Влияние содержания продуктивной

Адам дамуының деңгейі бойынша Атырау мен Маңғыстау облыстарымен қатар 2009-2010 жылдары Батыс Қазақстан облысы да кіруі ықтимал.

Батыс Қазақстан облысының көрсеткіштерінің әрбір жекелеген тобында шешілуге тиісті стратегиялық міндеттері бар:

1. Білім беру үрдісін дамыту саласында:

- 12 жылдық білім беруге көшу үшін білім беру жүйесін ақпараттық жүйелерді еңгізу негізінде жетілдіру;

- машина жасау, мұнай-газ тағам өндірісі, құрылыс саласы тәрізді техникалық бағыттағы мамандар даярлау.

2. Денсаулық сақтау және әлеуметтік мәселелер саласында:

- материалдық базаны нығайту, медициналық мекемелерді жарақтандыру, мемлекеттік мекемелер базасында жеке медициналық мекемелер желісіне емдеудің жаңа әдістерін еңгізе отырып тұрғындарға сапалы медициналық қызмет көрсету;

- аз қамтылған жағдайы төмен азаматтардың өмір сүру ауқатын жұмыссыздықты төмендету, коммуналдық тұрмыстық сала мәселелерін шешу негізінде арттыру;

3. Еңбекпен қамту, шағын кәсіпкерлікті дамыту және орта буынды қалыптастыру саласында:

- шағын кәсіпкерлікті дамытуға қолайлы жағдай туғызу, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне шағын несие бөліп, пайдаланылмайтын бос тұрған ғимараттар мен құралдарды пайдалану;

- мемлекеттік сату мен сатып алу тапсырыстары шеңберінде кәсіпорындардың тиісті құжаттарын рәсімдеуге ықпал ету;

4. Мәдениет, туризм, спорт салаларын дамытудағы мақсаттар мен міндеттері [5].

- Орал өңірінің бай тарихи және мәдени тәжірибесін қолдану, Ресей мен шекаралас облыстармен экономикалық мәдени байланыс орнату қазақ ұлты жиі орналасқан жерлерде ұлттық дәстүр мен патриоттық тәрбиеге басты назар аударған жастар арасындағы тәрбие мәселесіне жіті көңіл бөлу, ұлттық бірлестіктер арсында достықты нығайту;

- Қазақстандық және шет ел азаматтарын мәдени дем алуына жағдай туғыза отырып туризмді дамыту, түрлі туристік қызметтерді ұсыну, шет ел азаматтарын туризмге тарту [6].

Облыстың өнеркәсіптік-технологиялық саясатын жүзеге асыру үшін оны екі кезеңде жоспарлау қажет. Өнеркәсіптік кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру тәсілдерінің бірі – өнеркәсіптік саясатты қалыптастыру болып табылады. Облыстың өнеркәсіптік саясатының мақсаты – ішкі және сыртқы нарықтағы бәсекеге қабілетті облыстың индустриалды кешенін қалыптастыру.

ӘДЕБИЕТТЕР
1. Закон Республики Казахстан от 8 января 2003 года № 373-II «Об инвестициях» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 31.01.2006 г.) // Казахстанская правда. – 2006. – 5 февраля – С.3-4.

2. О Стратегии индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы. Указ Президента Республики Казахстан от 17 мая 2003 года N 1096 [Электронный ресурс] / Правительство РК. – Электрон. дан. Астана, 2003 – Режим доступа: http:// www.government.kz, свободный. – Загл. с экрана.

3. Стратегия социально-экономического развития Западно-Казахстанской области на 2009-2011 гг. [Электронный ресурс] / Акимат Западно-Казахстанской области. – Электрон. дан. Уральск, 2008 – Режим доступа: http: // www.government.kz, свободный. – Загл. с экрана.

4. Ахметов, С. А. Инновационно-кредитный фонд и производственно-инновационное предпринимательство Казахстана / С. А Ахметов // Транзитная экономика». – 2007. – № 2(59). – С. 116-122.

6. Самакова, А. Социальный итог успешных реформ / А Самакова. // Казахстанская правда. – 2007. – 6 марта. – С. 3.

Маман-цивилист шетел азаматтық құқығымен қоса халықаралық жеке құқықты да оқып-үйренуі керек.

Халықаралық жеке құқық дегеніміз мемлекеттің жеке ішкі заңдарын, халықаралық шарттар мен әдет-ғұрып нормалары мен біріктіретін кешенді құқық жүйе болып табылады. Бұл жүйе коллизиялық – құқықтық және материалдық құқықтық әдістемелерге сүйене отырып, халықаралық сипаты бар қатынастарды, яғни мүліктік және мүліктік емес өзіндік қатынастарды реттейді [1].

Осы құқықтың аясында Қазақстанның барлық аумағындағы шетелдік заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі, әрекет қабілеттілігі, шетелдік азаматтардың Қазақстанның аумағындағы мүлікке құқық меншігі, сыртқы мәмілелерін жасаудың шарты мен тәртібі, интелектуалдық меншікке шетелдіктердің құқығын қорғау, Қазақстан азаматтарының шетелдегі өнертабыс құқығын қорғау, шетелдіктермен некеге тұрудың ұйымдық-құқықтық нысандарын жасау және т.б. жатады.

Бүгінгі таңда әлемдегі әрбір мемлекеттің өзіне тән құқық жүйесі бар. Француз ғалымы Рене Давид азаматтық құқыққа мынадай анықтамасын берген: Нағыз құқық-жеке құқық болып қала береді, заңгерді қалыптастыру тек азаматтық құқықты оқып-үйрену арқылы ғана болуы мүмкін [2].

Арнайы әдебиеттерде азаматтық-құқықтық жүйені бір-бірінен ажыратуға көмектесетін мынадай элементтер келтірілген: 1) құқық дерекнамасының құрамы мен ара салмағы, 2) азаматтық құқықтың құрылымы(мәселен, тұлғалар, заттық құқық, міндеттемелік құқық, отбасы және мұрагерлік құқық), 3) құқық қолдану тәжірибесі (сот, конституция, әкімшілік және т.б.) 4) құқыққа қатысты орныққан пікірлердің (доктрина) жиынтығы және оны тәжірибеде қолдану [3].

Шет елдердің азаматтық құқығында азаматтың кәсіпкерлікпен немесе өзге де шаруашылықтармен айналысуына болатындығы айтылған. Мәселен, Франция акционерлік қоғамы үкіметтің белсенді араласуы мен дамиды. Құқығы институционалды жүйеге бағындырылған. Ал, Германияда акционерлік қоғамдары қатаң автономиялы реттеу жолымен жүргізу және оны тәртіптеу пандекттік жүйеге енгізілген.

Шарт еркіндігі принципі азамат және сауда айналымына қатысушылардың шарттың қандай болмасын тәртібін өздері келісіп шешетіндігіне негізделген болатын. Демек, Француз азаматтық құқығының нормативтік негізін оның азаматтық кодексі (Наполеон кодексі деп те атайды) құрайды. 1807 жылы қабылданған Сауда кодексі Францияда әлі күнге дейін қолданылып келеді. Онда Жалпы сауда, теңіз саудасы, дәрменсіздікті сотпен реттеу және оны ақтау, сауда, юрисдикция туралы айтылған. Англияда әлі күнге дейін не азаматтық кодекс, не сауда кодексі жоқ.

Англияның құқығын Сату туралы (1979 ж.), Талап қою (1980 ж.), Компаниялар туралы (1985 ж.) және т.б. заңдар құрайды. АҚШ азаматтық құқығының негіздеріне келетін болсақ, оның да өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, АҚШ-та азаматтық және сауда құқығының екі жүйесі-штаттық және федеративтік жүйе болып қалыптасқан. Екіншіден, американ сотына заңдар мен қаулылардың түсінілуіне ғана құқық беріліп қоймаған, сонымен бірге оның федеративтік немесе штаттық конституциясына қарама-қайшылығын мойындату құқығы да берілген.

Кодификациялық құжат Біріңғай сауда кодексі болып табылады,сол арқылы сауда айналымындағы қатынастар реттеледі. Жапония азаматтық кодексі 1898 жылы күшіне енді, ол ауқымды нормативтік құжаттардан тұрады, оған істер қатарына байланысты маңызды заң ережелері де енгізілген. Кодекс құнды қағаздарға заңды тұлғалардың құқықтық мәртебесіне және т. б. қатысты көптеген ережелерді реттейді. Сондай-ақ, Қытай еліне келіп тоқталатын болсақ, Қытайда азаматтық кодекс әлі жоқ. 1982 жылы Азаматтық кодекстің төрт нұсқасының жобалары дайындалды, бірақ оның бірде-бірі қабылданбады. Азаматтық кодексінің орнына 1986 жылы 12-сәуірде қабылданған ҚХР-дің Азаматтық құқығының жалпы ережелері қолданылады. Ал, өзіміздің ТМД-ның Парламентаралық ассамблеясы Үлгі азаматтық кодексінің 1994 жылы 29 қазанда бірінші бөлімін, 1995 жылы 13 мамырда екінші бөлімін, 1996 жылы 17 ақпанда үшінші бөлімін қабылдағаны баршаға мәлім. ТМД-ның көптеген елдері өздерінің Азаматтық кодекстерін қабылдады. Бұл орайда егемендік алған елдер жаңа азаматтық кодекстеріне азаматтық құқықтың өзіндік даму жолдарын таңдаған болса керек. Эмансипация, патронаж, сервитут, бенифициар, шарт еркіндігі, ұстап қалу және т. б. бұл мемлекеттердің Азаматтық кодекстеріне тұңғыш рет енгізілді. Әрине, мұндай жаңалық атаулының бәрі де жан- жақты ой елегінен өткізуді өзгелерден үйренуді және оны дұрыс қолдана білуді талап етеді.

Қазіргі таңда ТМД елдерінде азаматтық заңдардың жиынтығын құрайтын көптеген заң-нормативтік құжаттар қабылдады. Бірақ, азаматтық кодекс бұл елдердің азаматтық заңдарының темір қазығы болып табылады. Сондай-ақ көптеген елдердің заңдарында толық көлемде әрекет қабілеттілігіне азамат кәмелетке толғаннан кейін ие болатындығы жазылған. Мысалы, Германияда 18 жасқа толған соң, Швейцарияда 20 жасқа, ал АҚШ-та 18 бен 21 жас аралығында ие болады және сот пікірі бойынша азаматтық құқық қабілеттілігін жоюға жол берілмейді. Жеке тұлғаның құқық қабілеттілігі тек қайтыс болуымен немесе заңда белгіленген мерзім бойынша хабар-ошарсыз кеткеніне немесе өлді деп жариялануына байланысты тоқтатылады. Мысалы, кейбір елдерде ол хабар-ошарсыз кетуіне орай сот шешімімен жарияланған соң тоқтатылады. Айталық, Францияда әлі күнге дейін адам қанша уақыт бойы хабар-ошарсыз кетсе де, өлді деп жариялауға рұқсат етілмейді, тек тұлғаның хабар-ошарсыз кеткені туралы хабарлауға ғана құқық берілген. Ал, Германия азаматтық құқығы бойынша хабар-ошарсыз кеткен адамды он жылдан кейін ғана өлді деп жариялауға болады. Бірақ ондай адам 25 жасқа толуы керек, ал жасы 80-ге толған адам жоғалса, оны өлді деп жариялау 5 жыл өткен соң жүзеге асады.

Заңды тұлғаға келіп тоқталатын болсақ, Заңды тұлға деп өз атынан мүліктік құқықтар мен міндеттерді еншілейтін, оның құрамына кіретін тұлғалардан тәуелсіз өзі жауап беретін тұлғаны айтамыз. Заңда жария заңды құқық тұлғасы және жеке заңды тұлғасы деп бөлінеді. Жария заңды тұлғаның ерекшелігі: а) алға қойылған мақсаттарының жария түрде сипаты болады; ә) билік өкілеттігі болуы; б) мүшеліктің ерекшелігі.

Жария заңды тұлғаларына мемлекет, әкімшілік-аумақтық бөлініс, мемлекеттік мекемелер, сауда және өнеркәсіп палаталары, мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жатады.

Жеке заңды тұлғаларға, жеке заңды тұлғаның қалауына орай азаматтық-құқықтық құжаттар мен әрекет етуге құрылған ұжымдық құрылымдар жатады. Мысалы, Германия құқығында заңды тұлға одаққа және мекемеге бөлінеді, Францияда заңды тұлғалардың негізгі түрлері-серіктестік пен ассоциация, ал Англияда заңды тұлға ең алдымен тұлғалардың басын біріктіретін корпорациялар және дербес түрінде болады. Англия құқығына мекеме деген ұғым мәлім емес, ал ФРГ, Швейцария құқығында мекемеге үлкен мән беріледі, әсіресе, сенімгерлік меншік институтын кеңінен пайдаланады. АҚШ заңды тұлғаларды корпорация мен мекемелерге бөлуді мойындамайды. Мысалы, штаттар мен федералды заңдарды заңды тұлғаның құқықтық режимін, әдетте, қоғамдық қызметінің сипатына тәуелді етіп қояды. Заңды тұлғалар онда: а) жария (үкіметтік); ә) кәсіпкерлік емес; б) кәсіпкерлік деп бөлінеді. Заттық құқықтың негізгі институты жеке меншік құқығы болып табылады. Меншік дегеніміз тек адамның объектіге, адамның табиғатқа қатысы ретінде көрінеді. Германияның азаматтық заңдар жинағының 544-бабына сәйкес пайдалануға заңмен немесе регламентпен тыйым салынбайтын болса, мейлінше абсолюттік мәнділігі затқа қолданылатын және оған жүретін құқық меншікті білдіреді. Бұл меншік тұжырымы Ұлы Француз революциясы ұсынған принципке негізделген, меншік те бостандық сияқты адамның ажырамас құқығы деп есептеледі. Меншік иесінің өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету өкілеттілігі заңдастырылса керек. Дамыған елдердегі банкрот болу туралы заңдарды білу бізге өте қажет, себебі экономикамыз үшін бұл проблеманың орны бөлек екені белгілі. Қазіргі кезде Батыстың заңдары дәрменсіздік деген терминді қолданады. Мысалы, Англия тек тиісті соттың шешімі болса ғана жеке тұлғаны банкрот деп таниды.

Банкроттықты реттеуде құқық жүйелерінің өзіндік ерекшеліктері болады. Мәселен, несие берушінің мүддесі ағылшын құқығында өте мықты қорғалады. Сондықтан да банкроттықты оңалту рәсімдері онша көп қолданылмайды, көбінесе мұнда басқару рәсімі енгізілген.

Германия құқығының негізгі ағымы оңалту рәсімін жоққа шығаруға бейім келеді. Бұл елдің заңдары банкротқа ұшыраушыға қарағанда, несие берушінің мүддесін қорғауға баса мән береді. Американдық құқықтық жүйе мүмкін болатын оңалту мақсатымен борышқорлардың мүдделерін көбірек қорғайды, ал француздар кәсіпорындарды оңалтудағы міндетті несие берушінің мүддесіне залал келтіру арқылы жүзеге асырады.

Қазақ халқы қай заманда да сөйлеу өнерін жоғары бағалаған. Бұл жол арымай-талмай шешендік сырын зерттеуді, көл-көсір жаттығуды, мол білімді, ой өрісі мен қиял кеңістігін қажет ететіндігін анық білген. «Өнер алды-қызыл тіл», – дейді қазақ мақалы. Абай: «Тіл өнері-дертпен тең», – деген. Қысқасы, халқымыз шын мәніндегі шешендікті асыл өнерге балап, осы жолда қайталанбас мұра қалдырған.

Ал осы өнерді тарамдап таразылау іліміне қатысты «риторика» / біз бұны «шешендіктану» терминімен сәйкестендіреміз – А. Қ. / сөзінің сан ғасырлар бойы қалыптасқан шын мәніндегі мағынасы жуық аралықта ғана қайтарылды. Тек соңғы онжылдықтар көлемінде ғана біз оны шешендік теориясы мағынасында қабылдай бастадық.

Соңғы жылдары қазақ елінде де әлдеқашан ұмыт болған ғылым, өнер саласына дұрыс көзқарас қалыптасуда. Бұл заңды да, себебі тілдік қатынастың барлық түрлерін игерген жоғары мәдениетті адамдарға қоғам қажетсінуі айқын аңғарылуда. Нәтижеде қайта оралған тиімді қарым-қатынастың жағдайы мен түрлері туралы шешендіктану ғылымы қоғамдағы сөйлеу мәдениеті деңгейін көтеру мен мықты «шешен тұлғаларды» тәрбиелеу мәселесін шешу жолдарын ұсынуы тиіс.

Қысқасы, шешендіктану ғылымының сан алуан қырларына қатысты осы және өзге де мәселелер хақында, сондай-ақ, көпшілік әріптестеріміздің сұрауы бойынша шешендіктану қағидаларын практикалық ісімізде пайдалану жолдары турасында тарата айту мақсатында журнал бетінде «Жоғары білім беру жүйесіндегі риторика» айдарын ашып отырмыз.

ӘОЖ: 808 (574)

Алғашқы кезекте бізді нақты педагогикалық іс-әрекет барысында шешендік өнер элементтерін практикалық тұрғыда қолдану мәселесі ойлантады. Сол себептен де, осы мақалада тұтас шешендіктану ілімі туралы емес, жоғары оқу орны оқытушысының лекторлық шешендік шеберлігінің бірер негізгі аспектілері жөнінде таразыламақпыз. Демек, бүгінгі таңда жоғары оқу орны оқытушысының шешендік өнерді лекцияға даярлану және оны жүзеге асырудың күллі білігі мен дағдыларын бірлікте қамтитын жоғары деңгейдегі кәсіби қалыпта меңгеруі ауадай қажет. Бұл жағдай оқу аудиториясына әрбір сөйленген сөз мазмұнын мейлінше толық әрі терең меңгеруге көмектесері даусыз [2].

Заңдылық атаулы белгілі бір жүйелі өзгерістерге негізделген ішкі мәнділікпен тығыз байланыстарға ие құбылыс. Ал белгілі бір заңдылықтарды білу негізінде шешендік іс-әрекетті жетілдіруге әрі тиімділігін арттыруға әбден болады. Қажетті байланыстарды анықтай отырып, тиісті заңдылықтарды сөзбен жүйелеу – құбылыс мәнін терең танып білу де. Әрбір заңдылық танып-білу деңгейі небір ғасырларға ұласар құбылыс мәнінің белгілі бір қырын бейнелейді. Бұл таным үрдісі міндетті түрде адамға тән дерек көздерінен заңдылық қағидаларын жүйелеуге ауысуға сәйкес келіп отырады. Біздің алғы мақсатымызға қатысты шешендік өнердің мейлінше берік тұжырымдалған негізгі үш заңдылығын жүйелеп, оған сипаттама берелік.

Алғашқысы – белгілі бір қоғамдық саяси ұғым тұрғысында әсер етудің топтық жағдайын ескеру заңдылығы. Шешендік өнердің бірінші заңдылығын сақтау үшін, әрбір жас маманның, шаршы топ алдында сөйлеушінің, кез-келген жоғары оқу орны лекторының төмендегідей кеңестерді басшылыққа алуы аса пайдалы:

1. Сөйленер сөзге даярлықты тақырыпқа сәйкесті жетекші құжаттар мен нұсқауларды талқылаудан бастау. Тақырыпты таразылай келе, объективті тұрғыда негізгі ойды нысанаға алу. Біздіңше, тек қана теориялық жағынан даярлығы мықты, саяси тұрғыда сауатты оқытушы ғана сөйленер сөздің нысанына терең бойлай алмақ.

2. Күні бұрын шешендіктің және саяси пікірсайыстың амалдарын оқып үйрену.

Екінші заңдылық – сөз сөйлеудің әзірлігі мен дыбысталуының бірлігі туралы. Шешендік іс-әрекеттің бұл заңдылығы ойлау мен сөйлеу үрдістерінің ажырағысыз бір тұтастығынан туындамақ. Сөйленер сөз ең әуелі даярлануы, ақылға салынуы тиіс. Бұл үрдіс ұзаққа созылуы да мүмкін. Сондай-ақ тыңдаушылардың көз алдында экспромт түрінде жүзеге асырылуы да мүмкін. Сөзсіз мұның бәрі шешеннің эрудициясына, тәжірибесіне бірден-бір байланысты. Дегенмен де қай жағдайда да сөздің дыбысталу кезеңі сөйлеуге әзірлік үрдісін қамтиды. Бұл орайдағы заңдылық егер сөзді бір шешен әзірлеп, оны өзге біреу оқыған жағдайда ғана бұзылмақ. Ешқашан да өзге біреуге өз ақылыңды, қабілетіңді, жанды дауысыңның тембрі мен интонациясын аудара салу мүмкін емес. Тек өзге біреуге мәтінді, сөздер, фразалар ретін жазып беруге болар. Бұл арадағы ескерер тұстың бірі - адам атаулы өзге біреу үшін сөйлер сөзді қаншама жақсы етіп әзірлеуге тырысса да, ол оны өз ақылымен түйіндері даусыз. Ал ол өзгенің ақыл-ой санасына дөп келмеуі әбден анық. Бұған дәлелдің бірі – тарихта өзгенің қолымен жазылған сөзді айту арқылы атағы асқақтаған шешен атаулының жоқтығы. Мәтін - егер де оны өзге біреу әзірлесе, ол тек сөздің жансыз сұлбасы ғана. Ендеше бұнымен сөз сөйлеуші шешеннің көл-көсір әсер туғызуы әсте мүмкін емес. Тыңдаушылар жазушы (логограф) ойы мен мінбедегі сөз сөйлеушінің дисгармониясын бірден аңғарады.

Шешендік іс-әрекеттің екінші заңдылығының табиғи арнасы ежелгі дәуірден бастау алады. Заңдылықтың табиғатын таразылап ұсынар кейбір тұжырымды пайымдауларға кезек берсек, төмендегіше түйіндерді әркез ескеру артық емес. Мәселен, ежелгі софистер пікіріне жүгіне айтар болсақ, даналыққа ұмтылушы талантты оқытушы-лектор үш түрлі қасиетке ие болуы тиіс: 1) ойлана білу; 2) өз пікірін үйлесімді айта білу; 3) өз міндетін жақсы орындай білу [3].

Атақты Аристотельше, мінбеде тұрып шаршы топ алдында сөйлеуші төмендегілерді айыра ажыратып, баса ескеруі тиіс: 1) ой анықтығы; 2) сөз (сөйлеу) анықтығы; 3) қоғамдық қызығушылықты бағдарлау анықтығы [3].

Шешендіктану дегеніміз – сөздерді кең тұрғыда жан-жақты сарапқа салу да. Бұл орайда, Цицеронға сүйенсек, әрбір шешен: 1) ойлап таба білуі тиіс; 2) орналастыра білуі тиіс. Осы орайдағы түйіндерді таразылай келіп, М. В. Ломоносов шаршы топ алдында сөз сөйлеуші шешен: 1) идеяны ойлап табу тиістілігін; 2) оларды орналастыруы, сөзбен бейнелеуі қажеттілігін; 3) сөздің дыбысталуы туралы ойлануы керектігін айтады. Ал, М. М. Сперанский кімде-кім адамдармен істес болғысы келсе, «жақсы ойлана білуі өз алдына, одан да жоғары ғажап сөйлей білуі тиістігін» жазады [3]. Қысқасы, жоғарғы өрілген ойлардан кімде-кім анық ойлана алса, сол қанық баяндамақ деген түйін туындамақ. Демек, дүлдүл шешендердің тұжырымды түйіндерінен ой →сөз → іс тізбегінің ажырағысыз бірлігі анық байқалады. Осы тізбек шешендік іс-әрекеттің екінші заңдылығының басты өзегі де. Қазіргі таңда шешендік іс-әрекеттің бар теориясы негізінде жатқан тізбектің алғашқы сатысы туралы мүлдем айтылмайды. Шаршы топ алды сөз сөйлеуде шешенге ойлану міндетті емес сияқты, көбіне-көп «сөз бен істің бірлігі» туралы айтылады. Құр сөйлеуді әркім де біледі. Ал, тың да батыл ойларымен екінің бірі қуанта бермейді. Бұған қоса өз ой-пікірін аудиторияға анық жеткізе білуге қабілеттілер тіпті де аз.

Сонымен сөз сөйлеу мен оған даярланудың бірлігі заңдылығы оқытушыны неге міндеттейді? Біріншіден, барлық лекцияларды да жеке өзіңіз талдап әзірлеу. Оқу материалын өз ақылыңызбен «пісіріп-түсіру». Мәтінді өз баяндау стиліңізбен жазу. Ауызша сөйлеу стиліне мүлдем лайықсыз жазылған оқулық не оқу құралдары бойынша сөйлемей, өзіндік тілдік құралдарыңыз арқылы жазу. Мәселен, академиялық шешендік сөз шеберлері Г. Н. Грановский, В. О. Ключевский, М. Әуезов, Қ. И. Сәтбаев, Қ. Жұмалиевтер жаңа тақырыптағы лекцияларға даярлық сәтінде ұзақ ойланып, тіпті одан да көбірек уақыт ой қорытқан. Әрбір лекция оқылғаннан кейін, оның мәтіні тыңдаушыларға негізгі ой толық та анық жеткенге дейін електен өткізіле, екшеле, сараптала түседі. Нәтижеде лекция академиялық шешендіктің жоғары шеберлік шыңына көтеріледі.

Екіншіден, сөйленер сөзді жазып шықпай, жақсы айта алмайсың. Бұл ретте Марк Тулий Цицерон қаламды тілдің ең үздік көмекшісі таныған. Тек қана жадыға, сызбаларға сенуге болмайды. Жазу жұмысының нәтижесінде фразалар сығымдала, ұштала түседі. Ойды логикалық тұрғыда дамыта түсу қабілеті қалыптасады. Мәтін парақтарындағы жазбалар астарынан тілге тиек болып отырған нысанның бейнесі көрінеді. Егер де санада «ішкі көріністерді сезу» тізбегі жатар болса, сөзді оқу сәтінде мәтіннен ауытқу не оған көзіңді салмаудың еш қорқынышы жоқ. Қалыпты сүрлеуі салынған ой жолында аудиторияны өзіңе ілестіру аса қиын да емес. Алайда егер лектор негізгі ойдың бір беттен екіншіге қалай өрбитінін анық көз алдына елестете білмесе, онда ол қағаздан бас алмастан оқуға мәжбүр.

Біздіңше, бұл ретте екінші заңдылықтан туындата төмендегіше тұжырымдалған бірнеше тәжірибелік кеңестерді ескеру пайдалы:

1) Өзгенің сөзіне құл болушы шешен тілді болуы мүмкін емес;

2) Өзгенің сөзімен жарқырап көрінемін дегенше, ең дұрысы өз сөзіңмен сөйлеу артық;

3) Өзге біреудің жазып әзірлеген ақылды сөзі шешеннің сөйлеуі сәтінде мүлдем әсер туғызбауы мүмкін;

4) Ой еңбегімен айналысушы адамдармен істес болу үшін, өзіңіз де ойлаудан шаршамауға тиіссіз;

5) Қашан да сапалы сөйленген сөз оған әзірленуге кеткен уақытпен пара-пар.

Кәсіби шешендік іс-әрекет туралы қазіргі көзқарастарды ежелгі теориялармен бірлікте жіті зер сала оқып-үйрену жоғары оқу орны оқытушысының лекторлық кәсіби қалпы /профессиограммасы/ кестесін ұсынуға мүмкіндік береді (1-кесте).

Цицерон айтқан шешендік іс-әрекеттің идеалды бейнесі шешендік өнерді жетілдіруге әдістемелік білік-дағдылар жүйесін жете меңгеру арқылы өтуге мүмкіндік береді. Бұл-оқытушы-лектордың ойланып шебер сөйлеу іс-әрекетінің баспалдақтары, жекелеген операцияларының тұтас үрдісі ретіндегі шығармашылық ойлаудың өзіндік жүйеленуі. Ұсынылған кестенің құндылығы сонда - бұған сүйене отырып, сонау софистерден бастап, қазіргі таңда айтылған ой-пікірлерге дейін, қаншама қаласаңыз да келтіруге болатындығы.

Шешеннің аудиториямен өзара байланыс іс-әрекетінің мәні үшінші ойлау мен эмоция консонансының үйлесімділігі заңдылығын анықтайды. Шешен-лектор ешқашан да белгілі бір ойдың адам санасына ақыл-ойға оңтайлы әсер етудің амалдары арқылы немесе сенімі мен сезіміне иррациональды әсер етудің амалдары арқылы жеткізілуі мүмкін екендігін естен шығармауы тиіс. Егер де шешен ақылға әсер ету бағытын ұстанса, онда ойлаумен үйлесімділікке жетуге, яғни сөз сөйлеу нысанын адекватты түсінуге ұмтылуы тиіс.Егер де шешен-лектор сезімге әсер ету бағытын ұстанса, яғни құлшыныстарды туғызуға, осыған ұқсас сезім қалтарыстарын, иірімдерін, бейнелі ұғымдарды туындатуға ұмтылса, онда бұл іс-әрекетімен эмоция консонансына қол жеткізеді.

Шешендіктің шынайы қалпы сөздің дыбысталу мезетінде ғана айқындалады, яғни шешендік іс-әрекеттің үшінші заңдылығы өз күшіне енген сәтте ғана көрініс бермек. Өз кезінде-ақ Демосфен шешендік өнердің ең басты шарттарының бірегейі ретінде сөздің дыбысталуына ерекше мән бергендігі белгілі. Шешен ешқашан да тыңдаушыларынсыз өз шешендігін бағалай алмақ емес. Дегенмен өнер атаулыны жете түсініп, орынды бағалау үшін, сезіне алу, сәйкесті құлшынысты бастан өткере білу жеткілікті де. Ал өнер нысанын туындату үшін, міндетті түрде талант, көл-көсір еңбек және ұлаңғайыр ақылдың қажеттілігіне дау жоқ [4].

Сонымен бұл заңдылық оқытушыға ұжымдық ойлауды басқаруды, тыңдаушыларды назардан тыс қалдырмауды міндеттейді. Біздіңше, осы заңдылықты басшылыққа ала отырып, шешен-лектор төмендегі кеңестерді ескеруі тиіс:

- адамдардың оқу материалын және жаңа ұғымдарды қабылдауға әзірлік деңгейін әркез ескеру, баяндау стилін аудиторияға ыңғайлау;

- үнемі қарым-қатынас мәнері мен мінбедегі өз мінез-құлқыңды жүйелеу;

- ойлауды белсендіру, шаршауды жоюға ұмтылу, оқтын-оқтын тыңдаушылардың ойлану деңгейіне салмақ салу;

-аудиторияның реакциясы арқылы сөйленген сөздің тыңдаушыларға қаншалықты әсер еткендігін бақылау және ақпарат берудің барлық каналдарды арқылы мақсатты әсер етудің тиімділігін күшейту.

Сөзімізді жинақтай келе, шешендік іс-әрекеттің үшінші заңдылығын қалыпты сақтау үшін төмендегідей тәжірибелік қағидаларды ұсынамыз:

1. Тыңдаушылар Сіз ойлағандай емес, мүлдем басқаша ойлануы және оны көз алдына елестетуі мүмкін екендігін есте сақтау. Оқтын-оқтын олардың ойы қажетті бағытта өріліп отырғандығына көз жеткізу.

2. Тыңдаушылармен көз жанары арқылы да, сөз арқылы да байланыс ұстау. Өзара байланыстан айырылу – ойлануды басқарудан айырылу екендігін ескеру.

3. Тыңдаушының орнына өзіңізді қойып көру, сонда олардың Сізден не күткендігін түсінесіз.

4. Шешен-лектордың /оқытушының/ үздік сөзі – сөйлеу үсті мезетіндегі ой пайымдауы.

Қысқасы, шешендіктану теориясының заңдылықтары - шешендік іс-әрекеттің нақты ережелері іспеттес қағидаларын ғылыми тұрғыда түсіндірудің негізі де. Ал біздің тарапымыздан ұсынылған әдістемелік қағидалы кеңестер - заңдылықтарды тәжірибеде сақтаудың кепілі, жоғары оқу орны оқытушы-лекторының профессиограммасының қалыптасуына сеп.

УДК: 317 (574.1)

История становления школьного образования в ХІХ-нач. ХХ в.в. представляет особый интерес. ХІХ столетие – период открытия первых школ в Казахстане.

Первая школа в Уральске была открыта осенью 1812 года. Это была Войсковая школа начальной грамоты. Решение открыть школу в войске было вызвано тем, что развитие народного образования в уральском казачьем войске в значительной степени было подчинено борьбе со старообрядчеством, так как оно оправдывало казачьи вольности, укрепляло старые традиции и мешало царскому правительству проводить в казачьем войске различные мероприятия, укрепляющие власть в войске. Поэтому правительство и русское православное духовенство проводило борьбу с раскольничеством в среде «казачьего войска через строительство православных храмов и организации школ. Уже в конце XVIII века было невозможно продвигаться по службе малограмотному, и тем более неграмотному. Преподавали в школе офицеры, урядники, чиновники, получившие образование в России.

В 1821 году вышеупомянутая школа сгорела и восстановлена лишь в 1831 году на правах уездного училища. Долгое время Войсковое учи­лище было единственным учебным заведением во всем Уральском каза­чьем войске.

В первые годы организации в Войсковом училище преподавались Закон Божий, русский язык или грамматика, священная и всеобщая история, география, арифметика, геометрия, рисование, в старших классах – «дополнительный курс российской словесности», гимнастика. Позже вводится «французский язык» и «танец», а также «практическое лесоводство». В специальном питомнике, названном позже Казенным садом, ученики высаживали деревья, получали первые навыки в выращивании пшеницы, кукурузы, овощей.

Средствами воспитания в училище, как и во всех учебных заведениях того времени, были «дранье за волосы и уши, стояние на коленях, двухвостки (двуконечная плетка)» [1].

В училище обучалось от 100 до 120 детей офицеров и простых казаков.

В 1836 году в Уральске открывается училище для девочек, или «девичье училище».

В 1857 г. Войсковое училище преобразуется и становится пятиклассным. При нем открывается специальный юнкерский класс, готовящий нижние чины для войска в разряде унтер-офицеров, в казачьем войске – урядников. Тогда же открылось народное училище для взрослых казаков городского полка и пожарные команды. В этом же году открывается девичий пансион. Девичий пансион был закрытым учебным заведением с общежитием и полным содержанием учащихся.

В 1859 году открывается духовная семинария, готовившая церковных служителей. В семинарию принимались лица, достигшие 16 лет, после приемных испытаний в объеме программы двухклассных начальных училищ. В первом наборе было 23 человека, в том числе 2 казаха. В семинарии преподавались Закон Божий, русский и церковно-славянский языки, арифметика, геометрия, русская и всеобщая история, география, естествознание, рисование, чистописание, основы педагогики, гимнастика и пение.

В 1870 году Войсковое училище преобразуется в классическую мужскую гимназию с греческим и латинским языками. При гимназии было три библиотеки: фундаментальная с фондом в 5300 томов, библиотека учебников – более 5700 томов, ученическая – около полутора тысяч томов, а также естественно-исторический музей.

В 1877 году девичье училище преобразуется в женскую гимназию. При женской гимназии открывается дополнительный класс – восьмой, педагогический. Окончившим его выдавалось свидетельство домашней учительницы. При гимназии действовали: пансион для 20 воспитанниц, приемный покой-лазарет, дача-санаторий. В 1914 году в женской гимназии обучалось 550 учениц, в том числе две казашки. Было учреждено 40 стипендий.

В войсковой женской гимназии преподавали русский язык, словесность, математику, физику, историю, географию, естественную историю, немецкий и французский языки, рисование, чистописание, музыку, танцы, гимнастику, пение, рукоделие.

Вскоре в городе открылась женская прогимназия – неполное среднее общеобразовательное учебное заведение, соответствующее четырем классам классической гимназии. Основатель женской прогимназии – Н. П. Хорошхина.

В 1890 году классическая гимназия преобразуется в Войсковое реальное училище, где преподавали русский язык, словесность, математику, физику, историю, географию, немецкий и французский языки, естественную историю (ботаника, зоология), чистописание, рисование, фронт (строевые занятия), гимнастику, танцы, музыку и пение. Основное место в реальном училище отводилось естественно-математическим дисциплинам. Было учреждено 25 стипендий, носивших имена императорских и других важных особ. В 1913 году в реальном училище училось 521 человек, в том числе 17 казахов. Воспитанниками этого учебного заведения были братья Досмухамедовы.

В 1878 году в Уральске была построена русско-киргизская школа с ремесленным отделением или пансионным училищем для мальчиков-казахов. Ремесленную школу обычно посещали свыше 400 учеников, в том числе 25 мальчиков-казахов. Русские принимались после окончания начальных училищ, казахи - после окончания волостных школ. По выбору ученики овладевали различными ремеслами. В 1918 году на базе русско-киргизской школы решено было открыть киргизскую мужскую гимназию. Однако замысел не был осуществлен из-за начавшейся гражданской войны.

В 1891 году в районе города Уральск была открыта низшая сельскохозяйственная школа с образцовым при ней хутором.

Согласно уставу, опубликованному в приложении к «Уральским Войсковым ведомостям» № 39 от 6.10.1891 года, «учрежденная близь Уральска войсковая низшая сельскохозяйственная школа с образцовым при ней хутором имеет целью распространять среди войскового насе­ления, преимущественно путем практических занятий основные позна­ния по сельскому хозяйству вообще, а в частности по плодоводству, огородничеству, лесоразведению, маслоделию, сыроварению и некоторым техническим производствам, а также и ремеслам: столярному, шор­ному, кузнечному и слесарному, в размерах, необходимых для исправ­ления земледельческих машин, орудий и снарядов и изготовление про­стейших из них» [1].

Курс учения в этой школе был определен продолжительностью в четыре года, из которых 3 года специальных и 1 год подготовительный.

В школе полагалось иметь 40 ученических войсковых стипендий. Кроме того, в школу могли приниматься и частные пансионеры с платой 100 рублей за год. По положению в школу принимали детей вой­скового сословия, достигших 13 лет.

Постоянные классные занятия в школе полагалось производить зи­мой, примерно с 1-го октября по 20-ое декабря и с 10-го января по 1-ое апреля. Время с 1-го апреля по 1-ое октября определено было преимущест­венно для сельскохозяйственных работ.

Интересно, что в учебном плане сельскохозяйственной школы из 72 часов в неделю по всем 4-м классам выделялись 5 часов на закон божий, 5 часов на хоровое церковное пение и 2 часа на изучение основных законов, относящихся к казачьему быту, т. е. 16,6 % всех классных занятий носили религиозный характер.

Таким образом, низшая сельскохозяйственная школа предназнача­лась для детей казачьего сословия, следовательно, никто из казахов, из переселенцев, из иногородних не мог в нее поступить. Это была школа сословная. А так как дети офицеров и зажиточной части казачества учились в гимназиях и в реальном училище, то в этой школе (низшей с.-х. шко­ле) учились дети казачьей бедноты и, редко, дети казаков-середняков. Об этом говорит тот факт, что при школе учреждены 40 стипендий для бедноты и наличие частного пансиона.

Учебным планом школы определялось и воспитание казачьего ду­ха — утверждение казачьего быта, оправдываемого законами. Но ка­зачья беднота при этом не поднимается на уровень средней интеллиген­ции, а лишь получала квалификацию сельскохозяйственного культур­ного рабочего и в лучшем случае квалифицированного хуторянина, спо­собного занять должность приказчика у зажиточного казака или помещика.

Впоследствии с 1911 года эта школа стала иметь педагогический класс и выпускала учителей с сельскохозяйственным укладом для на­чальных сельских школ. С этого времени низшее сельскохозяйственное училище становится доступным и для казахов, и для иногородцев.

Сама жизнь превратила это училище в педагогическое. Дело в том, что все казаки должны были нести длительную военную службу. Казаки, занимающие учительские должности в войсковых начальных училищах, от военной службы освобождались. Оканчи­вающие сельскохозяйственное училище сдавали дополнительные экзамены при учительской семинарии и назначались учителями. Они должны были отработать учителями 10 лет в войсковой школе, тогда они совсем освобождались от военной службы.

Для увеличивающейся сети школ нужны были учителя, которых и стало готовить сельскохозяйственное училище. Работа в качестве учителя в церковно-приходской школе не освобождала учителей-казаков от военной службы, поэтому учителя-казаки шли на службу учителями только в войсковые школы, а потому в училище стали принимать иногородних и казахов, чтобы подготовить учителей для церковно-приходских школ и школ азиатской части области. Девочек в сельскохозяйственное училище не принимали.

С 1911 года сельскохозяйственное училище стало готовить учителей для начальных школ и после этого оканчивающие училище стали держать дополнительный экзамен на звание учителя при сельскохозяйственном училище в присутствии представителя из Министерства народного просвещения, обычно директора учи­тельской семинарии [1].

Во II половине ХIХ века в Уральске открывается специальное учебное заведение для татарских мальчиков – медресе – мусульманское духовное учебное заведение, при котором были трехгодичные русские классы. Здесь в последствии учился татарский поэт Г. Тукай. В 1906 г. было возведено здание женской приходской мусульманской школы. Основал ее К. Тухватуллин.

В 1899 году 5 сентября в честь 100-летнего юбилея А. С. Пушкина в Уральске на благотворительные средства открывается Пушкинская школа. В первые годы в ней обучаются 70 чел. Позднее число учеников растет. Дети в школе разделялись на 4 группы: неграмотные, малограмотные, грамотные и хорошо грамотные [2].

Кроме того, большинство школ в городе было при церковных приходах, так называемые церковно-приходские одноклассные (двухгодичные) и двухклассные (четырехгодичные) школы, а с начала ХХ века они стали соответственно, 3-х и 5-годичными.

В одноклассных преподавались Закон Божий, церковное пение, чтение церковной и гражданской печати, письмо, арифметика, в двухклассных – история.

Были школы грамоты и воскресные школы, где преподавались Закон Божий, русская грамматика, славянский язык, счисление, начальная география и русская история.

В воскресных школах, помимо общеобразовательных предметов, уделялось внимание определенному ремеслу. Например, в Петропавловской воскресной школе вечерами девочки, девушки и даже семейные женщины – в некоторые годы по150-200 человек учились вязанию, плетению кружев, кройке.

В некоторых войсковых школах еще в 80-х годах ХIХ века, кроме общеобразовательных предметов, проводились занятия по строевой подготовке: отрабатывались правильная стойка, повороты, отдание чести, обязательными были гимнастические упражнения. В других войсковых школах преподавали пение, учили столярно-токарному, слесарно-кузнечному делу.

Учебный год в реальном училище, в мужской и женских гимназиях и прогимназии, в русско-киргизской школе, как правило, начинался с середины или со второй половины августа (по старому стилю). Во всех учебных заведениях обязательным был предмет Закон Божий.

В 1912 году в Уральске открывается еще одна мужская гимназия. Закрывается она в годы гражданской войны.

В конце ХIХ в. все большее распространение получает учение русского педагога К. Д. Ушинского и немецкого теоретика Ф. Фребеля о дошкольном воспитании. Не оставило оно равнодушным и уральцев.

В 1900 г. в городе открывается первая частная школа-сад, работавшая по системе Ф. Фребеля [2].

В 1908 г. учреждается «Общество для основания в городе Уральске мужского среднего учебного заведения» Пожертвования поступают не только из г. Уральска, но и из Калмыкова, Лбищенска, Илека, Гурьева, Темира, Джамбейтинской, Бурлинской и др. волостей.

Новые начальные учебные заведения в городе открывались почти ежегодно, однако их не хватало. К тому же в этих учебных заведениях мало кто мог учиться из детей бедноты: они предназначались для детей дворян, купечества и богатых казаков, богатых жителей города. В «Памятной книжке» Уральской области за 1905 год сообщается, что «отказано в приеме из-за тесноты помещений 92 мальчикам и 74 девочкам» [3].

В «Памятной книжке» и адрес – календаре Уральской области на 1900 год [4, – С. 142], на 1904 год [5, – С.110] и «Памятной книжке Уральской области на 1915 год [5, – С. 123] даются следующие цифры: в 1898 г. в Уральске действовали 23 учебных заведения, в 1902 г. – 32, в 1913 г. – уже 55. Перед первой мировой войной школьным обучением было охвачено 4873 чел., или около трех четверти детей в возрасте 7-14 лет [6, С. 4, 123].

В 1916 году на территории города и пригородных селениях имелось 5 средних учебных заведений с количеством учащихся в них 1567 человек (две гимназии: мужская и женская, реальное училище, с коли­чеством учащихся в них 1340 человек; одна прогимназия с количеством учащихся 160 человек и учительская семинария, с количеством учащих­ся 67 человек), 3 неполных средних и 292 начальных школ разных типов. В это число не включаются в это время имевшиеся в Уральске училища: низшее сельскохозяйственное, духовное, женская второклассная школа [1].

Однако эти показатели выявлялись за счет в основном города Уральска и пригородных селений.

Данный историко-педагогический материал позволяет выявить тенденции и закономерности развития системы образования Казахстана для разрешения современных проблем образования в многонациональном государстве Республика Казахстан.
ЛИТЕРАТУРА

1. Бурмистров, С. Д. Народное образование в ЗКО до Великой Октябрьской социалистической революции. Ученые записки. / С. Д. Бурмистров. – Т. IV. – вып. 14. УПИ им. А. С. Пушкина. – Уральск. – 1957. – С. 307-336.

2. Чесноков, Н. Времен связующая нить: (190 лет со дня открытия 1-ой общеобразовательной школы в Уральске) / Н. Чесноков // Приуралье. – 2002. – 18 мая. – С. 7; 25 мая. – С. 5.

3. Фархшатов, М. Н. Школьное образование в пореформенном Уральске (1861-1917) М. Н. Фархшатов // Материалы региональной научно-практической конференции. «Уральску – 375 лет». – Уральск. – 1989. – С. 60-62.

4. Памятная книжка Уральской области на 1900 год. – С. 142.

5. Памятная книжка Уральской области на 1904 год. – С.110.

Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында және оқу-тәрбие саласына байланысты басқа да құжаттарда жан-жақты білімді, ой-өрісі кең, мәдениеті жоғары, денсаулығы мықты, шешен тілді, рухани дүниесі бай және салауаттылық деңгейі жоғары ұрпақты тәрбиелеу қажеттігі көрсетілген.

Ұлттық мәдениет, ұлттық мүдде, ұлттық сана-сезім, ұрпақты руханилыққа және салауаттылыққа тәрбиелеуде ұлтымыздың өзіне тән әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері, жазба мұралары негізінде ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан асыл мұраларды жинақтап, зерттеп зерделеудің құндылығы арта түсуде.

Ұлт тағдыры – ұрпақ қолында екенін жақсы түсінген ата-бабамыз жас жеткіншектерді өнерге, еңбекке шақыра отырып, рухани-адамгершілік ізгі қасиеттерге баулу мәселесін алғашқы орынға қойған.

Халқымыздың ұлы перзенті Абайдың: «Артыңа із қалдырғыңыз келсе, кейінгі ұрпаққа адамгершілік нұрын сеп, білімге тәрбиеле» – деген өсиеті, бүгінгі таңда орта арнаулы білім беру жүйесіндегі пәндер арқылы болашақ ұрпаққа имандылық-эстетикалық тәрбие беру мазмұнын, халқымыздың ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениет мұраларын игертумен байыта түсудің маңыздылығын дәлелдейді.

Халық мұраларында рухани-адамгершілік қасиеттерді, әсіресе, ар-ожданды қастерлеу тәрбиенің басты қағидасы болып саналған. Имансыз болу – ата-ананы, ұстазды, үлкенді сыйламауды халқымыз кешірілмес үш күнә деп санаған. Қазіргі мейірімсіздік, қатыгездік, дөрекілік етек алып отырған заманда жасанды ар-ождан тазалығын сақтауға, рухани-адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеуге ерекше көңіл бөлу қажет болып отыр.

Қазақ халқын әлемге танытқан Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерінің ұрпақ тәрбиесінде алар орны ерекше. Бүкіл бір халықтың ұстазы Ұлы Абай өзінің қара сөздерінде (45-сөзі) жан мен тән тазалығы, имандылық қасиеттері «толық адам», дені сау адамның іс-әрекет нәтижелері, жалпы қауымның игілігіне айналады деп тұжырымдайды.

Жас ұрпақты рухани-адамгершілікке, салауаттылыққа тәрбиелеуде адамгершіліктің ақ жолынан айнымаған бұрынғы өткен ақыл-ой алыптарының мұра етіп қалдырған өсиет сөздері және ғұламалардың ғибраттары арқылы қоғамымызда салауатты өмір салтын қалыптастыруымызға болады. Сонда ғана бүкіл жер бетінде, әсіресе, жастар арасында бой көрсетіп келе жатқан маскүнемдік, нашақорлық, парақорлық, дүниеқоңыздық, көреалмаушылық сияқты кеселдерден мемлекетіміздің болашағы – жас ұрпағымызды қорғап қаламыз және сақтаймыз.

Тәуелсіз еліміздің жарқын болашағы бүгінгі жастарға байланысты. Қазақстанның келешегін көркейтетін білімді ұрпақ деген сөздерді жиі еститін болдық. Әлбетте, қай халықтың болмасын, мемлекеттік даму стратегиясында жастарға, жас буынға, олардың тәрбиеленіп, ортаға сай озық білім игеріп шығуына баса назар аударылады. Бүгінгідей ақпарат пен техникалық жаңалықтар кезек шарпыған заманда оқуға, ғылымға, тәжірибеге сүйеніп, бұл салалардағы жетістіктерге иек артқан дұрыс.

Бабаларымыздың қастер тұтып, атадан балаға аманаттап, жүрекке дарытып келген асыл қасиеттері көп-ақ. Халқымыз сырт көзбен емес, жүрекпен ұғатын адамгершілік құндылықтарды жоғары дәріптеген. Имандылық, әділеттілік, ізгілік, мейірімділік мұраттарын терең игеруге күш салған.

Иман – қазақ халқының рухани дүниетанымындағы парасат пайымымен сабақтасып жататын өте кең өлшемді ұғым. Ата-бабаларымыздың ақиқатқа жетелер сенімінің де басты тірегі – осы. Барлық бет-болмысының, мінез-құлқының айнасы. Имандылық деген бір ғана сөздің бойына, ар, ұят, ынсап, қанағат сияқты бүкіл жақсы қасиеттер түгел сыйып тұр.

Дәстүрлі қазақ руханиятының тамыр тартып, нәр алған данышпан тұлғалардың елді жақсылыққа үндеудегі көптеген ой-пікірлерінің имандылық маңына келіп тоғысатыны шындық. Кешегі кемеңгер Мұхтар Әуезов те жас жеткіншектерге кемел тәрбие беру үлгісін имандылықтан іздеген. Жас ұрпақтың жүрегіне имандылық нұрын құйған жөн деп есептеген. Ендеше, арысы Абайдай бабалар, берісі Мұхтардай даналар ұлт болмысының дәнекеріне жатқызған имандылық негіздерінен бас тартуымызға мүлдем негіз жоқ.

Имандылық қасиеттің сырына тереңірек үңілетін болсақ, қазақ халқы имандылықтың үш негізін өздеріне тірек еткен. Ол, біріншіден, дін. Пайғамбарымыз Мұхаммед жайған діннің ең тазасын қаймағын бұзбай, сол қалпында елдің санасына жеткізу. Екінші тірегі – салт-дәстүр. Қазақ тұрмысында «тал бесіктен жер бесікке» дейін қайталанып жататын далалық өркениеттің жарқын көрінісі. Имандылықтың үшінші тірегі – ана тілі. Ананың бал әлдиімен бойға дарып, жүрекке сіңген ана тілдің құдыреті байтақ даламызға береке дарытты, ұлттың ұлан-ғайыр жерде бытырап жоғалмай, бір шаңырақ астына бірігуіне күшті құрал болды.

Міне, осындай басты үш қасиетті берік ұстаған ата-бабалар біздерге, кейінгі ұрпақтарына «адастырмас айқын жолды» көрсетіп кетті. Жоғалтып алсақ, кешірілмес күнә. Сондықтан иманымызды ту етіп, соған жету үшін бар күш-жігерімізді салып, жас ұрпақтардың жүрегіне имандылық нұрын құю жолында аянбай еңбек етейік дегім келеді.

Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік құндылықтары қалыптасқан халқымыз осы асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әрбір тәрбиеші, ұстаз халық педагогикасын, сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерді жан-жақты терең білумен қатар өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Ол рухани адамгершілік тағлымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Баланы сүйетін және өзінің ісіне берілген ұстаз ғана мейірбан, иманды тұлғаның қалыптасуына баға жетпес көмек көрсетуге қабілетті.

Рухани тәрбие өзінің қуатын әлемнің әрбір құбылысынан алуы мүмкін. Олай болса, кез келген оқу пәні жас ұрпақтың адамгершілігін, жақсы мінез-құлқын қалыптастыру құралы бола алады.

Адамгершілігі мол, иманды, тәрбиелі адам – кез келген мемлекеттің байлығы, әлеуметтік өмірдегі бейбітшілік пен мәдениеттіліктің кепілі екендігін естен шығармаған жөн.
УДК: 371.213:002.6