[]

129 
 
3. Күлудің коммуникативтік белгісі: а) Қарым-қатынас жағдайында этикет сақтау, яғни 
қатты дауыс шағармай күлу. Бұл жағдай адамның мәдениетін аңғартады. ә) Адамның арнайы 
іс-әрекетін  (соның  ішінде  сөйлеу  әрекетін)  айқындайтын  және  мінез-құлқын  танытатын 
күлкі.  Мысалы,  ризашылығыңды  білдіргенде  алғыс  айтып  тұрып  күлу.    б)  Күлу  (жағдаятқа 
байланысты)  –  адамдармен  оңай  қарым-қатынасқа  түсудің  бірден-бір  тәсілі.  Бұған  мысал 
ретінде қытай халқының мынандай мақалын келтіруге болады: «Күліп тұрған жүзді ашулы 
жұдырық ұра алмайды». 
4.  Адамды  сипаттайтын  белгісіне  қарай:  а)  әлеуметтік  ерекшелігі:  жас  мөлшері 
(баланың, ересек адамның, қарияның күлкісі) және жынысы (ер, әйел адамның күлкісі)      ә) 
адамның  физикалық,  инттеллектуалдық/психикалық  жағдайына  байланысты:  сау,  ауру, 
жынды, ақымақ адамның күлкісі [8]. 
Тілімізде күлудің күлімсіреу, жымию, ыржалаңдау сияқты көріністері бар. Мысалы: 
Әйел  бұл  мәселені  жалғыз  өзі  шешуге  батылы  бармады,  білем,  қайта  кіріп,  күйеуі 
болар,  әлдекіммен  ақылдасты.  Содан  кейін  ғана  есікті  айқара  ашып:  -  Кіріңіздер,  -  деді 
күлімсірей (О.Бөкей «Қар қызы»).  
- Әй, қайдам, шылымыңды езуге қыстыра сала тамақ, қыз іздер ме едің. – Бақытжан 
бұл болымсыздау қалжыңыма ашуланып қалмады ма деп бетіне жалт қараған. Бірақ оның 
тоттанған қара күрең жүзінде майда ғана жымиыс бар екен  (О.Бөкей «Қар қызы»). 
Алғашында  қалжыңдайтын  шығар  деп  өзі  де  ыржалаңдай  бастап  еді,  ана  екеуі 
шындап жатқан соң: - Оттапсыңдар! – деп ақырып қолындағы Қоңқайдың мылтығын енді 
екеуіне көздеді (О.Бөкей «Қар қызы»). 
Күлкі  сөзі түрлі сөздермен тіркесіп келіп, жаңа мәнге ие болады, яғни коннотациялық 
мағынаны білдіреді. Мәселен, тоқ күлкі, мөлдір күлкі, күміс күлкі, ерке күлкі т.б. 
...шылым  шегіп  тұрған  ақ  шалбар,  қайыс  белбеу  бозбалалардың  тоқ  күлкі,  дарақы 
дауыстарына сыңғырлаған әдемі күлкі араласады (О.Бөкей «Қар қызы»). Мұндағы тоқ күлкі 
–  уайымы  жоқ,  мұңсыз  адамға  қатысты  айтылған  эпитет;  контекстегі  әдемі  күлкі  – 
бойжеткен, қыз баланың күлкісі. 
Тілімізде 
күлуді 
көзге 
де 
қатысты 
бағамдаймыз. 
Осыған 
қатысты 
«көзі 
күлімдеу/күлімдемеу»  немесе  «күлім  көз»,  «көздері  күлім-күлім  етеді»  деген  тіркес  те  бар. 
Мысалы:  Содан  бері  ызар  шашып,  еңсесін  басады  да  жүреді.  Өзі  күлгенімен,  көзі  күлмей, 
қуанғанымен  уана  алмай  дүниедегі  ең  қимасын  мәңгілікке  жоғалтқандай  бұйығы  тартып, 
өз-өзінен  қорынатын,  өз-өзінен  шошынатын    (О.Бөкей  «Қар  қызы»)  немесе:  Жас 
келіншектің  күлім  көздері  жайнаң  қағып,  ерке  күлкісі  ақ  құбаша  жүзінде  әдемі  бір  шырай 
беріп тұрады. Адам қызғаныштан да күледі. ...әттең, осындай тәкаппар адам болады екен-
ау,  жұмған  аузын  ашсашы;  біз  тағы  да  үнсіз  аяңдап  келеміз;  мен  болмасам  оның 
жалығатын  түрі  жоқ,  әзірге;  жұрт  тарқауға  айналды  да,  жұмбақ  қыз  шығар  есікке 
беттеді;  мен  сонда  да  қалмай  қосарлана  жөнелдім;  есіктен  шыға  бергенде  бір  бұрыштан 
қарқылдаған қатты күлкі естілді; мұның екеумізге бағышталған аяр күлкі екенін білмедім, 
білсем де: өздерінің қолы жетпеген соң қызғанады, - деп ойладым  (О.Бөкей «Қар қызы»). 
Концептілік  тұрғыдан  күлу  –  жылау  қарама-қарсы  қолданыс.  Мәселен,    күлу  –  өмір, 
қуаныш,  бақыт  болса,  жылау  –  өлім,  қайғы,  жолы  болмағыш  сияқты  ұғымдармен 
түсіндіріледі:  
Бірге күліп, жыласқан 
Пәк көңілдер бір жүрсін. 
Мына дала, мына аспан 
Қимай тұр ма, кім білсін?!! (М.Мақатаев «Орта жолда»). 
Кейде күліп тұрып жылайсың немесе керісінше, жылап тұрып күлуге де болады. Орыс 
тілінде  мұны  «Смех  сквозь  слезы»  дейді.    Тілімізде  күлуге  қатысты  мынандай  мақал-
мәтелдер  мен  қанатты  сөздер  бар:  «Күлкі  болу  –  өліммен  тең»,  «Күлсең,  кәріге  күл», 
«Қыздың күлгені – өлгені, жымиғаны – күлгені», «Күлме досқа, келер басқа», «Дұшпанның 
табасынан,  достың  күлкісінен  сақта»,  «Күлдіре  білу  –  өнер,  күле  білу  –  өмір,  күлкі  болу  – 
өлім»,  «Ойын  –  арзан,  күлкі  –  қымбат»  (Абай),  «Жастықта  бір  күлгенің  –  бір  қаралық» 

130 
 
(Абай)  т.б.  Қорытындылай  келгенде,  күлкінің  адам  өмірінде  алатын  орны  ерекше. 
Біріншіден,  адамға  жақсы  көңіл-күй  сыйлайды.  Элла  Уилер  Уилкокс:  «Күл!  Күлсең,  әлем 
сенімен  бірге  күлетін  болады.  Ал  жыласаң,  сенімен  бірге  ешкім  де  жыламайды»  –  дейді.  
Екіншіден, қарым-қатынасты оңай жүзеге асыруға септігін тигізеді. Үшіншіден, адамдардың 
мінез-құлқын, мәдениетін аңғартады.  
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Ысқақов А. Қазақ тілінің фономорфологиялық құрылысын тарихи тұрғыдан сараптау. 
– Алматы, 1999. – 186 б.  
2 feb-web.ru  
3 massaget.kz  
4 Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б. 
5 kk.wikipedia.org. 
6 satirik.kazjur.kz  
7 
www.on.kz
 
8  Куприянова  Н.С.  Ассоциативное  поле  концепта  «смех»  в  русском  языке  //  Известия 
ПГПУ им. В.Г.Белинского. №4 (8), 2007. – С.52-55.  
 
Совместный 
смех 
является 
действенным 
фактором 
социализации 
и 
коммуникативности.  Смех  есть  сложный  акт,  состоящий  из  модифицированных 
дыхательных движений. В статье рассматриваются лексико-семантическое оссобенности 
концепта «смех». Также определяются коммуникативные функции смеха в жизни человека 
и  в  общении  людей.  Автор  обращается  к  этимологии  слова  «смех»  в  казахском  языке, 
характеризует  виды  и  основные  признаки  смеха.  Анализирует  словоупотребления, 
сочетания,  связанные  с  концептом  «смех»,  делает  обзор  научных  работ  казахских  и 
зарубежных ученых о концепте, а также лингвистический анализ концепта «смех». 
 
In  article  features  of  a  concept  "laughter"  are  considered  lexico-semantic.  Also 
communicative functions of laughter in human life and in communication of people are defined. The 
author addresses to etymology of the word "laughter" in the Kazakh language, characterizes types 
and  the  main  signs  of  laughter.  Analyzes  word  usage,  combinations,  are  connected  by  the  EU  a 
concept "laughter", does the review of scientific works of the Kazakh and foreign scientists about a 
concept, and also the linguistic analysis of a concept "laughter". 
 
 
 
 
УДК 81’1:811.161.1 
З.А.Умирзакова 
Казахский национальный педагогический университет им. Абая 
Алматы, Казахстан 
Zaure.aru@mail.ru
 
 
КОММУНИКАТИВНЫЕ ТАКТИКИ В СЛОЖНОМ  
КОММУНИКАТИВНОМ АКТЕ 
 
В  статье  ставится  задача  рассмотреть  коммуникативные  тактики  сложного 
коммуникативного  акта  казахской  лингвокультуры  на  примере  отрывка  из  романа    С. 
Бакбергенова  «Қайран  шешем».  В  результате  анализа  автор  выявляет  главную  цель  и 
субцели анализируемого коммуникативного акта, раскрывает цель и используемые языковые 
средства каждой  коммуникативной тактики, выясняет степень реализованности каждой