. Сол кутикула арқылы клетканың сыртына кірпікше немесе талшық деп аталатын протоплазмалық жіңішке өсінділер шығып тұрады. Әрбір талшық кутикула өзінін астында орналасатын протоплазмадағы шағын да тығыз ішқі түйіршікпен жалғасады. Эпителийдің кірпікшелері бірінен соң бірі қозғалып, үнемі бір бағытта қозғалып, үнемі бір бағытта ырғақты толқып отырады. Эпйтелий тұтастығынан айрылғанда толқымалы қозғалыстың тәртібі бұзылады. Кірпікшелердің қозғалуы дымқыл ортада болады. Ортаның дымқылдығы өзгерсе, кірпікшелердін қозғалысы тәртіпсіз өтеді. Толқымалы эпителийдің маңызы сол, ол бір бағытта ағатын сұйық заттардың ағысын күшейтеді. Мысалы, жұмыртқа жолында жұмыртқаның жатынға қарай жылжуын тездетеді.
Омыртқалы жануарларда кірпікшелермен қатар бір кабатты эпителийдің призмалы клеткалары да күшті дамыған, ал омыртқасыздарда кірпікшелі эпителий жазык клеткаларда ғана түзіледі.
Целомдық эпителий. Целомдық эпителий мезодермалық қабаттан пайда болып мезотелий деп аталынады. Целомды эпителии дененің екінші реттік қуысын (целомды) төсейді. Мезотелий морфологиялық құрамына қараганда бұрыс формалы жазық клеткалардан тұратын тұтас қабат (8-сурет). Астын ала жататын дәнекер тканьмен ішкі мембрана аркылы жалгасады. Нагыз эпителийлерге қарағанда мезотелийдің клеткалық байланыстары жеңіл бұзылады. Тітіркенген кезде мезотелий клеткалары жиырылып, жалпы қабаттан бөлінеді, кейіннен өліп кетеді. Жалпы қабаттан бөлінген клеткалар дәнекер тканьнің лимфоидты элементтері тәрізді дөңгелектенеді.
Осының нәтижесінде целомның серозды төсеніші дәнекер тканінен пайда болады деген формалистік теория туды. Бірак ғалымдар эксперименталдық зерттеу жүргізу арқылы целомның серозды қабаттагы мезотелиден болатындығын анықтап, мұндай көзқарасқа соккы берді. Мезотелий жамылғы түрінде физиологиялык маңызы өте зор жете маманданған ткань. Омыртқалылардың мезодермасын салыстырмалы зерттеу, ол тканьның түрлі қажеттігі бар екендіғін анықтады. Сонымен катар омыртқалылардың жоғарғы өкілдеріне қарағанда төменгі өкілдерінде мезотелий шекаралық тканьдерге ұксасырак болады. Мезотелий ішкі орғандар мен қуыстардың серозды қабықтарын төсей отырып, эпителий тканьдерге тән ерекше құрылысын және жамылғы маңыздығын сақтайды. Бірақ шекаралықпеп байланысты физиологиялық біртұтастығынан айрылған.
7 – Сурет. Тіссіз ұлыдың шегінен алынған кірпікті эпителийдің клеткасы. 1 – кірпікшелер; 2 – дене; 3 – ядро.
8-сурет. Қояннық карын ұлпасынан алынған бір қабатты жазық эпителий (мезотелий).
А —тік кесіндісі; Б — үстінен көрінісі
Достарыңызбен бөлісу: |
