Тіл мәртебесі ел мерейі сеилханова Гулдерай Аскаровна

Қарағанды облысы, Теміртау қаласы

Тілден биік асқар жоқ,

Тілден асқан байлық жоқ,

Тілден терең теңіз жоқ.

Ғ.Мүсірепов.

«Тәрбие басы – тіл» дегенді Махмұд Қашқари неге айтты? Бүгін біздің ортада неге өз ана тілін білмейтіндер көбейді? Осылай тізе берсең қазақ тілінің бүгінгі жайы, ақын тілімен айтқанда, «Мың өліп, мың тірілген» қазақ ұлтының дәл өзі сияқты. Бірақ айтылуы көп, орындалуы жоқ мемлекеттік тіл туралы заңды орындамайтындар бізде жетіп жатыр. Ата заңда «Мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деп анық та айқын жазылған [1].

ХХ ғасырдың басында ғалым Ахмет Байтұрсынұлы «Ұлттың жоғалуына себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл, сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деп еді. Туған тіліміз – халқымыздың кешегі жүріп өткен жолын, бүгінгі жалғасқан ғұмырының ертеңге апарар мүддесін бейнелейтін ең басты қазынамыз, әйтсе де біздер оны құрметтеп, қолдап, аялау керектігі жөнінде көп ой толғаған емеспіз. Еліміз тәуелсіздік жолының жиырма төртінші жылына қадам басқан тарихи шақта, басқа елдермен иығын тең тіресер кезеңде мені тіліміздің қазіргі жайы толғандырады. Әсіресе, жастар, өкінішке орай, ана тіліне менсінбей қарауға әуес. Көшеде жүрген екі қазақтың бірі орыс тілінде сөйлейді, дүкенде де, қоғамдық орында да жүрсек те көретініміз – сол. Жасы да, кәрісі де тілін бұрап орыс тілінде сөйлеп жатқаны. Өз тілімізде сөйлеуге неге арланамыз? Білмесек, үйренуге неге тырыспаймыз?

Тіл – адамдық белгісінің бірі. Тіл өте қажетті, өйткені тіл арқылы бір – бірімізбен әңгімелесе аламыз. Тілсіз мемлекет болмайды. Қазақта тілі жоқ халықты – “тұл” деп атайды. Қазақ тілі – “еліміздің мемлекеттік тілі” екендігі Конституцияда заңдастырылған. Мемлекеттік Тіл мәртебесі конституцияда бекітілген, мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздар осы тілде жүргізіледі. Әдетте мемлекет негізін құраушы әрі жердің байырғы иесі болып саналатын халықтың тілі мемлекеттік тіл болып бекітіледі [2]. ﾵ1993ﾧ жылы қабылданған тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш ﾵКонституциясындаﾧ қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді. ﾵ1995ﾧ жылы қабылданған Конституцияда да қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді, алайда сонымен қатар орыс тілі ресми түрде мемлекеттік тілмен қатар қолданылады. ﾵ1996ﾧ жылы 4 қарашада ﾵҚазақстан Республикасыﾧ ﾵПрезидентініңﾧ Жарлығымен “Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы” мақұлданды [3].

Мемлекеттік тіл - көпұлтты (көптілді) мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту, мәдениет, ﾵбаспасөзﾧбен байланыс (почта, ﾵтелеграфﾧ т.б.) орындарында, ﾵқұқықﾧ қорғау мен әскер бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т. б. міндетті деп саналатын саяси-құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тілді жан-жақты дамыту және оның қолдану аясын (сфера) кеңейту үшін мемлекет тарапынан белгілі бір уақытқа жоспарланған жан-жақты бағдарламалар жасалады. Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. 

Адамзат тарихының сандаған ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесі көрсеткендей қоғам мен мемлекет құрылымындағы күрделі құбылыс – тіл мәселесі болып табылады. Тіл ұлттың негізгі белгісі ретінде халықтың болмыс-бітімінің сақталуында шешуші рөл атқарады, оның рухани мәдениетінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан да тіл өзіне деген құрметті талап етеді.

Тіл туралы заңның қабылданғаны, оның баптарының жүзеге асырылуының бағдарламаларының жасақталғаны, мемлекет басшысының тіл саясатында дұрыс бағыт ұстап, қолдау танытып отырғаны көпке мәлім. Аталған әрекеттердің бастауы мектептерде қазақ тілін оқып үйретуді дұрыс жолға қою болып табылатыны сөзсіз. Сол себепті басты жауапкершілік тіл мамандары біздерге жүктеліп отыр. Ата заңының баптарында сонымен қатар «Тіл саясатының тұжырымдамасы» мен «Тіл туралы Заңда» айтылған басты мәселе мемлекеттік қазақ тілін дамыту.

Қазақ халқының қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлы өз заманында: “Тіл байлығы – елдің елдігін, жұртшылығын, ғылыми әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғамдық құрылысын, салт-санасының, жауынгерлік дәстүрінің, мұрасының қай дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелі, мөлшері” — деп тайға таңба басқандай анық та айқын көрсетіп берген болатын.

Бұрынғы даналардан қалған: «Қанша тілді білсең, сонша мәдениеттісің, сонша байсың» деген сөз бар. Әрине, құптарға боларлық ой, бірақ, өзге тілді білемін деп жүргенде өз тілімізден көз жазып қалмайық! Қазақстандықтардың бәріне жуығы көпұлтты ортада өмірге келген. Қазақстанның көпұлтты болуы – ешкімнің қолдан жасаған әрекетінің нәтижесі емес, тарихи даму жолымен солай қалыптасты. Және бұл біздің еліміздің кемшілігі емес, басқалардан артықшылығы. Өйткені, көптүрлі мәдениеттің, діннің, дәстүрдің, білімнің, т.б. арасынан шыққан жақсылықтарды бойымызға сіңіре аламыз.

Тәуелсіздіктің негізгі  тірегі – ұлттың тілі, діні, ділі. Тәңірдің адам баласына жасаған  сыйы да  — тіл. Ол- қасиетті де қастерлі. Оның бойында өзекті, жанды өзіне тартып тұратын керемет күш бар. Тілде бүкіл тіршілік тұрғандай.  Тіл – ұлттың аса игілікті әрі оның өзіне тән ажырағысыз белгісі. Тілдің тағдыры – баршамыздың қолымызда.

Тілді оқып-үйренуді барынша жоғары деңгейге көтеру қажет. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тіл туралы талап міндеттерінде «Қазақ  қазақпен қазақша сөйлессін» деген. Бұл әр қазақстандықтың қастерлі парызы.  Қазақ тілінің өз мәртебесіне  сай толыққанды қоғамдық қызмет атқаруы аса қанағаттанғысыз екенін, жан-тәнімізбен түсіне отырып,  бүгінде «Тіл туралы» заңның жүзеге асу барысын талқылауда басты назарды мемлекеттік тіл тағдырына  аударарымыз анық.  Өйткені қазақ тілі әлемдік мәдениеттің бөлінбес  бөлшегі ретінде  тек қазақ топырағында  ғана мемлекеттік мәртебені талап ете алады [6].

Тілдерді дамыту – елдердің мемлекеттік саясаттың аса маңызды бағыттарының бірі. Жалпы мемлекеттік тіл саясатын толыққанды жүзеге асыру бұл бұқаралық іске айналғанда ғана көздеген мақсатына жете алады. Тіліміз құрып кетті, құрдымға батып жатыр деп отыра бермей, оның маңызы мен мүмкіндіктерін жан-жақты ашып,  жұрттың оған деген сенімін нығайтуға  күш салғанымыз дұрыс [1]. 

Осыған орай өзім қызмет ететін «Теміртау қаласының № 11 ЖББОМ» КММ өткізілген және қатысқан іс – шараларға тоқтала кетсем: қыркүйектің 15-24 аралығында тілдер апталығында Қазақстан Республикасы халықтарының тілдері күніне арналған мектептепішілік сыныптан тыс жұмыстар жүргізілді. Солардың ішінде тілдер күніне арналған апталық өтті. Елбасымыздың «Қазіргі замандағы қазақстандық үшін үш тілді білу-міндетті шарт» бағыты негізге алынып, іс шаралар үш тілде өткізілді. Сыныптан тыс шаралар дәстүрлі емес әдістермен, интерактивті тақтаны қолдана отырып өткізілді. Бұл шаралардың мақсаты тек коммуникативтік іс-әрекетке емес, сонымен бірге шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруға, өз ара ұжымда қатынас жүргізуге негізделген. Апталықта әр сыныптар бойынша, барлық тіл мамандары іс шаралар өткізді. Мақсаты: мемлекеттік тілді, шет тілді насихаттау және қолдану аясын кеңейту; Қазақстан халқының басқа да тілдерін сақтауға жағдай жасау.

3 сыныптар «Тіл мәртебесін ұлықтайық » сайыс-сабақта 4 бөлімнен тұратын бәйгеге түсті: 1-«Өзін-өзі таныстыру», 2-«Бәйге» (Сұрақтар), 3-«Мақал- мәтелдер», 4-«Үш тілге аударайық».

4 сыныптар «Тілдің мерейі-елдің мерейі» атты әдеби-музыкалық монтажға қатысты. 1-«Танысу», 2-«Бәйге», «Мақал-сөздің мәйегі», 3-«Өлең-сөздің патшасы», 4- «Жұмбақтар әлемінде» сайыстарында өз білімдерін көрсетті.

Апталықтың соңында 7-9 сынып оқушыларының қатысуымен «Ұлттарды біріктірген ел» атты әдеби-музыкалық монтаж өткізілді. Бұл іс-шарада әр ұлттың өкілдері өз тілінде өнерін көрсетті. Ағылшын, орыс, қазақ тілінде өлеңдер, әндер, сайыстар ұйымдастырылды. 5-6 сыныптар қабырға газеттері арқылы тіл білудің маңыздылығын насихаттады.

Мұғалімдердің жұмысын қорытындыласам, тілдер апталығы жоғары деңгейде өткізілді деуге болады. Сыныптан тыс шаралар тақырыпқа сай, тәрбиелік мақсаты қарастырылған, шығармашылық тапсырмалары бар. Бұл шаралар оқушылардың сөздік қорына, танымдық қабілеттерін қалыптастыруға үлес қосты. Әр шараның жоспарланған мақсаты мен міндеті орындалды. Мектеп оқушыларының көпшілігі іс-шараларға қатысуға тілек білдірді, бұл тілдерді үйренуге мотивациясы жоғарланды дейміз.

Жыл сайын 16 желтоқсан Тәуелсіздік күні қарсаңында қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдері апталық өткізеді. Апталықтың негізгі мақсаты оқушылардың отанына сүйіспеншілігін, мемлекеттік тілге құрмет сезімдерін қалыптастыру, елтану бойынша білімдерін, ой-өрістерін арттыру.

Орыс тілінде жалпы білім беретін мектептердің 7-11 сыныптарында оқитын ұлты қазақ емес оқушылар қатыса алатын «Жарқын болашақ» олимпиадасына қатысты. «Жарқын болашақ» олимпиадасы 5 конкурсты қамтиды: қазақ тіл білімі мен әдебиеті, ғылыми жоба, жазбаша шығармашылық жұмыс, мәнерлеп оқу, ән айту. Олимпиада 3 кезеңнен тұрады: қалалық кезең, облыстық кезең, республикалық кезең. Бұл олимпиаданың мақсаты: мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту; қазақ тілінде мәнерлеп сөйлеуге, сөздің мәнін жете түсінуге баулу, көркем шығармаларды мәнерлеп, нақышына келтіріп оқу арқылы оқушыны ауызекі сөйлеуге үйрету. Аталған олимпиаданың 2 кезеңінен жүлделі орындарды иелендік.

Сонымен қатар, биыл қалалық Абай оқуларынан «Өлең –сөздің патшасы, сөз сарасы» атты өзге ұлт өкілдері қызметкерлер арасындағы сайысына қатысып, мұғалімдер алғыс хатпен марапатталды. Бұл сайыс өте жоғары деңгейде өтті, өзге ұлт өкілдерінің Абай Құнанбаев өлеңдері мен әндерін өз нақышына келтіріп орындағанда «Құлақтан кіріп бойды алар, тәтті ән мен күй» демекші, жүректі тебірентіп халық көңілінен шықты. Осындай іс – шаралар жиі өткізіліп отырса екен...

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне келер болсам, тілге деген құрмет – халыққа деген құрмет. Тіл мәртебесі – ел мерейі. Тілсіз халықтың, елдің өмір сүруі мүмкін емес. Әлем таныған ел болу үшін тіліміздің жұлдызын биіктетуіміз керек.

1. 
   “Қазақ тілі мен әдебиеті” республикалық ғылыми – әдістемелік басылым. №4,6/2012, №9/2013 ж.
   
2. 
   “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ж.
   
3. 
   Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007 ж.
   
4. 
   Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл
   
5. 
   Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылғы № 769 қаулысы. // Егемен Қазақстан. 1998. 11 қыркүйек, 14 тамыз
   
6. 
   “Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде” республикалық ғылыми – педагогикалық басылым. №6/2013 ж.
   
7. 
   Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың «Ана тілі» газетіне берген сұхбаты. 2006. 11 мамыр.