Управление образования павлодарской области

145 

 

байланысты.  Ойын  үстінде  бала  еш  нәрсеге  тәуелсіз.  Ол  озін  еркін  ұстайды.  Ал  еркіндік 

дегеніміз  барлық  дамудың  баспалдағы,  бәрін  білуге  деген  талпынысы  мен  құлшынысы. 

Баланың  білуге  деген  құштарлығы,  сөйлеуі  ойын  үстінде  қалыптасады.  Халық 

даналығында  «Ойнай  білмеген,  ойлай  да  білмейді»,  «Ойында  озган,  өмірде  де  озады» 

деген  аталы  сөздер  сырына  жүгінсек,  мектепке  дейінгі  жастағы  баланың  ойынға  деген 

құлқы, қарым- қатынасы, мінез- құлық көріністері олар өсіп- есейгенде де жалғасы береді. 

Ойын  барысында  бала  өзін  қоршаған  үлкендер  сияқты,  өзінің  сүйікті  әңгімелері  мен 

кейіпкерлері  сияқты  өмір  сүреді,  әрекет  жасайды.  Ойынды  қолданумен  бірге    ойлауға, 

тілді дамытуға, шығармашылық әрекетін байытуға бағыт  алады. Баланың ойын кезіндегі 

қимыл- қозғалысы дене бітімін жетілдірсе, ал қарым- қатынастағы пайымдаулары өзіндік 

таным-  түсінік,  мінез-  құлық  әдептерін  бекітуіне  әсер  етеді.  Бала  ойын  арқылы  бір 

әрекеттен  екінші  әрекетке  ауыса  отырып,  өзіне  түрлі  ақпараттар  алады,  дүние  сырын 

ашады.  Мектепке  дейінгі  тәрбиеленушілерде  педагогикалық  процестер  барысында 

баланың  көңіл-күйін  анықтап,  психологиялық  мотивтерді  туындатып,  жағымды  мінез- 

құлық  дағдыларын  қалыптастыру  көзделеді.  Психологиялық  жаттығулар  баланы 

үлкендермен  және  достарымен  қарым-  қатынас  мәдениетіне  тәрбиелеп,  өз  пікірлерін 

айтып  жеткізе  білуге  көмектеседі.  Ойын  жаттығулар  арқылы  баланың  білімділік 

дағдыларын  күнделікті  іс-әрекетте  қолдана  білу  мүмкіндіктері  қарастырылады. 

Психологиялық ойын- жаттығулар баланың жан дүниесінің, рухани жай-күйінің үйлесімді 

дамуына  ықпал  етеді.  Баланың  сезім  әрекетін,  әсерленушілік  деңгейін  анықтау  үшін 

қолданылады.  Ойындардың  негізгі  мақсаты  балалардың  ықылас  зейінін,  сөздік  қорын, 

байқампаздығын,  есте  сақтау,  қабылдауын  дамытуғы,  икемділікті  арттыруға,  өзінің  жеке 

құрбыларының  іс-  әрекетін  бағалай,  құрметтей,  өз  ісінің  дұрыстығын  дәлелдей  білуін 

анықтау,  қалыптастыру.  Ойынға  зер  салып,  ой  жүгіртіп  қарар  болсақ,  сол  ойындардан 

үлкен  де  мәнді,  мағыналы  істер  туындап  өрбитінін  байқаймыз.  Өйткені  ең  алдымен  не 

нәрсенің  болсын  жөн  бастар  қайнар  көзі  болатыны  белгілі.  Сондықтан  да  ойын  бала 

бойындағы  қандай  да  бір  өнердің  бастауы  деп  білеміз.  Сонымен  балалардың  сөздік 

қорларын  дамытуда  ойындарды,  тапсырма- жаттығуларды  қолдану  үлкен  нәтиже  береді. 

Ойын  арқылы  балалардың  сөздік  қоры  дамып,  ауызша  сөйлеу  машығын  игереді.,  таным 

белсенділіктері  қалыптаса  түсіп,  ақыл-  ойы  өсіп  жетіледі,  әрі  адамгершілік  қасиеттер 

бойына  сіңіреді.  Ұрпақтан  ұрпаққа  жалғасын  тауып  келе  жатқан,  әрі  үлкен  мәні  бар 

мәдени шығармашылық- саусақ ойыны. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған 

ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан- жануарларды, құстарды, ағаштарды т.б көптеген 

бейнелерді  бейнелей  алады.  Ал  тіл  кемістігі  кездесетін  балалардың  жалпы  қимылдары, 

соның  ішінде  бұлшық  етінің  қимылдары  жеткілікті  деңгейде  дамымайды.  Сөйлеу  тілі 

мүшелері  әрекетінің  қозғалуларының  дамуы  қол  саусақтарының  нәзік  қимылдарының 

дамуымен  тығыз  байланыста  болғандықтан,  бала  қолының  ептілігін  толық  жетілдіру, 

түзеті-  тәрбие  жұмысын  жүйелі  жүргізуді  қалайды.  ІІ.  Негізгі  бөлім.  Ұсақ  моториканы 

дамыту  жұмыстарын  ерте  сәбилік  шақтан  бастаған  дұрыс.  Омыраудағы  баланың  өзіне 

саусақтағы  бас  миымен  байланысқан  активті  нүктелеріне  әсер  ете отырып  массаж  жасау 

керек.  Ерте  жаста  және  мектепке  дейінгі  кіші  жаста  қарапайым  жаттығуларды  жасауда 

өлеңмен, тақпақпен ұйқастырылған жаттығуларды пайдалану ұсынылады. Сонымен қатар 

өзіне -өзі қызмет ету дағдысын қалыптастыру: тиегін өзі салып, өзі ағыту, бауын байлау, 

т.б.  Ал  ересек  топтағы  балалар  үшін  ұсақ  моториканы  дамыту  және  қолдың  икемділігін 

арттыруға  арналған  жаттығулар  мектепке  дайындықтың  яғни,  жазу,  сызуға  үйренудің 

маңыздысы болып саналады. Ұсақ моториканы дамытудың маңыздылығы неде? Адамның 

бас  миында  саусақ  қимылына  және  сөйлеуге  жауап  беретін  орталықтар  өте  жақын 

орналасқан.  Ұсақ  моторикаға  әсер  ете  және  оны  белсендіре  отырып,  көрші  орналасқан 

сөйлеуге  жауап  беретін  орталықты  да  дамыта  аламыз.  Педагогтар  мен  балалар 

психологының  мақсаты-  ата  –  аналарға  ұсақ  моториканы  дамыту  ойындарының 

маңыздылығын  ұғындыру.  Баланы  қызықтыруда  және  жаңа  хабарларды  игеруіне 

көмектесуде үйретуді ойынмен алмастыру, алға қойған мақсатына жетуін, тапсырманы 

146 

 

орындауда қиындыққа кездессе мойымауына үйрете отырып, аз мөлшердегі жетістіктерін 

де  бағалап,  мадақтап  қоюды  да  ұмытпауы  керек.  Ұсақ  моториканың  қимылдары  мен 

қолдың  икемдігі  бас  миының  құрылымының  даму  деңгейін  көрсетеді.  Осыдан  келіп  қол 

қимылдарын басқара білу туады. Сондықтан ешқашан да баланы мәжбүрлеуге болмайды. 

Қазіргі  кезде  баулы  ойыншықтардың  көбейгенін  немен түсіндіруге  болады.  Қазіргі  ата  – 

аналарда  мұндай  ойыншықтар  болған  жоқ  қой,  сонда  олар  осындай  қалыпты  деңгейге 

қалай  жетті?  Бір  түсінбейтін  нәрсе,  осының  бәрі  не  үшін  керек?  Қазіргі  кездің 

балаларында  жалпы  моторлық  артта  қалушық  байқалады  екен.  Ойлап  көріңізші,  тіпті 

қазіргі  балабақшадағы  балалардың  ешбірінде  баулы  аяқ  киім  кездеспейді.  Бау  байлауды 

үйрету  ата-  анаға  да,  тәрбиеші  ге  де  қиындық  туғызатын  болса  керек.  Осыдан  20  жыл 

бұрын ата- аналарға, олармен қоса олардың балаларына көп нәрсені қолмен жасауға тура 

келді:  кір  жуу,  тоқу,  тігу  т.б.  Ал  қазіргі  кезде  осының  бәрін  жасайтын  машина.  Жалпы 

моториканың  дамуының  аздығын,  соның  ішінде  қол  қимылының  аздық  себебін  зерттей 

келе қазіргі заманғы барлық баланың жазуға дайын еместігі немесе тілінің дамуында  бір 

ақау  бар  екендігі  анықталды.  Осыдан  келе  мынадай  қорытынды  шығаруға  болады:  егер 

тілінің дамуында ақау болса, онда бұл ұсақ моториканың мәселесі. Тіпті баланың сөйлеу 

тілі  қалыпты  болған  жағдайда  бұл  қолын  басқаруы  қалыпты  деген  сөз  емес.  Егер  4  -  5 

жастағы  балада  бау  байлау  қиындық  келтірсе,  ал,  ермексаздан  тек  шар  мен  ұзынша 

жабыстырылса,  және  6  жаста  тиек  тігу-  орындалмас  және  қауіпті  іс  болса,  онда  сіздің 

балаңыз  кінәлі  емес.  Өкінішке  орай  көп  ата-  ана  қолдың  икемі  мен  ұсақ  моториканың  

даму деңгейінің төмендігін тек мектепке барарда ғана байқайды. Бұл балаға өте ауыр жүк. 

Жаңа  хабарларды  қабылдаумен  қатар,  икемге  келмейтін  саусақтарымен  қарандашпен 

жазып  үйренуі  керек.  Кішкентай  ғана  сәбидің  қалайтыны  қозғалу,  қозғалыс-  әлемді 

танудың  мүмкіндігі.  Яғни,  бала  қозғалысының  дәл  және  нақты  болса,  оның  әлемді 

ақылмен  тануы  да  терең  бола  түспек.  Егер  сіз  бірінші  сынып  оқушысында  жазуда 

қиындық  болмасын  десеңіз  немесе  3  жастағы  баланың  тілінің  дамуында  ақау  болмасын 

десеңіз  дамыту  ойын  –  жаттығуларын  бала  туылған  соң  екі  айдан  кейін  бастаңыз.  Ұсақ 

моториканы  дамыту  әдістемесі  мұндай  жағдайда  өте  тиімді.  Омыраудағы  баланың 

саусақтарын  уқалауға  болады,  жас  жарымдағы  баламен  саусақ  ойындарын  бастауға 

болады. Мысалы, баланың бас  бармағын жаймен  сипап отырып, оған былай деңіз: 

«Саусақ  –бала  сен  қайда  болдың?»  Содан  соң  бас  бармақты  балан  үйрекпен  түйістіре 

отырып,  «  мына  саусақпан  орманға  бардым»,  ортан  түйрекпен  түйістіре  отырып,  «мына 

саусақпен щи пісірдім», Осылайша жалғастырып басқа саусақтармен де «мына саусақпен 

ботқа  жеп,  мына  саусақпен  ән  салдым»  деп  аяқтайсыз.  Балаларға  бұл  жаттығу  қатты 

ұнайды,  уақытты  да  көп  алмайды,  ал  пайдасы  оның  өте  көп,  себебі  ұсақ  моториканы 

дамытып жатырмыз ғой. Бір жастан асқан балалар үшін  – саусақ бассейні әдістемесі өте 

пайдалы.  Бір  ыдысқа  1  кг  бұршақты  немесе  фасольді  төгеміз  де  ішіне  баланы 

қызықтыратын бір ойыншықты көміп қоямыз. Сондан соң оны тауып беруін өтінеміз. Бұл 

қызықтыру  жаттығуы  кезінде  баладан  алыстап  кетпеңіз.  Себебі  ұсақ  нәрселерді  аузына 

салып алу қаупі бар. 

 

Әдебиеттер: 

1. 

«Бала мен балабақша» журналы. 

 

 

сада. 

2. 

Қ.Жарықбаев Психология. Алматы: Білім, 1993. 

3. 

Арушанова А.Г. Речь и речевое общение детей: Книга для воспитателей детского 

 

4. 

«Балабақша тәрбиелеу және оқыту» республикалық педагогикалық журналы. №8, 

2017ж.Тамыз. 

5. 

«Отбасы мен балабақша» журналы. 

6.Дүкенбаева.Г 2000ж 

7.Бүлдіршіндерге арналған тілашар. Әдістемелік нұсқау