Құқықтық қатынастардың субъектілері

1) Жеке субъектілер (жеке тұлғалар); бұларға азаматтар, азаматттығы жоқ тұлғалар, қосазаматтығы бар тұлғалар, шетелдік тұлғалар жатады. Азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетелдік азаматтар Қазақстанның аумағында Қазақстан азаматтары сияқты құқықтарды иеленіп, құқықтық қатынастарға түсе алады, алайда, оларға қатысты заңнамамен орнықтырылған шектеулер бар, мысалы, олар Қазақстан Республикасының өкілдік органдарына сайлана және сайлауға қатыса алмайды, Қарулы Күштер қатарында қызметін өтемейді, мемлекеттік аппаратта белгілі бір лауазымды иелене алмайды және т.б.

2) Ұжымдық субъектілер; бұларға мыналар жатады: мемлекет (ол басқа мемлекеттермен халықаралық-құқықтық қатынастарға түскен жағдайда); мемлекеттік ұйымдар; мемлекеттік емес ұйымдар (жеке фирмалар, коммерциялық банкілер, қоғамдық бірлестіктер және т.б.).

Құқықсубъектілік – бұл тұлғаны құқық субъектісі ретінде сипаттайтын құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттіктің жиынтығы.

Құқықтық қатынастардың субъектілері болу үшін тұлғалар құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттікті иеленуі тиіс.

Әрекетқабілеттік шектелуі мүмкін. Конституцияда бекітілгендей, азаматтардың құқықтары мен міндеттері заңмен ғана және конституциялық құрылымды, адамгершілікті, басқа тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін, денсаулығын қорғау, елдің қорғанысы мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсаттарында қажет болған шамада ғана шектелуі мүмкін.

Құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттік бір-бірінен ажыратылмайды және көп жағдайда бір мезетте пайда болады. Азаматтық құқықтан басқа көптеген салаларда осындай жағдай орын алған. Азаматтық құқықтағы құқыққабілеттік пен әрекетқабілеттіктің ажыратылуын былай түсіндіруге болады:

а) мүліктік қатынастар олардың жасына, еркінің жағдайына қарамастан барлық азаматтар үшін қажет;

ә) мүліктік құқықтық қатынастар саласында құқыққабілеттігі бар, алайда әрекетке қабілетсіз тұлғаның орнына оның заңды өкілі қатыса алады.
87 Құқықтық қатынастардың объектілері

Құқықтық қатынастардың объектілері – бұл құқықтық қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттері бағытталған және осыған байланысты олар заңды байланысқа түсетін санат. Аталған санатты түсінуде екі бағытты бөліп қарастырады:

- олардың біріншісіне сәйкес, құқықтық қатынастың объектісі болып тек субъектілердің әрекеттері табылады;

- екінші көзқарасты көптеген ғалымдар жақтайды, оған сәйкес, объектілердің түрлері өте көп, олар:

1) материалдық игіліктер (заттар, құндылықтар, мүлік және т.б.);

2) материалдық емес игіліктер (өмір, денсаулық, қадір-қасиет, абырой және т.б.);

3) рухани шығармашылық өнімдері (әдебиет, өнер, музыка, ғылым туындылары және т.б.);

4) құқықтық қатынастар қатысушыларының әрекеттерінің нәтижелері (мысалы, тасымалдау шартының, мердігерлік шартының нәтижесінде туындайтын құқықтық қатынастар);

5) бағалы қағаздар мен құжаттар (ақша, акциялар, диплом және т.б.).

Егер қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны болып табылса, субъективтік құқықтар мен міндеттер субъективтік мазмұны болып табылады. Құқықтар мен міндеттер арқылы құқықтық қатынастар қатысушыларының арасындағы заңды байланыстар жүзеге асырылады.

- егер субъективтік құқық тұлғаның өз мүдделерін қанағаттандыруға бағытталса, заңды міндет бөтен мүдделерді (мысалы, мемлекеттің, басқа тұлғалардың) қанағаттандыруға бағытталған;

- егер субъективтік құқық заңды мүмкін жүріс-тұрыс шамасы болып табылса, заңды міндет қажетті іс-әрекет шамасы болып табылады.
89 Заңды фактілер

Заңды фактілер – бұл белгілі бір құқықтық салдардың туындауына негіз болып табылатын нақты өмірлік мән-жағдайлар. Заңды фактілер құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттары болып табылады.

Заңды фактілерді әр түрлі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1) Туындайтын салдардың сипаты бойынша:

- құқықтудырушы (мысалы, жоғары оқу орнына түсу);

- құқықөзгертуші (мысалы, күндізгі оқу бөлімінен сыртқы бөлімге ауысу);

- құқықтоқтатушы (мысалы, жоғары оқу орнын аяқтау).

- оқиғалар – бұл субъектілердің еркіне тәуелсіз жағдайлар, мысалы, табиғат апаты, өлім және т.б

- әрекеттер – бұл құқықтық қатынастар субъектілерінің еркімен байланысты жағдайлар. Әрекеттер, өз кезегінде, құқыққа сәйкес және құқыққа қайшы болып бөлінеді.

Көп жағдайда құқықтық қатынастардың пайда болуы үшін бір заңды факт жеткіліксіз болып, олардың жиынтығы–заңды құрам қажет болатын жағдайлар туындайды. Мысалы, кәрілігіне байланысты зейнетақы алу үшін зейнеткерлік жасына жету, белгілі бір еңбек өтілінің болу, зейнетақыны тағайындау туралы шешімінің болуы тиіс. Заңды құрамдардың екі түрі болады:

а) оның барлық элементтері көрсетіліп, заңмен нақты анықталған болуы мүмкін (мысалы, зейнетақыны тағайындау мәселесі);

ә) ол жалпы белгілермен сипатталуы мүмкін (мысалы, некені бұзудың негіздері).

Құқықтық нормалар адамдардың санасы мен еркіне мақсатты түрде әсер ете отырып, оларды заңнамаға сәйкес жүріп-тұруға итермелеу үшін қажет. Қоғамдық қатынастардың қатысушыларының жүріс-тұрыстары арқылы кез-келген заңшығарушы қалайтын нәтижелерге жетуге болады.

1) сақтау – қолданыстағы құқықпен тыйым салынған әрекеттерден бас тарту;

2) орындау – жағымды мазмұнды заңды міндеттерді орындауға байланысты белсенді әрекеттерді жүзеге асыру;

3) пайдалану – олар арқылы тұлғаның өз мүддесін қанағаттандырылатын субъективтік құқықтарды жүзеге асыру;

4) қолдану – құзіретті органдардың нақты бір заңды істі шешуге байланысты биліктік қызметі, нәтижесінде сәйкес жеке акт қабылданады.
91 Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері

Құқықты қолдану – бұл құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны. Ол субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:

- құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана қолданады;

- биліктік сипатқа ие;

- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,

- сәйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен байланысты;

- үш кезеңнен құралады:

1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша объективтік шындық анықталып, барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау жүзеге асырылады;

2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық қатынасты реттейтін құқықтың саласын, институтын және нормасын таңдайды;

3) істі шешу, бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады. Шешім қабылдау қорытынды әрі негізгі кезең болып табылады. Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс.

92 Құқықтық нормаларды қолдану актілері

Құқықты қолдану актісі – бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт. Оның мынадай ерекшеліктері болады:

- құзіретті орган шығарады;

- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;

- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты субъектілерге бағытталған;

- заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие.

Құқыққолдану актілерін келесі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1) нысаны бойынша – жарлықтар, үкімдер, шешімдер, бұйрықтар және т.б.;

2) оларды қабылдайтын субъектілерге байланысты – мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың (мысалығ муниципалды органдардың) актілері;

3) құқықтың функциялары бойынша–реттеуші (мысалы, қызметтік бұйрықтар) және қорғаушы (мысалы, қылмыстық істі қозғау туралы қаулы);

4) заңды табиғаты бойынша – негізгі және көмекші; негізгі актілер заңды істің соңғы шешімін көрсетеді (мысалы, үкім), ал көмекші актілер негзгі актілерді шығаруға жәрдемдеседі (мысалы, тұлғаны айыпкер ретінде жауапқа тарту туралы қаулы).

5) құқықтық реттеу пәні бойынша – қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық және т.б. актілер;

6) сипаты бойынша – материалдық және іс жүргізушілік. 

Талқылау құқық қорғау, атқару органдар қызметінде прокуратура, сот органдары қызметінде құқық нормаларын толық және жан-жақты іске асыруын қамтамасыз етеді. Осы арқылы талқылау құқықтық нормаларды бірыңғай түсінуге және барлық аумақта құқық нормаларын бірыңғай қолдануды, қоғамдық өмірдің әр саласында. Заңдылықпен тұрақты құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге көмектеседі.

Құқық нормасын түсіну бағытында субъектінің өзі үшін талқыланады. Бұндай талқылау ой үрдісі талқылаушының санасында болады, сыртқы көрінісі болмайды, өйткені нақты актіде жазылмайды. Бұндай талқылауды ресми талқылаушы (лауазымды тұлға) емес, сонымен қатар, қатардағы азаматтар береді. Ол барлығы үшін міндетті емес, норманың мәнін түсіну оның талаптарын дұрыс түсіну мен іске асыру үшін қажетті алғы шарт болып табылады.

Құқық нормасын түсіндіру бағытында тек ойлау үрдісі жүзеге асып қана қоймай, нақты заңи әрекет жасалады, нақты арнайы актілерде өз көрінісін табады, яғни құжатпен рәсімделеді. Оның үстіне ол барлық мүдделі тұлғалар үшін міндетті. Норманы түсіндіруді тек өкілетті орган не лауазымды тұлға жүзеге асырады.

Талқылаудың тиімділігі талқылаушының құқықтық санасының деңгейіне байланысты. Талқылаушының құқықтық санасын жоғары болса, құқық бұзушылық аз болады, тұлғаның құқықтары мен бостандықтары қанағаттандырылады.

Талқылаудың субъектілері ретінде – азаматтар, мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар, ғылыми мекемелер, ғалымдар, тәжірибешілер болуы мүмкін. Бұндай қызметтің салдары да әр түрлі болуы мүмкін.

Талқылау субъектісі бойынша екіге бөлінеді: ресми және ресми емес.

Ресми талқылау – бұл өкілеттігі бар мемлекеттік орган немесе лауазымды тұлға беретін түсіндіруді айтамыз. Әдетте, ол арнайы актілерді құжаттамалық рәсімделеді және барлық азаматтарға міндетті болады. Белгілі бір салдарды туындатады. Бұндай талқылау субъектілерді талқыланып жатқан норманы бірдей түсінуге және оны дұрыс түсінуге бағыттайды.

Ресми талқылау өз алдына көлемі бойынша нормативті және казуальді, аутентикалық (авторлық), легальді (рұқсат етілген), соттық және әкімшілік деп бөлінеді.

Ресми емес талқылау келесідей бөлінеді: доктриналық (ғылыми), кәсіби және қарапайым.

Ресми мен ғылым талқылаудың айырмашылығы неде? Ресмиде қорытынды нәтижелер көзделсе, ғылымда дәлелдемелер, талдау, мәнін ашады.

Заң ғылымында және практикада ұзақ тәжірибе арқасында құқықтық нормаларды талқылаудың белгілі бір әдістері қалыптасқан.

Көлемі бойынша талқылау үшке бөлінеді: сөзбе сөз, шектелген және кеңейтілген.

- заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған;

- нормативтік емес, нақтылаушы ережелерден құралған;

- дербес сипатқа ие емес және өзі түсінідіріп отырған нормалармен бірге әрекет етеді;

- құқықтың қайнар көзі болып табылмайды.

Құқықты түсіндіру актілерінің төмендегідей түрлері болады:

1) ресми түсіндірудің түрлеріне қарай олар нормативтік (аутентикалық және легалды) және казуалды түсіндіру актілері болып бөлінеді;

2) түсіндіруді жүзеге асырып отырған органдарға қарай – мемлекеттік билік органдарының, басқару органдарының, сот, прокуратура органдарының түсіндіру актілері;

3) құқықтық реттеу пәніне қарай – қылмыстық, азаматтық, әкімшілік және т.б. құқықты түсіндіру актілері;

4) сипатына қарай – материалдық және іс жүргізушілік түсіндіру актілері;

5) нысанына қарай – жарлықтар, қаулылар, бұйрықтар, нұсқаулар және т.б.

Қарама – қайшылықты жою үшін құқықты талқылаушы және құқықты қолданушы тұлғаның жоғары кәсібилігін, істің мәнін дәл талдауды ең орынды шешімді таңдауды қажет етеді.

Әрине, қарама – қайшылықты жаңа нормаларды, яғни коллизиялық нормаларды қабылдау мен жоюға болады. Кей авторлардың айтуынша, бұл «төреші» нормалар, олар қарама – қайшылық құқығын қалыптастырады. Оларды жеке құқық саласы ретінде бөліп, шығаруға болады. Өйткені, қарама – қайшылық құқығын қалыптастыру үшін, жағдайлар бар, яғни өзінің пәні (қоғамдық қатынастардың ерекше саласы) және құқықтық реттеу әдісі. Бұл екі негіз кез – келген құқық саласын бөліп, шығаруға негіз болады.

Заңи қарама – қайшылық құқық жүйесінің қызметін кедергі жасайды, адамның құқықтарын шектейді, заңдылық құқықтық тәртіпке, қоғамның құқықтық мәдениетіне құқықтық санасына әсер етеді. Егер бірдей жағдайды екі, үш және одан да көп бір – біріне қайшы келетін актілер реттесе, орындаушы біреуінде орындамауға мүмкіндік алады. Бұларды шешу заң ғылымы мен практикасының міндетті.

Құқық нормалардың қарама – қайшылығынан бәсекелес нормаларда айыра білу керек, бәсекелес нормалар бір – біріне қарама – қайшы емес, екі, үш нормалар бірдей қоғамдық қатынастарды реттейді. Әдетте, бұндай нормалардың заңи күші, деңгейі әр түрлі болады. Осы жағдайда нормалар бір – біріне бәсекелес болады.

Заңнаманың қарама – қайшылығы елде КСРО, Қаз ССР, ҚР заңдарының бірдей қолданылуымен байланысты. Одақтың заңдар толығымен жойылған жоқ, ал жаңа заңдар толық көлемде қабылданған жоқұқық

Құқықтық қарама – қайшылықтардың себептері объективті және субъективті мағынада болады.

Объективті себептерге құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың әралуандылығы, өзгермелілігі, қарама – қайшылығы. Сондай-ақ, құқықтық (ескеруі, консерватизмі) нақты өмірден қалып қоюы, жете алмауы. Бұндай жағдайда мемлекеттік реттеуді қажет ететін жағдайлар туындауы мүмкін. Сондықтан да, құқық әрқашанда нақтыланып, жаңа талаптарға сәйкестендіріледі.

Субъективті себептерге саясаткер заң шығарушы, адамдардың еркіне және санасына байланысты себептер жатады. Заң шығарушының тиісті білімінің, кәсібилігінің болмауы.

98 Құқықтағы қарама- қайшылықтың түрлері

Құқықтық қарама – қайшылықтар өзінің мазмұны, сипаты, иерархиясы, әлеуметтік бағыты, шешудің әдістеріне байланысты әр алуан. Оларды төмендегідей топтастырады:

1) заңи қарама – қайшылықты үш топқа бөлуге болады:

- нормативті актілер немесе жеке құқық нормалары арасындағы қарама – қайшылықтар;

- құқық шығармашылықтағы қарама – қайшылық (бір – бірін жоққа шығаратын актілерді қабылдау);

- құқық қолданудағы қарама – қайшылық (басқару қызметінің келіспеушілігі, бірдей мәселелерді іске асырудағы түсініксіздік);

- мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, басқа да үстем құрылымдар мен бөлімшелердің мәртебесі мен өкілеттіктерінің қарама – қайшылығы;

- мақсаттарының қарама – қайшылығы (әр түрлі деңгейдегі және органдардың нормативтік актілерінің бір – біріне қарама – қайшы, жоққа шығаратын мақсаттарының болуы);

- ұлттық және халықаралық құқықтың арасындағы қарама – қайшылықұқық

2) заңдар мен заңға тәуелді актілер арасындағы қарама – қайшылық болғанда, заң есебіне шешіледі, өйткені, оның жоғарғы заңи күші болады.

3) Конституциямен басқа да актілер, заңдар арасындағы қарама – қайшылық конституция есебіне шешіледі, өйткені, ол заңдардың заңы.

4) жалпы федеральдік актілермен федерация субъектілері актілері арасындағы қарама – қайшылық жалпы федеральдік актілер есебіне шешіледі.

5) ұлттық және халықаралық құқық арасындағы қарама – қайшылық халықаралық құқық есебіне шешіледі. Өйткені, конституцияға сәйкес олардың басым күші болады.

99 Құқықтық қарама –қайшылықтарды шешудің әдістері