[]

197 
 
Ортақ  мұрамен  байланыс  жайларымызды  іздегенде  мұндай  ақиқат  айырмашылық 
көріністеріне де көз жұмбай қарап, оның негізгі себептерін аша тани, бағалауымыз қажет. 
Тәжік-парсы  әдебиетінен  түркі  тілдес  әдебиетке  келген  «наме»  дәстүрі  көптеген  ішкі 
заңдылықтармен,  поэтикалық  дәстүрімен  орта  ғасыр  әдебиетінде  толық  көрініс  тапқан.  XV 
ғасырдан басталатын қазақ поэзиясында араб-парсы жазба әдебиетіне тән поэзиялық түрлер 
(гәзел, мәснави, қыйтә т.б.) дәл сол күйінде  кездесе  қоймайды. Өйткені қазақ поэзиясы бұл 
ұзақ  кезеңде  жеке  ақын,  жыраулардың  ауыз  әдебиетінен  бөлініп  шығу  процесін  бастан 
көшірді,  ауызша  шығарылып,  ауызша  таралды,  ауызша  сақталды,  сондықтан  өзінің  осы 
тіршілігіне  ғана  лайық  заңдылықтар  аясында  өмір  сүрді.  Демек,  олан  арғы  замандардағы 
жазба әдебиеттің барша ерекшеліктерін қаз-қалпында күту мүмкін емес. 
«Наме» - арнау өлең түрінде жазылған дастан, поэма деуге болады. Кезінде мұндай әдіс 
–  әдебиет  жанрындағы  айтарлықтай  жаңалық  болған.  Бертін  келе  мұндай  «намелер»  лиро-
эпикалық  поэмаларға  айналып  кетті.  Мәселен,  Мағжанның  «Батыр  Баян»  поямасын 
атауымызға болады. 
Гәзел – лирикалық өлең түрі. X ғасырда тәжік-иран поэзиясында Рудаки арқылы келіп, 
кейін  көп  елдер  поэзиясына  жайылды,  гәзел  бес  –он  не  одан  да  көп  бәйіттен  құралады. 
Алғашқы екі жолы ғана ұйқасып, әрі қарай ақсақ ұйқас болып кететін өлең. Ұйқас түзілісі: а 
–а  – б –а –в –а –г –а –д –а  боп келеді.Мысалы Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің  көркем 
үлгісі «Мұхаббет-намедегі» гәзел түрі: 
(51)Йәрратқан, ким тән ичра жан йәратты, 
Сени көрклүк лар үзра хан йәратты 
(52)Қуйаш йаңлығ йүзүңизни йарутты, 
Фәләк текбизни сәргәрдан йәратты. 
(53)Хәлайық қыбләсы болды, жәмалиң, 
Ошал күн ким сени йәздан йәратты [6,127]. 
Жаратқан тән ішінде жан жаратты,  
Сені көріктілерден жоғары хан жаратты. 
Жүзіңді күн сияқты жаратты, 
Тағдыр біздерді таңырқауға жаратты [6, 90]. 
Орта  ғасыр  әдебиетіне  тән  гәзел  қазіргі  қараң  өлең  ұйқасына  келеді.  М.Жұмабаевтың 
«...Ға»  өлеңінде  алғашқы  он  бір  буынды  шумақ  он  тармаққа  созылса,  кейінгі  шумақтар 
дәстүрлі  төрт  жол,  қара  өлең  ұйқасымен  дамытылады.  Алғашқы  шумақтың  ұйқас  кестесі 
мынандай: а –а  – б –а –в –а –г –а –д –а. Мысалы: 
Мейірімсіз тағдыр құрған торға түсіп, 
Жапанда жатыр едік біз оққа ұшып, 
Кеудеден таза, ыстық қан сорғалап, 
Айырылып алтын ерік, ар-намыстан, 
Қайрылмай қанат қағып, ыстық қан сорғалап, 
Тас жүрек, көңілі қара жауыз жаудың 
Қолынан құлдық, қорлық уын ішіп, 
Жан таппай төңіектен жәрдем қылар, 
Өмірден енді алдағы үміт кесіп. 
Мәснави  –жұптас  жолдардан  құралатын  өлең.  Ол  әр  түрлі  мазмұнда  бола  береді.  Егіз 
ұйқасты жолдарына келеді.Ұйқас түзілісі а –а, б –б, в –в  болып келеді.  «Мұхаббет-намеде» 
де мәснәви шебер пайдаланылған. Мысалы: 
(48)Давысқынчә  ғәзәл шәх гөш қылды, 
Меңа хиләт кийүрүб, қош тутты [6, 127]. 
(49)Бир аз кечти, тағы мажлис ысынды, 
Қәдәх чәвүрүлди-о мәй башқә минди. 
Тауысқанша гәзелді шах тыңдады, 
Маған шапан жауып қош тұтты. 
Біраз өтіп, мажіліс тағы қызды, 

198 
 
Көзелер босап, шарап басқа шықты [6, 90]. 
М.Жұмабаев «Қысқы жолда» өлеңінде егіз ұйқас шебер қолданылған: 
Қараңғы түн, сар дала, 
Көрінбейді айнала. 
Боран соғып тұр борап, 
Жолды басқан құр сорап. 
Қыйтә –жұп жолдары өзара ұйқасатын философиялық не өмірбаяндық өлеңнің бір түрі. 
Мінәжат –Аллаға жалбарыну.  
Мүфрәд,  фард  –«жалқы  бәйіт»  және  оның  қолданылуы  ақындар  арасында  көп 
тарамаған.  Онда  екі  мысра  ұйқас  болып  келеді,  бірақ  бұл  шарт  емес.  Екі  мысрасы  (өлең 
жолы)  ұйқассыз  жалқы  бәйіттер  де  бар.  Мүфрәд  көбіне  дидактикалық  өлеңдерге  тән. 
Сондықтан ой насихат еңбегінде қысқа түйінделіп айтылатынөлең деп бағамдауға болады.  
Ал  енді  Мағжан  Жұмабаевтың  жаңашылдығына  келер  болсақ,  «Ой»  деген  өлеңінде 
төрт және жеті буынның қызықты өрімі бар: 
Ой деген у – 
Ауызға алсаң, қандырар. 
Ой деген у – 
Жанды есінен тандырар. 
Ой деген у – 
Ішсең  мас боласың. 
Ой деген у – 
Ішсең де соласың [7,138]. 
 
Жаңалық  –толымды  егіз  ұйқаста  емес,  әдепкі  қайталау  (анафора)үлгісін  ұтымды 
пайдалану арқылы өткір толғам мен екпін, тұрақты ұйқас тудыруда. Өлең бастау да, соңы да 
 
бір әуен сәйкестігімен жиектелген.Немесе: 
 
Өтеді өмір – 
 
Жүрекке шер байланды, 
 
Өтеді өмір – 
 
Жүрек көмірге айналды. 
 
Өтеді өмір, бітеді жыр, Жүрек –күл. 
 
Жырсыз жырау, 
 
Тиіп қырау –солады гүл [7, 133]. 
Мұнда да сегіз тармақ, ортақ тіркестер, тұтқа сөздер бар. «Өтеді өмір» бес буын, араға 
жол  салып,  үш  мәрте  аталады.  Бастапқы  төрт  жолдағы  шалыс  ұйқас  айқын  болса,  кейінгі 
төрт  жолда  кезекті  ұйқас  ішкі  ұйқаспен  толысады.  Қысқа  поэтикалық  сөйлем  арасындағы 
сызықшалар, құбылыстың жалғасын метафоралық оралым нәтижесінде бейнелейді.  
«Жұмбақ»  атты  дүниедегі  мағынаны  ақынға жанашыр  дос  Ж.Аймауытов  та  нақты  бір 
көзқараспен  ақтарып  тастағысы  келмеген.  Шығарманың  символилистік  жүйеге  сай  тылсым 
мәні мен әуездік көрнекілігі зор эмоционалдық әсерге  бастайтыны хақ. Осындай дыбыстық 
ауқымы бай, сезім, қиялды тереңнен тербейтін әсем жырдың ажарын төрт және үш буынды 
өлшем ашып тұр. Ұйқастар да толымды. Тұтқа сөздер, белгілі дыбыстардың «ескен желдей» 
орала  соғып отыруы,  табиғат  суреті  мен  психологиялық  суретті  егіздес  бейнелейтін  ықшам 
да кесекті мақам, үздік-создық, таусылмайтын жер мен аспан тынысы қайғылы, сағынышты 
жанның  жүрек  соғысындағы  іркес-тіркес  ырғақты  ортақ  арна,  сұлулық  арнасына  салып, 
кермек сырдан тәтті тамшы жұттырғандай ерекше күйлі эстетикалық ләззатқа бөлейді. 
Жібек түн – 
Бәрі тың. 
Сайраған,  
Жайнаған,  
Екі жас – 
Екі мас: 
Жүрек мас