Тест сұРАҚтары қазақ әдебиеті неше түрге бөлінеді?

Тұрақты тіркестер (фразеологизмдер ) – екі немесе бірнеше сөздің тіркесуі арқылы бір ғана мағынаны білдіретін сөз тіркестері. Фразеологизмге тән мағына тұрақты тіркесті құрастырушы сөздердің жеке мағыналарына үнемі сәйкес келе бермейді, сыңарлары тұтасып барып, бір ғана мағынаны білдіреді. Мысалы: тас бауыр деген тұрақты тіркестің мағынасы - мейірімсіз болса, су жүрек деген тіркестің мағынасы –қорқақ.

Тұрақты тіркесті құрайтын сөздер бұрыннан қалыптасқан жүйемен айтылады. Олардың сыңарларының орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға келмейді: Мысалы: тайға таңба басқандай дегенді жылқыға таңба басқандай деп бір сөзін алмастырып айтуға болмайды. Онда ол фразеологизм болудан қалады. Тұрақты тіркестер даяр қалпында жұмсалады, сөйлемнің құрамына бір бүтін тұлға ретінде енеді.

Тұрақты тіркестердің синонимдік баламалары болады, яғни оларды мағынасы жағынан жақын сөздермен түсіндіруге келеді. Мысалы: қыздың жиған жүгіндей деген тұрақты тіркестің баламасы (синонимі)- әсем, көрікті, көркем, ал ит терісін басына қаптады деген ұрысты, балағаттады, сөкті дегендердің орнын басады. Кей бір тұрақты тіркестердің бір –бірімен өзара синоним болып келетіндері де бар: азар да безер болды, ат тонын ала қашты; көз ілмеді, көрер таңды көзімен атырды, түн ұйқысын төрт бөлді және т.б.

Тұрақты тіркестер мән мағынасы жағынан бір –біріне қарама–қарсы (антоним) болып та келеді. Мысалы: ит терісін басына қаптады –басынан сипады, ат ізін салмады –ат ізін құрғатпады, бетінен оты шықты –беті бүлк етпеді,айы оңынан туды –жолы болмады және т.б.

Тұрақты тіркестер де –ойды көркемдеп, әсерлі жеткізудің құралы.

І деңгей

1. 
   Тұрақты тіркестердің деген не?
   
2. 
   Тұрақты тіркестің мағынасын түсіндір.
   

ІІ деңгей

1.Тұақты тіркестердің еркін сөз тіркестерінен айырмашылығы неде?

2.Төмендегі тұрақты тіркестерге синоним болатын тұрақты тіркестерді жаз.

Табанын жерге тигізбейді, саусақпен санарлықтай, сақалды басымен, езуі жиылмады, көрер таңды көзімен атырды.

ІІІ деңгей

1. 
   «Жамбасы жерге тимеген» деген тіркестің мағынасын түсіндір және осы тіркесті тақырып етіп алып, тіркестің мағынасына лайық палуан туралы мәтін құра.
   

111 – жаттығу

• 
  Төмендегі тұақты тіркестерді жаттап алыңдар.
  
• 
  Қайсылары антонимдік қатар, қайсылары синонимдік қатар құрап тұрғанын табыңдар.
  
• 
  Тұрақты тіркестердің мағыналарын балама сөздермен ашыңдар.
  

• 
  Мәтінді оқып, ат қойыңдар.
  
• 
  Тұрақты тіркестерді теріп жазыңдар.
  
• 
  Мәтіндегі тұрақты тіркестерді олардың синонимдерімен ауыстырып жазыңдар.
  

1. 
   Бағалау
   

2. 
   Үй тапсырмасын беру.
   

1. 
   Тұрақты тіркестер туралы түсінік.
   
2. 
   114 - жаттығу
   

3. 
   Дамытушылық: Оқушылардың лингвистикалық дүниетанымдарын кеңейту, көркем әрі сауатты жазуға дағдыландыру.
   

Өздік жұмыс:

Ішінде мына сөздер бар тұрақты тіркестерді жаз.

Көз, қол, жер, ит, ауыз, тістеді, шаш.

Тұрақ сөз тіркестерін олардың түрлерін жете түсіну үшін, ең алдымен сөздердің тұрақты тіркесі мен еркін тіркесі арасындағы айырмашылықты, тұрақты тіркеске тән ерекшелікті біліп алу керек.

1. 
   Тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орны, еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнына қарағанда, тұрақты, бекем болады. Еркін тіркестерде сөздерыңғайына қарай әр түрлі сөздермен тіркесе береді. Еркін тіркестің құрамындағы бір сөздің орнына сәйкес келетін басқа бір сөзді қолданып айтуға болады.
   
2. 
   Тұрақты сөз тіркестерінен туатын бір бүтін мағына оны құрастырушы сыңарлардың мағынасынан басым болады. Жалпы тұрақты сөз тіркестерінің бәріне бір ортақ, тән белгілерінің бірі сол – олардың құрамындағы сыңарлардың әрқайсысы әр басқа ұғымды емес, барлығы тұтасып келіп белгілі бір ұғымды білдіреді.
   
3. 
   Тұрақты сөз тіркестері бір тілден екінші тілге аударылуға икемсіз келеді. Әсіресе, оларды тікелей сөзбе – сөз аударуға болмайды.
   

1. 
   Идиомалық тіркес дегеніміз – бөліп жаруға келмейтін және оның біртұтас мағынасы құрамындағы сөздердің әрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер. Мысалы: жер – жебіріне жету( ұрсу, сөгу)
   
2. 
   Фразалық тіркес дегеніміз – құрамындағы сөздердің біреуі немесе бірнешеуі өзінің лексикалық мағынасын сақтап қалатын сөз тіркестері.
   

Сұрақ жауап:

1. 
   Тұрақты сөз тіркесі деген не?
   
2. 
   Еркін сөз тіркесі деген не?
   
3. 
   Идиомалық тіркес деген не?
   
4. 
   Фразалық тіркес деген не?
   

4. 
   Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қой.
   

№2

1.Тұрақты тіркестердің антонимдерін тап.

№3

1.Төмендегі тұрақты сөз тіркестеріне синонимдер жаз.

• 
  Оқулықпен жұмыс.
  

• 
  Өлең жолдарын жаттап алыңдар.
  
• 
  Өлең жолдарынан тұрақты тіркестерді табыңдар.
  

• 
  Мәтінен тұрақты тіркестерді табыңдар.
  
• 
  Қарамен жазылған сөздерді тұрақты тіркеспен ауыстырыңдар.
  

• 
  Мәтінен тұрақты тіркестерді бір бөлек, жай сөз тіркестерін бір бөлек ажыратып жазыңдар.
  

2. 
   Бағалау
   
3. 
   Үйге тапсырма:
   

1. 
   Пән аты: Қазақ тілі.
   
2. 
   Сыныбы: 5 «Ә»
   
3. 
   Күні, айы, жылы: 25.11.2014
   
4. 
   Тоқсан: ІІ
   
5. 
   Мұғалім: Ж.Юнусова
   

1. 
   Білімділік: Оқушыларға мақал – мәтелдер туралы лингвистикалық білім беру.
   
2. 
   Тәрбиелік: оқушыларды ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
   
3. 
   Дамытушылық: оқушылардың лингвистикалық дүниетанымдарын кеңейту, ауызша және жазбаша тіл мәдениетін дамыту, қосымша материалдар арқылы пәнге деген қызығушылықтарын дамыту.
   

Тұрақты тіркестер сияқты мақал – мәтелдер де әбден қалыптасқан сөздердің тобы. Мақал – мәтелдің құрамындағы әр сөздің орны тұрақты болады.. ондағы сөздердің орнын ауыстыруға немесе бір сөзін басқа сөзбен алмастыруға келмейді.

Мақал - мәтелдер тұрақты тіркестер сияқты бір сөзбен көп мағына білдіреді. Мақал тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіріп, белгілі бір тұжырым жасайды. Мысалы: кең болсаң, кем болмайсың. Мақалдар көбінесе екі бөлімді болып келеді де бірінші бөлімінде себеп немесе шарт, екіншісінде қорытынды пікір айтылады.

Мәтелдерде ой пікір бейнелі әрі тұспалдап айтылған ишара түрінде болады. Мысалы:біреу тоңып секіреді, біреу тойып секіреді.мақалдың мәтелден айырмашылығы – мағынасы ашық болмайды, ишарамен, тұспалмен айтылады, сөйлем аяқталмай, толымсыз болып қалады.

V. Жаңа тақырып бойынша түсінік тексеру:

І деңгей

1. 
   Төмендегі мақал – мәтелдердің жалғасын жаз.
   

Ә) Ана сүтін ақтамаған,...

Б) Ит үреді,...

ІІ деңгей

1. 
   Төмендегі мәтелдердің синонимдерін жаз.
   

Ә) Кісі еліне сұлтан болғанша, өз еліңе ұлтан бол.

Б) Бұралқы ит үргенімен жағар.

В) Соқыр атқа қотыр ат құмар.

ІІІ деңгей

1.Төмендегі сөздер бар мақал – мәтел тауып жаз

Жақсымен, асың, жылы, қорқытады, көл, бөрік, екі, дос.
VІІ.Жаңа сабақты бекіту:

1. Оқулықпен жұмыс

126 жаттығу. Тақтамен жұмыс.

1. 
   Бағалау
   
2. 
   Үй тапсырмасын беру:
   

1. 
   Мақал – мәтелдер туралы түсінік.
   
2. 
   129, 130 – жаттығулар.
   

4. 
   Дамытушылық: Оқушылардың лингвистикалық дүниетанымдарын кеңейту, көркем әрі сауатты жазуға дағдыландыру.
   

1. 
   Мақал – мәтелдер туралы түсінік.
   
2. 
   129, 130 – жаттығулар.
   

Өздік жұмыс

1.Мақал – мәтел сияқты болып кеткен Абайдың қанатты сөздерін жаз.

2. Мәтелдердің тұрақты тіркестерге қандай ұқсастығы бар?

3. бір -біріне антоним болатын мақал – мәтел жаз.

ІV Жаңа сабаққа дайындық

1.Сабақ тақырыбын тақтаға жазу

2.Сабақ мақсатын түсіндіру
V. Жаңа тақырыпты түсіндіру:

Мақал мен мәтелдің айырмашылығы мынада:

1.Мақалдың мазмұнында себебі мен салдары қатар айтылады, ал мәтелде істің салдары айтылып, себебі айтылмайды.

Мысалы: Қорқақты көп қусаң, батыр болады деген мақалда ой толық аяқталып,себебі мен салдары қатар берілген. Ал Дария жанынан құдық қазба дегенде салдары ғана айтылған, себебі айтылмаған.

Отан, достық, ерлік туралы мақал – мәтелдер жаз және мағыналарын түсіндір.

ІІ деңгей

1.Мақал – мәтелдің жалғасын тап.

А) Ананың көңілі балада,

..........................................

Ә) Атадан жаман ұл туса,

Елінің малын жейді,

........................................

.............................................

ІІІ деңгей

Мақал – мәтелдерді қатыстыра отырып, «Ас атасы-нан» деген тақырыпта ойтолғау жазу.
VІІ .Жаңа сабақты бекіту:

• 
  Оқулықпен жұмыс.
  

• 
  Мақал – мәтелдер негізінде ребус құрау.
  

• 
  Ең қысқа мәтелдерді тауып жазыңдар
  

• 
  Мақалдарды оқып, мағынасын түсіндіру.
  

4. 
   Бағалау
   
5. 
   Үйге тапсырма:
   

1. 
   Пән аты: Қазақ тілі.
   
2. 
   Сыныбы:
   
3. 
   Күні, айы, жылы:
   
4. 
   Тоқсан: ІІ
   
5. 
   Мұғалім:
   

1. 
   Тәрбиелік: оқушыларды ұлтжандылыққа тәрбиелеу.
   
2. 
   Дамытушылық: оқушылардың лингвистикалық дүниетанымдарын кеңейту, синтаксистік талдау жасау дағдыларын дамыту
   

Өздік жұмыс

1.Мақал – мәтелдердің тұрақты тіркестерден айырмашылығы неде?

2. Бір біріне антоним болатын мақал – мәтелдер жаз.

3. Кері тәрбие беретін мақал – мәтелдер бар ма? Бар болса жаз және ол туралы өз пікіріңді айт.

VІІ. Жаңа сабақты бекіту.

1. 
   Оқулықпен жұмыс
   

134 -жаттығу

Суреттер топтамасындағы 23 – суретке қарап, мақал – мәтелдерді қатыстыра отырып, мәтін құрау.
2.Үлестірме қағаздармен жұмыс

3.Өздік жұмыс

Жұмбақтың шешуін тап,,шешуінің атына байланысты бір – біріне антоним, синоним, омоним болатын мақал – мәтелдер жаз.

Таңертең төрт аяқты,

Түсте екі аяқты

Кешке үш аяқты.

VІІІ . Сабақты қорыту:

1. 
   Бағалау
   
2. 
   Үй тапсырмасын беру.
   

1. 
   Мақал – мәтелдер туралы түсінік
   
2. 
   13.5-жаттығу
   

1. 
   Пән аты: Қазақ тілі.
   
2. 
   Сыныбы: 5
   
3. 
   Күні, айы, жылы:
   
4. 
   Тоқсан: ІІ
   
5. 
   Мұғалім:
   

1. 
   Білімділік: оқушылардың сауатты жазу дағдыларын дамыту және тексеру
   
2. 
   Тәрбиелік: оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке баулу.
   
3. 
   Дамытушылық: оқушылардың грамматикалық талдау дағдыларын дамыту
   

Қараша күз келді. Солтүстіктен ызғырық жел соғып тұр. Айдын беті қиқулаған құс. Көпті көрген сары тіс аңшы айдындағы құстар тобына аңыра қарап, дүниенің басқа бір қызығын тамашалап кетіп еді. Өзі құс, ату саятына көп шықпаса да, қаз үйрекке қаршыға, ителгі салғанды, бөдене мен шүрегейге қырғи мен күкентай салғанды талай-талай тамашалаған. Ол ғана емес, құстар дүниесі, олардың өмірі, әсіресе, ұзақ-ұзақ сапарлары, жолдары Қамбарбек жанының құпиялы ғашығы, ынтазары еді. Міне, бүгін де күн шықпай, шығыстан сәуле көтерілген сайын құстардан тыныштық кете бастады. Олар тағы да ұзақ сапарға тартпақ. Ең алдымен көл бетіндегі аққулар тобы, сапарға шыққан ұшақтардың моторын қыздырғаны сияқты, қанаттарымен көл толқындарын сабалап, бірін-бірі қуып, қанат-топшысын қыздыра бастады. Аққулардың ұшуға әзірлігін сезгендей, қаздар мен үйректер де қиқу сап, ұрандасып, өз тобын жинап жатты. Әсіресе, күздің ең суығын ала келетін қараша қаздар да сапарға әзірленіп, қым-қиғаш қиқу мен қаңқылға басты.