сауда мақсатын көздеп Орта Азияға аттанған А.Дженкинсонның картасы Қазақстан туралы
географиялық мәліметтерді еселей түсті. Оның саяхатының суреттемесінде қазақтар мен
ноғайлар туралы географиялық мәліметттерді еселей түсті. Оның саяхатының
суреттемесінде қазақтар мен ноғайлар туралы мәліметтер бар. Картада ол қазақтарды Сыр
өзенінде деп көрсеткенде, ноғайларды Жайыққа орналастырған.
Ақпараттың молдығы жағынан «Үлкен Чертеж» оның алдындағы карталарын қазақ
даласы мен сырдариядағы қалалардың географиялық шындықтармен бірге ХУІ ғ. аяғында
жасалған орыстың тұңғыш ресми жиынтық картасы «Үлкен Чертеждің» негізіне алынды.
«Үлкен Чертеж» жоғалып кеткен,бірақ «Үлкен Чертежге Кітап» сақталған, онда қазақ
жерлері туралы мәліметтер тұтас тарауға жетеді.деуге болады.чертежді жасаудың алдында
ХУІ ғ. Ресейде зор көлемде картографиялық жұмыстар жүргізілді.
ХУІІ ғ. аяғ. Қазақстан мен Орта Азия туралы барлық картографиялық материалдарды
орыстың көрнекті ғалымы С.Ремезов қорытты. С.Ремезов жұмысыныңқортындысы
Қазақстан аумағы жөнініде тарихи-географиялық мәліметтер бар «Сібірдің Чертеж кітабы»
болды. Бұл картада Арал тұңғыш рет өз атымен аталып, жеке бассейн ретінде көрсетілген.
Қазақстан және Орталық Азияның шектес аумақтары халықтарының тарихын
зерттеудегі орыстың деректі материалының маңызы ХУІІ ғ. барған сайын арта түседі.Сол
ғасырдың аяғына қарай бұл халықтардың өздері де орыстарға бұрынғысынан гөрі неғұрлым
белгілі бола түседі.
Әдебиет:
1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. А., 1996.
2. Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. Т.1-3. Астана, 2005.
3. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002.
Апта №6
1 кредит сағат
Дәріс №11
Тақырыбы:
ІХ-ХІІ ғасырлардағы араб және парсы деректері.
Дәріс мазмұны:
1. Деректердің негізгі түрлері.
2.
ІХ ғасырдағы араб, парсы деректері (Әл-Балазур, ат-Табари, әл-Жахиз,
Тамим
ибн Бахр,
Ибн Хордадбек, Әл-Якуби,
Кудама ибн Жафар, Ибн
әл-Факих, Ибн Русте т.б.).
Деректеметануда ІХ-ХУІІ ғ. араб, парсы және түркі әдебиті ерекше орын алады, онда
Қазақстанның орта ғасырлардағы тарихы бойынша маңыздылығы мен сипаты жөнінен едәуір
құнды материалдар бар.
Араб халифаты дәуірінде арабтардың Шығысты жаулап алуы, синкретикалық
мұсылман мәдениеті мен ислам дінінің ықпал өрісін кеңейту ісіндегі белсенділігі, мұсылман
дүниесінің саяси шекарасынан тыс жатқан алыс аймақтармен сауданың дамуы арабтарды
Шығыс Европа мен Орталық Азияның көршілес елдерімен және алыстағы халықтар мен
тайпалар туралы ақпарат жинауға құлшындырады. Арабтардың орта ғасырладағы
тарихнамасының Қазақстан аймағына ерекше ден қоюы олардың Орта Азиядағы жаулап
алған жерлерін нығайту және Қазақстанның жауынгер көшпелі тайпаларынан сыртқы
қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігімен де байланысты болды.
Қазақстан тұрғындары туралы ең ертедегі мәліметтер арабтардың классикалық тарихи
шығармаларында кездеседі. Мәселен әл-Балазур (ІХғ.) мен ат –Табаридің (ІХғ.)
туындыларында УІІ-УІІІ ғ. орта шенінде араб шапқыншылығына қарсы күресте Орта Азия
халықтарына елеулі көмек көрсеткен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның жекелеген
аудандарында арабтардың басқыншылық жорықтары туралы деректер келтірілген. Арабтың
аса ірі тарихшысы, парсы текті әл-Балазур Орталық Азия тарихы жөнінідегі құнды
деректемелердің бірі «Елдерді жаулап алу Кітабы» (Китаб футух әл- булдан) деген
шығарманың авторы болып табылады, «Пайғамбарлар мн патшалар тарихы» (Трих әр-русул