Өзін -өзі бақылау сұрақтары

1.Халықаралық сауданың стандартты моделі

2.Жалпы тепе- теңдік моделі

3.Халықаралық сауданы талдаудың құралдары

4.Халықаралық саудаға ықпал ету көзқарасы тұрғысынан экономикалық өсудің типтері

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Байгисиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2006

2.Доғалова Г. Халықаралық экономика. – Алматы., 2010

3. Мамыров Н.Қ. Халыкаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2009

1.Халықаралық сауданың табыстар-ды бөлуге ықпал етуін талдау.

2.Елдің ішкі бағалары және әлемдік бағалар арасындағы айырмашылық және халықаралық саудадан түсетін табыстардың қалыптасуы.

3.Өндіріс факторларының арақатынасы теориясындағы табыстарды бөлу.

4.Тауарлық бағалар өзгерісінің өндіріс факторларынан түсетін табыстарға ықпал етуі.

5.Спецификалық өндіріс факторлары моделіндегі саудадан түсетін табыстарды бөлу.

6. Өндіріс факторларының ұсынысының өсуі және өндірістің ұлғайюы арасындағы арақатынас.

Тақырып бойынша басты түсініктер: ішкі бағалары және әлемдік бағалары, тауарлық бағалар, спецификалық өндіріс факторлары, ұсынысының өсуі және өндірістің ұлғайюы.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:

1.Халықаралық сауданың табыстар-ды бөлуге ықпал етуін талдау.

2.Елдің ішкі бағалары және әлемдік бағалар арасындағы айырмашылық және халықаралық саудадан түсетін табыстардың қалыптасуы.

3.Өндіріс факторларының арақатынасы теориясындағы табыстарды бөлу.

4.Тауарлық бағалар өзгерісінің өндіріс факторларынан түсетін табыстарға ықпал етуі.

5.Спецификалық өндіріс факторлары моделіндегі саудадан түсетін табыстарды бөлу.

6. Өндіріс факторларының ұсынысының өсуі және өндірістің ұлғайюы арасындағы арақатынас.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Байгисиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2006

2.Доғалова Г. Халықаралық экономика. – Алматы., 2010

3. Мамыров Н.Қ. Халыкаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2009

1.Классикалық теориялардың шектеулілігі.

2.Масштаб эффектісі негізіндегі сауда.

3.Олигополия және монополиялық бәсеке жағдайындағы сауда.

4.Елдер арасындағы бір саланың дифференциаланған тауарлары саудасының өсу тенденциясы.

5.Гомогенді тауарлардың халықаралық сала ішіндегі сауданың себебтері.

6.Елдер арасындағы сала ішіндегі және сала аралық сауданың әлеуметтік салдары.

Тақырып бойынша басты түсініктер: Классикалық теория, масштаб эффектісі, олигополия және монополиялық бәсеке, гомогенді тауарлар.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:

1.Классикалық теориялардың шектеулілігі.

2.Масштаб эффектісі негізіндегі сауда.

3.Олигополия және монополиялық бәсеке жағдайындағы сауда.

4.Елдер арасындағы бір саланың дифференциаланған тауарлары саудасының өсу тенденциясы.

5.Гомогенді тауарлардың халықаралық сала ішіндегі сауданың себебтері.

6.Елдер арасындағы сала ішіндегі және сала аралық сауданың әлеуметтік салдары.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Байгисиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2006

2.Доғалова Г. Халықаралық экономика. – Алматы., 2010

3. Мамыров Н.Қ. Халыкаралық экономикалық қатынастар. – Алматы., 2009

1.Мемлекеттің халықаралық саудадағы рөлі.

2.Протекционизм: мәні және формалары.

3.Сауда саясатының сипаты және халықаралық сауданы реттеудің кедендік әдістері.

4.Сыртқы сауданы реттеудің бейтарифтік әдістерінің негізгі түрлері

Тақырып бойынша басты түсініктер: Протекционизм, халықаралық сауданы реттеудің кедендік әдістері, бейтарифтік әдістері.

1.Мемлекеттің халықаралық саудадағы рөлі.Әр түрлі елдер жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген тауар рыноктарында әр түрлі орын алады. Халықаралық сауданың әр бір қатысушысы өз мүдделерін қорғау мақсатында қандай да бір іс-әрекет атқаруға тырысады, яғни осы салада белгілі бір саясат жүргізеді. Халықаралық сауда саласында саясаттың негізгі екі түрі бар:

• 
  халықаралық сауда саясаты;
  
• 
  сыртқы сауда саясаты;
  

• 
  осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен
  әдісін өзгерту;
  
• 
  экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
  
• 
  елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету (шикізат, энергия
  және т.б.);
  

Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:

• 
  еркін сауда саясаты;
  
• 
  протекционизм.
  

Еркін сауда оң саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара байланыстылығы күшейіп, бір-біріне дұшпандық әрекетінің мүмкіндігін төмендетеді.

2. Протекционизм: мәні және формалары. Протекционизм - отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті жоққа шығарылады, өйткені әлемдік рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мүмкін. Күшті шетелдік мемлекеттер жағынан шектелмеген бәсеке экономикалық дамуы төменірек елдерде экономиканың тоқырауына және осы елде тиімсіз экономикалық құрылымның қалыптасуына әкелуі мүмкін.

Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде шиеленіскен бәсекелестік жағдайында ұлттық тауар өндірушілерін қорғау үшін пайдаланылуда.

Мемлекеттің сыртқы саудадағы өтімді құралдары әр түрлі тыйым салу, мысалға бір өнімнің экспорты мен импортына және бір елге қатысты тыйым салу болып табылады.

Сыртқы сауданың құралдарына екі жақты немесе көп жақты келісімдер жүйесі кіреді. Бірақ нарықтық қатынастар даму жағдайында сыртқы сауданың пайдасын ұлғайту және азайтуға әсер ету құралдарын пайдалану арқылы, мемлекет шаруашылық субъектілерін мемлекет саясатының мақсаттарына сәйкес шешім қабылдауына мәжбүр еткізеді. Осы құралдарға тарифтік (tariffs) және тарифтік емес шектеулер (non tariffs barriers) кіреді.

3.Сауда саясатының сипаты және халықаралық сауданы реттеудің кедендік әдістері. Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік тарифтер саналады.

Ұлттық мақта өндірушілерінің мүддесін қорғап, Қазақстан үкіметі импорттын баж салығын (т) енгізеді. Қазақстан әлемдік бағаға әсер ете алмайтын кіші ел болсын. Мақтаға Р_t- ге тең жаңа баға қалыптасып, Т=Р_t-Р_w болады. Осының нәтижесінде ішкі өндіріс көлемі Q₁ ден Q₃ -ке дейін өседі. Осы жағдай шетелдік өнімге импорттық баға салығын салу салдарынан шетел тауарларына (біздің мысалымызда мақта) бағасының өсуімен түсіндіріледі. Ұлттық өндірушілер сорты мен сана мінездемелері ұқсас өнімді сатқандықтан, өз өніміне бағаны көтеруді тиімді деп санайды. Әрине бұл баға көтерілу деңгейі импорт тауарлар бағасының деңгейіне сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ біздің мысалымызда ол бағалардың сәйкес келуін болжамдайық. Осыған байланысты Р_w бағасымен мақтаны өндіру мен сатуды тиімсіз деп санаған кейбір өндірушілер, жаңа жағдайларда өнімдік өзіне тиімді жаңа Р_t бағасы бойынша нарықта сатуды жүзеге асыра бастайды.

Мақтаға бағалардың өсуіне байланысты Қазақстанда тұтыну Q₂ ден Q₄ төмендеп, ол өз кезегінде импорттың азаюына әкеледі. Біріншіден, ішкі өндіріс көлемі ұлғаяды. Ол, ұсыныстың ішкі қисығының иілуіне (эластичность) байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін. Екіншіден, ішкі тұтыну көлемі қысқарады. Қысқару көлемі, сұраныстың ішкі қисығының иілуіне (эластичность) байланысты әсері әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан импорттық баж салығын енгізу, әр түрлі тауарлар үшін әр түрлі нәтижелерге әкелуі мүмкін.

Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс көлемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсынысқа қарағанда аз сұранысы бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны төмендете алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі.

2 суретте баж салығын енгізуден пайда болатын ұтыс пен шығындар айқын көрсетілген. Баж салығы ішкі бағаны Р_w -дан Р_t -ға дейін көтеріп, экспорттық бағаны Р_w -дан Р_t1-ге дейін төмендетеді. Астықтың ішкі өндірісі S₁-ден S₂-ге дейін өссе, ішкі тұтыну Д₁-ден Д₂-ге дейін төмендейді. Әр түрлі әлеуметтік топтар үшін ұтыс пен шығындары а, в, с, d, е нүктелерімен көрсетілген көлемдегі фигуралармен анықталады.

Бірінші кезекте американдық өндірушілер ұтысын қарастырайық. Өйткені олар өз астығын жоғарылаған бағамен сатқандықтан, ұтыстары ұлғая түседі. Ол Р мен Q көбейтіндісінен алынған аумақтан ұсыныс қисығының астындағы аумақты алып тастаудан пайда болатын а-ға тең ұтыс өсіміне ие болады. Ал американдық тұтынушылар астықты жоғары бағамен сатып алғандықтан, ұтылысқа ұшырайды. 3.2. суретте олардың шығындары а, в, с және d аумақтарының сомасына тең болады немесе басқаша айтқанда Р х Q көрсеткіші көрсететін көлемдегі фигура мен ұсыныс қисығының астындағы аумақ көлемдерінің айырмасының геометриялық қысқаруын айтамыз.

Американдық өндірушілер мен тұтынушылардан басқа бұл жағдайда АҚШ үкіметі де барын айта кету қажет. Мемлекетте бысты баж салықтарынан келетін түсімдерді жинау арқылы алады. Табыс t тариф қойылымын астық импортының көлемінің кебейтіндісіне тең болып Q_t=*S₂ болады. t=P_t-P_t¹ болғандықтан, мемлекет табысы С және Е аумақтарының қосындысына тең болады.

Енді тарифтің, американдық қауымының әлеуметтік әл-ауқатына әсер ететін таза тиімділігін қарастырайық. Баж салығын енгізуден шыққан шығындар келесідей көрсетіледі: Тұтынушылар шығындары - Өндірушілер пайдасы - Мемлекет табысы немесе түсініктерді фигуралармен алмастырса:

(а + b + с + d) -а - (с+е) = b+d-е.

Осы арқылы біз шығындарды өлшейтін екі үшбұрыш және ұтысқа сәйкес келетін төртбұрышты алдық. b+d аумағы тариф әсерінен тиімділіктің төмендеуін көрсетсе, е аумағы сауда жағдайларының жақсаруынан алынған ұтысқа тең болады. Өйткені баж салығы Қазақстан өнімінің бағасын төмендетеді. Баж салығы енгізілгеннен кейін, Қазақстан ірі экспорт нарығын жоғалтпау үшін өніміне бағаны төмендетуге барады. Бұл құбылыс "Мецлер парадоксы" деп аталады.

Нақты кедендік қорғау көлемі дайын өнім мен шикізатқа баж салығы көлемдері арасындағы айырма мен дайын өнімдегі шикізат үлесі көп болуымен байланысты жоғарылай түседі. Кедендік қорғау тиімділігінің деңгейі мынандай формуламен анықталады:

а, - тарифтің жоқ жағдайындағы аяққы өнім бағасындағы импортталған шикізат құнының келемі;

t₁ - импортты шикізатқа салынатын номиналды тарифі.

Бұл формуладан қорғалу деңгейінің жоғарылауы дайын өнім мен шикізатқа салынатын баж салықтар көлемі ұлғайғаннан ғана емес, оны өңдеу дәрежесі жоғарылаған сайын немесе қосымша құнның азаюына байланысты болып отыр. Бұл тәжірибе көбінесе шығарылатын шикізаттың өңдеу денгейін жоғарылатуға тырысатын дамушы елдерге қатысты дискриминациялық сипат алуда.

Кедендік баж салығы төмендегідей критерийлер бойынша бөлінеді:

1) Тауар қозғалысының бағыты бойынша.

Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттық, экспорттық және транзиттік баж салығы болып белінеді. Көбінесе импорттық баж салықтары кездеседі. Өйткені олар ұлттық өндірісті, ішкі бағалар деңгейін қорғау мен фискалды және саяси мақсаттарда кең қолданылады.

2) Баж салығын орнату әдісі бойынша.

Орнату әдісіне сәйкес баж салықтары адвалорлы, спецификалық және құрама болып бөлінеді. Әлемдік саудада кең тараған тауар бағасына байланысты пайыз мөлшерімен орнатылатын баж салығын адвалорлы (бағалық) салық деп атайды.

Осыған байланысты импорттық тауарларды бағалау әдісінің маңызы жоғарылайды. Қазіргі кезде ол көптеген елдерде тариф пен сауда жөніндегі Генералды келісім шеңберінде жасалған кедендік мақсаттарда тауарларды бағалау туралы Келісіммен реттелуде. Адвалорлы баж салықтарының орта көлемі салыстырмалы төмен (6 пайыз) деңгейде болады. Әдетте импорттық баж салығы тауардың өңделу дәрежесі жоғарылаған сайын өсе түседі.

Спецификалық (арнайы) кедендік баж салығы өлшем бірлігінің абсолютті мағынасында орнатылады.

3) Баж салықтарының іс-әрекет бағыты бойынша.

Демпингке қарсы баж салықтары орын толтыру (компенсационный) баж салықтарының түрі болып табылады. Олар демпингке қарсы қолданылып, бағалар деңгейін қалыпты жағдайда ұстау үшін пайдаланылады.

Тарифті саясатты қолдану тиімділігі туралы көптеген көзқарастар бар.

Экономикалық саясат құралы ретінде тарифті қолданудың қарсыластары тарифке қарсы бірқатар дәлелдер келтіруде:

1. 
   Тарифтер экономикалық өсуді тежейді;
   
2. 
   Тариф-тұтныушыларға салықтық ауыртпалықты ұлқайтады;
   
3. 
   Импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдің экспортына нұқсан келтіреді;
   
4. 
   Тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейінің қысқаруына әкеледі;
   
5. 
   Тарифтерді бір жақты енгізу көп жағдайда сауда соғыстарына әкеледі.
   

1. 
   Тариф - жас салаларды қорғайды;
   
2. 
   Тариф - жергілікті өндірушілерді ынталандыру кұралы;
   
3. 
   Тариф - бюджеттік түсімдердің маңызды көзі;
   

4. Сыртқы сауданы реттеудің бейтарифтік әдістерінің негізгі түрлері. Тарифтік емес кедергілер үш топқа бөлінеді:

1. 
   белгілі бір отандық өндіріс салаларын қорғауға бағытталған импортты тікелей шектеу шаралары: квоталар, лицензиялар, орнын
   толтыру (компенсационные) алымдары, импорттық депозиттер,
   және демпингке қарсы және орнын толтыру (компенсационные)
   баж салықтары;
   
2. 
   тікелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталмаған, бірақ сондай нәтижеге әкелетін әкімшілдік шаралар: кедендік құжаттарды
   дайындау, техникалық және санитарлық стандарттар мен
   нормалар, тауарды орау мен таңбалауға қойылатын талаптар
   т.б.сияқты.
   
3. 
   Сыртқы сауданы шектеуге тікелей бағытталмаған; бірақ сол
   нәтижеге әкелетін басқадай шаралар:
   

Импортқа квота енгізудің елдің әл-ауқатына тигізетін әсері мен салдары импорттық баж салығын енгізумен ұқсас болады.

Экспорттық квоталар өте сирек қолданылады. Ол тек осы өнім бойынша елде жетіспеушілік кезінде және саяси мақсаттарда (дискриминациялық сипатта) қолданылады. Импорттық квоталар ұлттық өндірісті шет ел бәсекелестерінен қорғау, жұмыссыздықты қысқарту, төлем балансын жақсарту, тауар қозғалысын бақылау үшін қолданылады.

Квотаның бір түрі болып экспортты ерікті шектеу келісімі табы-лады. Көбінесе ол дағдарыстағы салалар өніміне байланысты қолданылады.

Квотаның басқа бір түрі тарифтік квоталар деп аталады. Қойылған квоталар көлемінде тауарлар импорты баж салығынсыз жүзеге асырылып, осы көлемнен асқан импортқа жоғары салықтар салынады. Мысалға, АҚШ-та осындай шаралар арқылы сүт, балық, картоп, және мотоциклдің кейбір түрлерінің импорты реттеледі.

Қазақстандағы кедендік-тарифтік реттеу мынандай құқықтык,-нормативті құжаттарға негізделген: 1991 жылдың 24 желтоқсанындағы ҚР "Кедендік тариф пен баж салығы туралы" заңы; 1999 жылдың 16 шілдесіндегі "ҚР кедендік іс туралы" заңы; 1999 жылдың 13 шілдесіндегі "ҚР-ғы демпинге қарсы шаралар туралы" заңы; 1994 жылдың 14 көкегіндегі "Жүк түсіру алдындағы инспекция бойынша келісімі"; 1999 жылдың 16 шілдесіндегі "ҚР-ғы субсидиялар мен шығынды өтеу шаралары туралы" заңы. ,

Кедендік баж салығы қойылымдарының жүйеленген жиналымы ретіндегі кедендік тариф, тауарларды кодтау мен жазудың қалыпты жүйесіне қатысты кедендік істің нормалары мен принциптерінде құрылған. Қазақстан ТМД елдері үшін әрекет ететін сыртқы экономикалық іс-әрекеттің тауарлы номенклатурасын пайдаланып, ол іс жүзінде қалыпты жүйеге сәйкес келеді.