VIII.
Клиентті
ізденіс
зерттеул
ердің
мақсаты
жəне
қорытындыларымен
хабардар
ету
а
)
зерттелінушінің
өз
ықыласымен
тексерілуіне
жұмыстың
мақсаты
,
түрлерін
,
əдіс
-
тəсілдерін
түсіндіру
керек
.
Егер
тексерілетін
адам
кəмелеттік
жасқа
жетпеген
болса
,
оның
ата
-
анасы
немесе
олардың
орнындағы
адамдардың
келісімі
болуы
шарт
;
ə
)
диагностика
жəне
ақыл
-
кеңес
кезінде
психолог
пікірін
жəне
осы
процесте
кездесетін
түрлі
жағдайлар
туралы
тексеріске
қатысушы
адамға
айтып
,
оның
құқығын
шектейтін
немесе
тексеріс
-
зерттеу
жұмыстарына
қатысу
еркіне
шек
келмейтіндей
жағдай
туғызған
жөн
;
б
)
психолог
бұл
зерттеуге
қатысушыларды
жұмыстың
маңызды
тұстарына
тəуелділік
,
келеңсіздік
,
көңіл
күй
құбылыстары
,
кейбір
жағымсыз
жағдайлардың
тууын
,
олардың
кері
əсері
болуы
мүмкіндіктері
туралы
қатаң
ескертіп
,
адамдардың
ықыласын
алу
аб
-
зал
;
в
)
клиенттің
психологиялық
тексеріс
-
зерттеуге
келісімін
алу
үшін
психолог
онымен
қарапайым
түсінікті
тілде
сөйлесуі
керек
,
оған
255
түсінікті
терминдер
қолдану
керек
.
Жұмыстың
қорытындыларын
да
клиентке
түсінікті
түрде
жеткізу
керек
;
г
)
қорытындыларды
жариялағанда
клиентке
алда
-
жалда
осын
-
дай
деп
кейіп
айтпаған
жөн
.
Ақыл
-
кеңес
қайткенде
дұрыс
бо
-
лады
дегендей
түрде
орындалуы
қиындықтар
туғызбайтындай
қарапайым
болуы
тиіс
;
д
)
тексеріс
кезінде
психолог
клиенттің
ерекшеліктерін
,
қабілет
мүмкіншіліктерін
анықтайды
.
Оның
кемшіліктері
«
көзге
бадырай
-
тып
»
көрсетілмейді
.
ІХ
.
Психологтың
кəсіби
əрекеттерінің
моральдық
жағымды
құндылығы
а
)
психолог
тексеріс
реттеу
жұмыстарына
дайындық
кезінде
қолданылатын
құрал
-
жабдықтардың
,
оларды
қолдану
немесе
қолданбау
,
пайдалануға
шектеу
қоятын
тұстарын
мұқият
орнала
-
стыруы
қажет
.
Əсіресе
,
бұл
құрал
-
жабдықтардың
кəсіби
маман
емес
адамдардың
қолына
түспеуі
.
Зерттеу
кезінде
клиенттің
жеке
басының
ерекшеліктері
,
жасы
,
жынысы
,
ұлты
,
нəсілі
,
діни
таны
-
мы
,
секстік
қасиеті
,
дене
-
психика
ерекшеліктері
,
тілі
,
əлеуметтік
-
экономикалық
деңгейі
ескерілмеу
керек
;
ə
)
өз
жұмысы
туралы
психологиядан
арнаулы
білімі
жоқтарға
ақпарат
бергенде
оның
тілі
түсінікті
жəне
сұраныс
беруші
күнделікті
тəжірибеде
еркін
пайдалана
алатын
түрде
болуы
тиіс
;
б
)
БАҚ
беттеріне
жариялағанда
психолог
өз
пікірін
психоло
-
гия
ғылымының
тəжірибе
жетістіктеріне
негіздеуі
тиіс
.
Жария
материалдарының
мазмұны
қоғамдық
пікір
мен
клиенттің
көңіл
күйіне
сəйкес
болуы
керек
;
в
)
психология
ғылымына
нұқсан
келтіретін
ізденіс
,
тексеріс
,
зерт
-
теу
жұмыстарына
психолог
қатыспағаны
жөн
.
Барлық
жағдайда
психодиагностикамен
айналысатын
адам
міндетті
түрде
моральдік
этикалық
нормаларды
сақтауы
тиіс
:
1.
Адамды
еріксіз
зерттеуге
болмайды
(
Тек
қана
заңға
сүйеніп
,
сот
немесе
медициналық
тəжірибеде
).
2.
Психологиялық
тестілеу
кезінде
алдындағы
адамға
зерт
-
теу
процесі
кезінде
ол
еріксіз
өзі
туралы
ақпарат
беретінін
түсіндіру
.
3.
Əрбір
адам
(
заңға
қарсы
келмесе
)
өз
зерттеуінің
нəтижесін
біле
алады
.
4.
Тестілеу
ұғынықты
формада
өтеді
.
256
5.
Кəмелетке
толмаған
балаларды
зерттеуінің
қорытындысын
ата
-
анасы
немесе
басқа
олардың
орнындағы
ересек
адам
алады
.
6.
Егер
тестілеу
адамның
психологиялық
дамуын
анықтау
мақ
-
сатында
,
конкурстық
талдауға
,
жұмысқа
алуға
арналса
,
адам
тестілеу
мақсаты
мен
қорытындысын
ала
алады
.
7.
Психологиялық
тестерді
қолдану
жауапкершілігі
психологтарға
,
оларды
қолданатын
ұйымдарға
тəн
.
Практикалық
психология
–
бұл
психологтардың
кəсіби
іс
-
əрекетіндегі
күрделі
жəне
жауапты
облысы
болып
табылады
.
Ол
сəйкес
білімді
жəне
кəсіби
шеберлікті
талап
етеді
жəне
адам
өмірін
жоюы
мүмкін
,
мысалы
,
оның
негізіне
медициналық
немесе
соттық
психологиялық
диагноз
қойылса
,
конкурстық
сұрыптау
неме
-
се
жұмысқа
қабылдауда
жүзеге
асырылады
.
Бұл
байланыста
яғни
психодиагностикаға
жəне
психодиагностқа
əлеуметтік
-
этикалық
талап
ету
қатары
көрінеді
.
Енді
бұл
талап
етуді
психодиагностика
принципі
түрінде
қарастырамыз
.
Психодиагностиканы
құпия
сақтау
принципі
.
Бұл
принцип
,
негізінен
,
ержеткен
шақтағы
адамдарға
керек
.
Егер
жеткіншек
жастағы
бала
туралы
сөз
болса
,
мысалы
,
мектептің
жоғары
сынып
оқушылары
туралы
моральды
жəне
заңдық
жауапкершілікті
та
-
ситын
бала
үшін
жауап
беретін
олардың
психодиагностикасының
нəтижесін
айту
үшін
оған
ата
-
ана
немесе
туысқандарының
міндетті
түрде
келісімі
қажет
.
Құпияны
ашу
тек
эксперименталды
зерттеу
бөлігі
сияқты
ғылыми
мақсатта
психодиагностикада
өткізіледі
,
бірақ
бұл
жағдайда
дұрысы
,
публикацияда
зерттелінушінің
нақты
есімін
жəне
фамилиясын
көрсету
ұсынылмайды
.
Психодиагностика
əдістемелерінің
ғылыми
негізгі
принципі
та
-
лап
етіледі
,
яғни
тестке
,
əдістемеге
толығымен
сенуге
болатындай
нəтиже
беретін
валидті
жəне
сенімді
болғаны
жөн
.
Зиян
келтірмеу
принципінде
психодиагностика
нəтижесін
басқа
адамға
залал
ретінде
қолдануға
болмайды
.
Егер
психодиаг
-
ностика
конкурстық
сұрыптау
немесе
адамды
жұмысқа
қабылдау
мақсатында
өткізілсе
,
онда
негізгі
принцип
зерттелінуші
үшін
психодиагностиканың
ашылуы
принципімен
бірге
қолданылады
,
яғни
онда
қалай
тестілеу
болады
,
оның
зерттеу
нəтижесі
қандай
,
оның
өмірін
шешу
үшін
қандай
бейнеде
қолдануы
мүмкін
деген
сияқты
информациялар
талап
етіледі
.
Психодиагностикамен
айналысушы
психологқа
келесідей
талап
-
тар
керек
:
жақсы
теориялық
дайындық
,
психодиагностикалық
мето
-
257
дика
туралы
түгел
білім
жəне
олардың
дұрыс
қолданылуы
,
сəйкес
əдістемені
практикалық
қолдануды
толық
нəтиженің
бар
болуы
.
Əрбір
психодиагностикалық
əдістеме
белгіленген
объекттің
диа
-
гностикасы
үшін
кейбір
психологиялық
теория
негізінде
көрінеді
жəне
дамиды
.
Интеллект
тесті
,
мысалы
,
оның
табиғаты
,
құрылымы
,
мағынасы
жəне
өмірде
көрінуі
туралы
ғылыми
көрініспен
жабыла
-
ды
.
Жеке
тұлға
тесттері
анықталған
жеке
тұлға
теориясына
кіреді
,
яғни
өзіне
ғылыми
анықтама
қосатын
,
құрылымды
түсінуді
,
дамуды
жəне
белгілерін
айта
отырып
,
адамның
негізгі
жеке
тұлғалылығы
туралы
объективті
талқылауға
болады
.
Əрбір
психодиагностикалық
əдістеме
байытылған
жəне
өзіне
байланысты
теориямен
шектел
-
ген
.
Сəйкес
теорияны
білсек
,
зерттейтін
объект
туралы
негізгі
тео
-
риямен
қорытынды
шығаруға
болады
.
Мысалы
,
егер
жеке
тұлға
теориясының
кейбіреулеріне
келіссек
,
оның
сипатының
бірі
басқамен
тығыз
байланысты
,
онда
осы
сипаттың
біріне
психодиагностиканы
жүзеге
асырсақ
,
басқаның
даму
деңгейі
туралы
анық
төрелеуге
бо
-
лады
.
Түбірінде
психодиагностикалық
əдістемелер
жатқан
теория
(
жоғарыдағы
),
оның
нəтижесінің
интерпретациясы
сирек
шектеледі
.
Мысалы
,
мынадай
Тематикалық
Апперцептивті
Тест
(
ТАТ
)
сияқты
жеке
тұлғаны
зерттеу
əдісі
.
Фрейдтің
психоанализіне
сүйенген
негізгі
теорияда
ғылыми
негіз
шығару
жəне
жеке
тесттерінің
нəтижесін
ин
-
терпретациялау
.
Кез
келген
психодиагностикалық
əдісті
дұрыс
қолдану
үшін
,
ол
сүйенетін
теория
білімі
міндетті
түрде
болуы
керек
.
Мұнсыз
психодиагностика
интерпретациялауда
,
анализде
жəне
адамды
зерттеу
нəтижесін
шығарғанда
өте
күрделі
қате
жіберіп
алуы
мүмкін
.
Əдістемені
түгел
меңгеру
үшін
(
икемділік
жəне
дағдылар
)
зерттелінушіге
қатысты
процедурада
əдістемені
ұсынсақ
,
онда
негізгі
интерпретацияда
жəне
анализде
іскерлік
пен
дағдыны
қалайды
.
Зерттеуші
тестті
өте
жақсы
меңгермесе
,
өз
-
өзіне
тест
мəліметін
,
ең
болмаса
,
бір
рет
тексертпесе
психологиялық
тесттің
біреуін
де
қолдануға
болмайды
.
Анық
нəтиже
алу
үшін
психодиагностикалық
əдістемелерді
дұрыс
қолдану
өте
тиімді
.
Тест
қандай
күшті
болса
да
,
оны
қолдану
кезінде
міндетті
түрде
ситуацияны
,
зерттелінушінің
индивидуалды
ерекшеліктерін
,
олардың
көңіл
күйінің
бар
болуын
жəне
көптеген
басқа
психодиагностикалық
факторларды
оқу
қажет
.
Психодиагностикамен
кəсіби
маман
ретінде
шұғылдану
үшін
міндетті
түрде
келесі
моральды
-
этикалық
нормалар
сақталуы
керек
:
258
1.
Ерекше
жағдай
соттық
немесе
медициналық
практикада
айтылған
заңмен
шығару
,
яғни
психологиялық
зерттеулерде
адамды
еріксіз
зерттеуге
итермелеуге
болмайды
.
2.
Психологиялық
тестті
жүргізу
алдында
адамға
зерттеу
процесі
кезінде
өзі
туралы
информацияларды
,
яғни
өз
ойларын
жəне
сезімдерін
еріксіз
беруі
мүмкін
екенін
ескерту
керек
.
3.
Кез
келген
адам
,
егер
бұл
заңда
айтылмаса
,
өз
тесттеу
нəтижесін
білуге
,
сонымен
қатар
қайда
,
қалай
жүргізілуі
жөнінде
толық
білуге
құқы
бар
.
4.
Психологиялық
тесттеудің
нəтижесін
кім
зерттеуді
дұрыс
түсіну
формасында
жүргізсе
,
зерттелінушіге
ұсынады
.
5.
Тестілеуде
жеткіншектік
жасқа
дейінгі
балалардың
тестілеу
нəтижесін
ата
-
анасы
немесе
туысқандарының
білуіне
хұқы
бар
.
6.
Егер
тестілеу
адамның
психологиялық
даму
деңгейін
анықтау
мақсатымен
,
яғни
конкурстық
сұрыптау
немесе
жұмысқа
қабылдау
барысында
өткізілсе
,
онда
зерттелінушінің
тек
тестілеу
мақсатын
ғана
емес
,
сонымен
бірге
,
қандай
негізде
тестілеу
қорытындысын
шығаруға
болатынын
білуге
құқы
бар
.
7.
Психологиялық
тестті
практикада
қолдануда
негізгі
жауапкершілік
ұйымдарда
оны
қолданушылар
мен
психологтарға
жүктеледі
.
Біздің
елімізде
мемлекеттік
таратуға
заңдық
көркемдеумен
шек
-
телген
жəне
психологиялық
тестті
қолдану
.
Олар
келесідегідей
міндетті
түрдегі
нормаларды
өзіне
қосады
:
1.
Кəсіби
сұрыптау
жəне
экспертизалар
үшін
қолдануда
,
психологиялық
тесттердің
көп
бөлігін
көптеген
мəлімет
құралы
ретінде
ашық
жариялауға
тиым
салынады
,
яғни
практикада
тестті
қолдану
барысында
ешқандай
бұрмалаушылық
болмас
үшін
тиым
салынады
.
2.
Психологиялық
тесттермен
айналысушылар
жəне
психоло
-
гиялық
тесттерді
қолданушы
психологтар
жоғарғы
психологиялық
білімі
немесе
ғылыми
дəрежесінің
болуы
шарт
.
Достарыңызбен бөлісу: |