Құрастырушылар: аға оқытушы Н.М. Закриянова

Құрастырушылар: аға оқытушы Н.М. Закриянова ___________

5В050900 «Қаржы», мамандығының

күндізгі оқу нысанындағы студенттеріне арналған

«Тәуекелділіктерді басқару»

Бағдарлама «___» _________201_ж. бекітілген жұмыс оқу бағдарламасының негізінде әзірленген.

(қолы) (А.Ж.Т.)

ОӘК төрағасы ___________ А. Б. Темиргалиева 201_ ж. «_____»__________

Барлығы – 4 кредит

Курс: 3

Семестр: 6

Дәрістер – 30;

Практикалық/ семинарлық сабақтар-30 сағат;

СӨЖ – 120 сағат, оның ішінде СӨЖМ - 30 сағат;

Жалпы жұмсалған еңбек -180 сағат.
Бақылау нысаны

Емтихан -6 семестр

Аталмыш пәнді меңгеру үшін келесі пәндерді оқудан алынған білімі, машықтары қажет: «Статистика», «Корпоративтік қаржылар», «Сақтандыру», «Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу».

Пәнді оқу барысында алынған білімі, машықтары келесі пәндерді меңгеруге қажет: «Қаржы менеджменті», «Жобаларды талдау».

А.Т.Ә. _Закриянова Н.М.

Ғылыми дәрежесі, атағы, қызметі: _ аға__оқытушы____________

Кафедра «___Қаржы________», аудитория _519___, __________________________________

телефон: ___67-36-43________________________,

Е-mail: ____________________________.

«Тәуекелділіктерді басқару» пәнді оқу негізі болып тәуекел жағдайларында таңдауды талдауға, тәуекел талдауына, тәуекелді бағалау мен басқару әдістеріне қатысты сұрақтарды зерттеу табылады.

• 
  тәуекел мәселелері бойынша терең теориялық білімдердің қалыптасуы;
  
• 
  шаруашылық етуші субъектілер қызметінің тәуекел түрлері мен формалары;
  
• 
  тәуекелдерді бағалау әдістемесін оқу;
  
• 
  қазіргі шарттардағы тәуекел-менеджментінің құрылуы мен дамуының өзекті мәселелерін оқу.
  

Осы пәнді меңгеру нәтижесінде студенттерде:

• 
  тәуекелдерді талдаудың теориялық негізін;
  
• 
  тәуекелдерді талдаудың тәжірибелік құралдарын;
  
• 
  жаңа қағидаларын, әдістерін және тәсілдерін жөнінде түсінік болу;
  
• 
  кәсіпкерлердің қызметіндегі тәукелдердің формаларымен түрлерін;
  
• 
  тәуекелдердің бағалау әдістерін;
  
• 
  қазіргі жағдайда тәуекел-менеджментінің болу мен даму туралы актуалдық сұрақтарды білу;
  
• 
  тәуекелмен байланысты инвестициялық жобаларды дайындау және оның қабылдау дәрежесін бағалауда;
  

• 
  жобаның тәукелдің дәрежесін бағалауда икемді болу;
  
• 
  тәуекелдер әр түрлі аймақтарын талдау;
  
• 
  тәуекелдің дәрежесін бағалау;
  
• 
  тәуекел жағдайларында қабылдайтын шешімдерін объективті мағынасын беру;
  
• 
  тәуекел төмендетуге арналған нәтижелік әдістер жүйесін құру практикалық машықтарды иемдену қажет.
  

6. Дәріс сабақтарының мазмұны

1 Тәуекел және белгісіздік, тәуекел теорияның негіздері.

2 Тәуекелдердің негізгі элементтері.

3 Экономикалық тәуекелдердің болу себептері.

4 Тәуекел және тәуекелді жағдай.

5 Тәуекел құқықты болуының концепциясы.

«Тәуекел» испан сөзінен шыққан: risco – «жартас» (тікшіл) деген мағынаны білдіреді. Егер Испанияның ірі держава болған кезегіндегі географиялық ашылымдардың болғанын еске түсірсек, онда бұған сенуге болады. Басқа жағынан қарасақ, тәуекел мәнін ертедегі грек және латын жазушыларының (Татий, Петроний, Апулей) өмірге деген қауіпке байланысты іс әрекеттерді білдіру үшін қолданған. Айтқанімен де, тәуекел сөзі бұдан бұрын қолданысқа кірген, және негізгі еуропа тілінде бірдей үнделеді. Risiko –немісше, risk ‑ ағылшынша, risqué ‑ французша, rischio ‑ италиянша, riesgo ‑ испанша.

Қазіргі уақытта тәуекел ұғымының нақты ұйғарымы жоқ. Міне кейбір ұйғарымдары. Тәуекел – бұл нәтиженің белгісіздігіндегі деңгей; мүмкін шығынның ықтималдығы; табыс бөлігі шығынының ықтималдығы; ресурсты немесе табысты шығындаудың қаупі; үміт күтетін көріністің қолайсыз болуының қаупі; белгісіздік іс әрекеттің бейнесі; табыстылықтың сәтсіздік нәтижесіндегі жетекші орынды алатын белгісіздік жағдайындағы іс әрекеттің бейнесі; шығындарға әкелетін оқиғаның құндылығы; нәтижесі белгісіз шешімді қабылдау; белгісіздік жағдайы; шешім қабылданатын мақсаттан бас тартудың мүмкіндігі.

Тәуекел ‑ бұл нәтижесі белгісіз және қолайсыз шешім қабылдау, яғни тәуекел шығыны соңғы мағынаға қайшы келеді, ал оң ауытқу мүмкіндігі, бұл үміттенетін нақты нәтиженің қолайлығы, ол «мүмкіндік» деп аталады, яғни сәттіліктің, пайданың мүмкінділігі, шығынның, сәтсіздіктің тәуекелі.

Тәуекелдің анықсыздық ұғым деген мағыналары бар және ол бағалаудың дербес критерийлеріне тәуелді. Тәуекел үнемі белгісіздікпен байланысты, бірақ оның арасында белгісіздіктің келешектегі ықтимал уақығалар туралы ақпараттың жетімсіздігін білдіретін, ал тәуекелділіктің әр мүмкін болатын жағдайлардың белгісіздігінде тұратын айырмашылығы бар.

Тәуекел жағдайы статистикалық процестермен байланысты және оған үш шарт тән:

- белгісіздіктің бары;

- баламаны таңдаудың қажеттілігі (бұл ретте таңдаудан бас тарту - бұл таңдаудың әр түрлілігі);

- таңдалатын баламаның іске асрылуын бағалау мүмкіндігі.

Қатерлі жағдай – бұл белгісіздіктің әртүрлілігі, яғни уақиғаның болуы және анықталуы мүмкін.

Тәуекелдің жағдайы мүмкіндікті анықтаудың бірнеше түрлендірулерден тұрады:

- үміттелетін нәтижені алудың объективті мүмкіндіктері бар, олар мысалы жүргізілген статистикалық зерттемелерге негізделген;

- үміттенетін нәтиженің болу мүмкіндігі субъективті бағалаулар негізінде алынуы мүмкін;

- субъект баламаны таңдау және іске асыру үрдісінде объективтік және субъективтік мүмкіндіктермен қатыста болады.

Тәуекел шешімді таңдаудың басында да, оны жүзеге асыру мезетінде де болады. Осы екі жағдайда да тәуекел субъектімен белгісіздікті шешудің моделі ретінде, нақты жағдайлардағы қарама қарсы тенденциялардың дамуындағы қайшы келетін тәжірибелік әдістерді шешудің моделі ретінде ұсфнылады. Сондықтан, тәуекелді бас тартпайтын таңдау жағдайындағы белгісіздікті өтумен байланысты қызметі ретінде анықтауға болады, оның үрдісінде үміттелетін нәтижеге, сәтсіздікке және мақсаттан ауытқуға қол жеткізетін мүмкіндікті сапалы және санды бағалауға болады.

Тәуекел жағдайында тәжірибелік әрекетті жүзеге асыру мезетінде үш негізгі элементті есепке алу керек: күтілетін нәтижені алу мүмкіндігі (сәттілік); баламаны таңдау және іске асыру үрдісіндегі сәтсіздіктің болу мүмкіндігі; таңдалған мақсаттан бас тарту.

Тәуекел бұл ресурстың бір бөлігін жоғалту, табысты алмау немесе қызмет ету үрдісінде қосымша шығындарға ұшырауды білдіреді.

Тәекел ұғымы көбінесе белгісіздік ұғымымен байланысты. Фрэнк Найт ең алғаш рет экономикалық тәуекелге көңіл болып мына ұйғарымды берген: «барлық табыс белгісіздікпен байланысты». Самуэльсон айтады: «белгісіздік адамдардың үміттенетін және нақты болатын жағдайдың арасындағы сәйкессіздікті тудырады».

Тәуекел әр түрлі түсіндіріледі. Тәуекелге анықтама беру үшін бірнеше постулатты мәнге алу қажет:

- тәуекел субъектінің шешімімен және бағаларымен байланысты;

- тәуекел келешекте қабылданатын шешімдерді суреттейді, ал келешек жетерлік дәрежеде пайдалана алмайды;

- тәуекелден еркін тәртіп жоқ;

- тәуекелді және оның өлшемдерін айыра білген жөн.

Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, тәуекел – бұл қандай да бір уақиғалардың болмауы, үміттенетін мәндер өлшемінен ауытқу мүмкіндігі деуге болады. Экономикалық тәуекелді өлшеуге болады, ол үшін төмендегіге негізделген тәсілдер бар:

- тәуекел шығынның мүмкіндігі;

- тәуекел ықтимал шығынның өлшемі;

- тәуекел бұл шығын өлшемінің нәтижесі болатын қызмет;

- тәуекел вариацияға баламалы;

- тәуекел – бұл барлық теріс жағдайлар үшін алынған барлық танымның орта вариациясы;

- тәуекел – бұл барлық мүмкін шығындардың күтілетін өлшемнің және вариацияның тізбекті комбинациясы (математикалық күтілім).

Тәуекелді бағалауға болса онда тәекелдің дәрежесін төмендетідің нақты мүмкін шешімдері бар, ол тәуекелді басқаруға болатынын білдіреді.

Тәуекелдің негізігі белгілеріне қайшылық, баламалық, белгісіздік жатады.

Қайшылық түрлі аспектілерде көрсетіледі және түрлі қызмет арасында тәуекел бір дағынан қоғамдық мәнді нәтижелерге бейнеленгенін, екінші жағынан тәуекел авантюризмға әкелетінін болжайды.

Баламалық бір немесе бірнеше шешімдерден біреуін таңдауын білдіреді. Ол қиыншылық дірежесіне байланысты бірнеше әдістермен шешіледі. Жай жағдайларда таңдау өткен жылдың негізінде жүзеге асырылады, ал күрделіде арнайы әдістер мен әдістемелерді қолдану қажет.

Тәуекел белгісіздікпен байланысты, яғни ол тәуекелдің көзі болып табылады. Тәукелді басқаруда басты мән осы факторга бөлінеді, өйткені тәжірибеде тәуекелді басқаруды және реттеуді оңтайландыру қажет.

Тәуекелдің пайда болу себептеріне мыналар тән (көздері):

- табиғи үдерістің және көріністердің, қауіп қатерлердің болуы;

- кездейсоқтық – бұл тәуекелдің әлеуметтік-экономикалық және технологиялық үдерістерінде, сонымен қатар экономикалық субъектілер қатысатын материалдық қатынастардың көп нұсқалығында көрінеді.

- қарама қарсы үрдістің бары;

- белгісіздіктің және тәуекелдің болу үдерісіне ғылыми-техникалық үрдіс әсер етеді. Белгісіздік сонымен бірге шешілетін объектіге, процеске және көрініске қатысты ақпараттың толық болмауы тән.

Тәуекелге белгісіздіктің болу әсеріне мыналар да тән: стандартты жағдайларды қабылдау барысындағы материалдық ресурстардың жеткіліксіздігі және шектілігі; оның әлеуметтік-психологиялық айырмашылықтарының болуындағы қатысты шектілігі.

Тәуекелдің тұжырымдамасы біріншіден тәуекелді бағалаудын, екіншіден оны басқарудан тұрады.

Тәуекелді бағалау - нақты жағдайда оның көрінсінің және масштабының себептерін ғылыми талдау. Тәуекелді талдауды тағайындау – бұл жобада қатысу мақсаттылығы туралы шешім қабылдау үшін қажетті мәліметтерді беру және мүмкін қаржылық шығындардан қорғау үшін шаралар қарастыру.

Тәуекелді басқару – ол тәуекелдік жағдайды талдау және оны шағындандыруға бағытталған шешімді өңдеу (акт жүзінде: заңнама, нұсқаулық құру).

Тәуекелді басқарудың негізгі мақсаты – оны төмендету жолдарын айқындау, кезегінде уақыт пен ресурстардың шектілігі. Экономикалық қатынастар жүйесіндегі тәуекелді шағындандыру мен шектеу бойынша мақсатты бағытталған і тәуекелді басқару деп аталады (менеджмент тәуекелі).

Тәуекелді ескере отыра шешім қабылдау бір ең маңызды критериймен байланысты: шешімді қабылдау барысында басқарушы тәуекел мезетінде қандай іс әрекет жасайды. Капиталы үлкен және көп түрлі тауарды шығаратын кәсіпорынның басқарушысы тәуекел жағдайларында батыл әрекет етуіне болады.

Тәуекелдің экономикалық шектеулері төмендегідей анықталады. Басқарушы шешім қабылдау барысында тәуекелге баруы мүмкін, егер қолда бар қорлар кәсіпорынның даму міндееттірінің өлшемдері бойынша сәйкес келсе, мүмкін шығындар кәсіпорынның даму балансын бұзбайтын сақтандыру қоры құрылса; шешімді қабылдау үрдісінде сарапшылар дұрыс таңдалса, қажетті ақпаратты іздестіріп өңдесе және т.б. Бірақ бұдан басқа дәл сандық бағалауға маңызды факторлар қажет: жетекшiнiң түйсiгi, жағдай, тәуекелді шешімді ыңғайлы қабылдау, шешім қабылдаушының жеке материалдық жағдайы және т.б.

• 
  тәуекел қабылдаған мақсат үшін сәйкес келуi керек;
  
• 
  бұл мақсатқа басқа тәуекелдік әрекеттермен жету еместігі;
  
• 
  тәуекел объектiсi адамның денсаулығы мен өмірі болмай, материалдық және заттық болуы керек.
  

Мерзiмдi басылымдар

5 Каржы-Каражат, экономикалық мерзiмдi басылымы, ай сайын.

6. Экономнкалық шолу. Ұлттық банк басылымы, тоқсан сайын.

7. ҚазЭУ хабаршысы, Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық университетiнiң мерзiмдi басылымы, тоқсан сайын.

8. Альпари. Экономикалық зерттеу институтының ғылыми-практикалық, экономикалық мерзiмдi басылымы, ай сайын.

1 Тәуекел жіктеуінің негізгі элементтері.

2 Тәуекел жіктеуінің авторлық үлгілері.

3 Әртүрлі кәсіби қызметіндегі тәуекелдердің сипаттамасы.

• 
  келешектің белгісіздігі, көпнұсқалылық, қоғамдық көріністерге қарама қайшылық, қоғам дамуының мінезді мүмкіндігі, апаттық, кездейсоқтық элементтер;
  
• 
  көрініс, объект, үрдіс туралы ақпараттың толықсыздығы, жетіспеушілігі;
  
• 
  қоғамдық өмірге өзінің қажеттіліктерін, мақсаттарын жүзеге асырудағы субъектінің (адам, топ, ұйым, ұжым) әсері және серіктестер тәртібінің белгісіздігі;
  
• 
  қоғамның рухани, әлеуметтік, саясаттық, экономикалық өміріне ғылыми-техникалық үрдістің әсері.
  

• 
  саяси тәуекелдiлік, мемлекеттiк және үкiмет органдарының әрекеттерімен негізделеді;
  
• 
  экологиялық тәуекелділік, табиғи апаттармен, жер сiлкiнiсiмен, жанартаулардың атқылауларымен, тасқынмен және тағы сол сияқты апаттармен байланысты;
  
• 
  әлеуметтік тәуекелділік, әлеуметтiк кернеулiктің өсуімен, қоғамның топтарға және сыныптарға бөлінуімен, әлеуметтiк-саяси жағдайының нашарланумен және заңдылықтың кемелiне жетпегенiмен негізделеді;
  
• 
  техникалық тәуекелділік, ғылымның мен техниканың дамуымен және оның табиғи ортаның жағдайына, адамның денсаулығына, апаттартар мен қауiп-қатерлерге, нақты технологияны пайдалану әсерінен сыртқы қоршаған ортаны ластау және еңбекке қатысты зиянды шарттармен байланысты теріс әсерінен пайда болады;
  
• 
  экономикалық тәуекелділік, адамдардың экономикалық қызметімен байланысты;
  
• 
  арнайы тәуелділік (спорттық, педогогикалық, кәсіби және т. б.).
  

• 
  экономиканың тиімділігі, мемлекеттiң ЖҰӨ болжалды жылдық өзгеруінен есептеледі ;
  
• 
  саяси тәуекелдiктiң деңгейi;
  
• 
  қарыз деңгейі, ол қарыз мөлшерін есепке алумен әлемдік бантің деректері, оның қызмет ету сапасы, экспорт көлемі, сыртқы сауда айналымының балансы бойынша есептеледі;
  
• 
  банк несиелеріне қол жетiмдiлігі;
  
• 
  қысқа мерзiмдi қаржыландыруға қол жетiмдiлiгі;
  
• 
  ұзақ мерзiмдi несие капиталының қол жетiмдiлiгi;
  
• 
  форс-мажорлық жағдайлардың пайда болу ықтималдығы;
  
• 
  елдiң несиені өтеу қабiлеттiлiгiнiң деңгейi;
  
• 
  сыртқы борышты төлеу бойынша орындалмаған міндеттемелер сомасы.
  

Мерзiмдi басылымдар

5 Каржы-Каражат, экономикалық мерзiмдi басылымы, ай сайын.

6. Экономнкалық шолу. Ұлттық банк басылымы, тоқсан сайын.

7. ҚазЭУ хабаршысы, Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық университетiнiң мерзiмдi басылымы, тоқсан сайын.

8. Альпари. Экономикалық зерттеу институтының ғылыми-практикалық, экономикалық мерзiмдi басылымы, ай сайын.

1 Тәуекелді басқару кәсіпорынды басқару жүйесінің элементі ретінде.

2 Тәуекелді басқарудың объектісі мен субъектісі.

3 Тәуекел басқаруының негізгі есептері, принциптері және әдістері.

4 Тәуекелдерді басқару процессінің блок-схемасы.

5 Тәуекелдерді басқару процессінің кезеңдері: талдау, ақпаратты жинау мен өндеу, тәуекелдерді жою мен минимизациялау әдістері.

6 Тәуекел жағдайында шешімдерді қабылдау.

7 Лапластың жетпейтін негіздеуінің қағидалары. Вальдтың максималдық өлшемі, Севиджтің минималдық өлшемі, Гурвицтің макс-мини өлшемі.

Бұл ретте асты міндеттер мыналар болып табылады:

- көтеріңкі тәуекелдің ортасын табу;

- тәуекелдің дәрежесін бағалау;

- ұйым үшін осы тәуекел деңгейінің қолайлығын талдау;

- қажетті жағдайында тәуекелдің болуын немесе оны төмендету бойынша шаралар әзірлеу;

- тәуекел жағдайы болған кезде көрсетілген шығынды максималды мүмкіндігінше өтеуге шаралар қабылдау.

Нақты әдістер мен тәсілдер кәсіпкерлік қызметінің өзгешелігіне, сонымен қатар субъектінің – тәуекел менеджерінің кәсіби даярлығына байланысты.

Тәуекелді басқарудың негізгі қағидаларына мыналар жатады:

• 
  өзінің капиталы мүмкіндігінен көп тәуекелге баруға болмайды;
  
• 
  тәуекелдің нәтижесін ойдау қажет, яғни осы жағдайды алдын ала көру және оны шағындау;
  
• 
  аз үшін көппен тәуекелге баруға болмайды.
  

Екінші қағиданы жүзеге асыру үшін, шығын көлемін және оның мүмкіндігін бағалау қажет, содан кейін тәуекелді өзінің жауапкершілігіне немесе жауапкершілікті басқа тұлғаға беріп немесе шарадан бас тартып шешім қабылдау керек.

Үшінші қағиданы іске асыру іс шараны енгізу туралы шешімді қабылдағанға дейін мүмкін болатын шығындарды есептеу туралы шешім қабылдау қажеттілігін болжайды.

Кәсіпорындағы тәуекелді басқару дереу әрекеттердің жиынтығы бола алмайды. Бұл бағытталған әрекеттердің тұтас үрдісі. Тәуекел-менеджмент үрдісі нәтижеге жетудің бизнесті жалпы басқару бөлігі болып табылады.

Тәуекелді басқару үрдісі нақты деңгейлерден тұрады. Тәжірибеде осы кезеңдер қатал тізбектілікте жүзеге аспай, параллельді орындалуы мүмкін. Тәуекел – менеджменттің жалпы сұлбасы 4-суретте көрсетілген.

Суретте көрсетілгендей тәуекелді басқару үрдісін көрсететін әрекеттердің жалпы кезектілігі бар (жуан сызықтар). Осыдан басқа кезеңдер арасында кері байланыс бар, яғни оның әрқайсысында алдыңғыға келуге болады.

Бұдан әрі көретіндей, соңғы кезеңде жүргізілген үрдістің жалпы бағалануы және талдауы жүргізіледі. Осы кезеңнің нәтижелері тәуекел-менеджменті үрдісінің әр кезеңін бұдан әрі қарастыруда есепке алынады. Оны оң жақтағы бағыттар көрсетеді.

Үшінші кезеңде тәуекелді басқаруда қолданылатын әдістер туралы шешім қабылданады, бұл тәуекел туралы ақпаратты нақтылауды (бірінші кезең) немесе мониторинг үрдісінің сұлбасын анықтауды (5 кезең) талап етуі мүмкін.

- белгісіздіктің және тәуекелдің көздері;

- тәуекелді жүзеге асырудың нәтижесі;

- ақпараттың көздері;

- тәуекелдің сандық ұйғарымы;

- тәуекелдің бір біріне өзара әсері.

Бұл кезеңде ең алдымен тәуекелді басқару үрдісін бұдан әрі іске асыру үшін ақпараттық база құрылады: тәуекел және оның нәтижелері, экономикалық шығынның мөлшері, тәуекел параметрлерін сандық бағалау және т.б. туралы мәлімет. Сәйкестендіру мен тәуекелді талдау бір мезетте орындалатын әрекеттердің жиынтығы болып табылмайтынын айта кетекен жөн. Ол тәуекел-менджменті кезінде орындалатын үздіксіз үрдіс.

Екінші кезең. Тәуекелді басқару баламасын талдау. Тәуекел деңгейін және шығын мөлшерін төмендетудің түрлі әдістер жиынтығы бар. Осы кезеңде бұл әдіс нақты жағдайға орынды қарастырылады және талданады. Яғни менеджер тәуекел жағдайы болғанда тәуекелді қалай төмендетуді және шығынды өтеу көздерін іздестіруді шешеді.

Тәуекел-менеджменттің әдістері өз бетінше әр түрлі. Бұл тәуекел ұғымымен және оның жіктелу өлшемі санының бар болуымен байланысты. Осы тараудың басқа бөлімінде негізгі әдістерді тереңірек қарастырамыз, ал мұнда жай қысқаша анықтама берейік.

Біріншіден, тәуекелдi басқару жақтарын төмендегідей қолайсыз оқиғалардың теріс әсер етуін шағындандыру әдістері сияқты жинақтауға болады.

2-сурет ‑ Тәуекелдерді басқару әдістерінің сыныптамасы