3. Шоћан Уќлихановтыѓ ѕылыми зерттеулерi.
Тамаша бiлiм алып
шыћћан жас ѕалым тљрлi ѕылыми экспедицияларѕа белсене ћатысты.
Бџл жнiнде ол Омбыда оћып жљрген жылдарында армандайтын.
Ћазаћ даласын жќне онымен шекаралас жатћан елдердiѓ аумаѕын,
ондаѕы халыћтардыѓ тарихы мен жаѕдайын жаћсы бiлетiн Шоћанѕа
орыс зерттеушiлерi де ћатты ћызыѕып, оныѓ кмегiне мџћтаж бола-
тын.
1855
жылы Шоћан Батыс Сiбiр генерал-губернаторы Г.Х. Гас-
форттыѓ Орталыћ Ћазаћстан, Тарбаѕатай мен Жетiсу жерiне жаса-
ѕан сапарына ћатысады. Бџл сапарда ћарапайым халыћтыѓ мiрiмен
304
танысып, ћырѕыздардыѓ тарихи аѓыз-ќѓгiмелерi мен жырларын
жазып алды.
Ш. Уќлиханов 1856 жылы аса крнектi ѕалым, белгiлi географ
П.П. Семенов-Тян-Шанскиймен танысты. Ол жас ћазаћ ѕалымныѓ
ћабiлетiне шын ниетiмен сљйсiне ћайран ћалды. 1857 жылы П.П.
Семенов-Тян-Шанскийдiѓ џсынуымен Ш. Уќлиханов Орыс
географиялыћ ћоѕамыныѓ толыћ мљшелiгiне ћабылданды. Шыѕыс
Ћазаћстан мен Жетiсуѕа, ћырѕыз елiне жасаѕан сапары Шоћанныѓ
ѕалым ретiндегi даѓћын арттырды. 1857 жылы Шоћан Алатау ћыр-
ѕыздарына сапар шегiп, оныѓ тарихын, этнографиясын жќне халыћ-
тыћ поэзиясын зерттедi. Ћырѕыз халћыныѓ энциклопедиялыћ дас-
таны «Манасты» жазып алды.
1858–1859
жылдары Шоћан атаћты Ћашѕария сапарына барып
ћайтты. Шоћанѕа дейiн ол лкеде бiрде-бiр зерттеушiнiѓ болып ћай-
туыныѓ сќтi тљспеген едi. Немiс ѕалымы Р. Шлагингвейттiѓ еуропа-
лыћтар љшiн мљлде жабыћ лкеге барып ћайтпаћ болѕан сапары ћай-
ѕылы аяћталып, ол ћатыгездiкпен лiм жазасына душар болѕан-ды.
Шоћан аса ћиын ћџпия жаѕдайда з мiрiне ћатер тндiре жљрiп,
Ћашѕария лкесiнiѓ тарихы, этнографиясы, мќдениетi мен геология-
сы, географиялыћ жаѕдайы жайлы бџѕан дейiн мљлде белгiсiз аса
ћџнды деректер жинап ћайтты. Соныѓ негiзiнде «Алтышардыѓ неме-
се Ћытайдыѓ Нан-Лу провинциясыныѓ (Кiшi Бџхараныѓ) шыѕыста-
ѕы алты ћаласыныѓ жаѕдайы туралы» деген атаћты еѓбегiн жазды.
Еѓбектi Ресейде де, одан тыс жерлерде де шыѕысты зерттеушi ѕалым-
дар жоѕары баѕалады.
Патша љкiметi жас ѕалымныѓ ѕылыми ерлiк еѓбегiн жоѕары баѕа-
лады.
1860
жылы Санкт-Петербургте ол орденмен марапатталып,
ќскери шенi де жоѕарылатылды. Оны орыс патшасы II Александрдiѓ
зi ћабылдады. Осы кездесу кезiнде Шоћан патшаѕа орыс шенеу-
нiктерiнiѓ ћазаћ халћына жаћсы ћарауы жайлы з тiнiшiн батыл
жеткiздi.
Петербургте болѕан кезiнде Шоћан Уќлиханов ќр тљрлi ќскери
жќне ѕылыми мекемелерде жџмыс iстедi. Ол ресейлiк шыѕыстану-
шылар мен дипломаттардыѓ, жазушылар мен аћындардыѓ сиына-
тын наѕыз
пiрiне
айналды. Шоћан Ћазаћстан мен Орта Азияныѓ
жќне Шыѕыс Тљркiстанныѓ карталарын жасаумен айналысып, ћажы-
май-талмай еѓбек еттi. Шыѕыс елдерiнiѓ ћолжазбаларын мџћият
зерттеудi де жалѕастырды. Оны Орыс географиялыћ ћоѕамы Шы-
ѕыс тарихы туралы дќрiстер оћуѕа шаћырып тџрды.
Алайда Петербургтыѓ ылѕалды ауа райы оныѓ денсаулыѕына
жаћпады. Денсаулыѕыныѓ нашарлауына байланысты Отанына ора-
луѕа мќжбљр болды. Ол Омбыѕа барып, даладаѕы жергiлiктi басћару
iсiн ћайта џйымдастыру жнiндегi шараларѕа ћатысты. Оныѓ негiзгi
305
Достарыңызбен бөлісу: |