Терминологиясы

182
V ТАРАУ
ТЕРМИНЖАСАМДАҒЫ АУДАРМАНЫҢ ОРНЫ
а)  Жалпы  мəселелер.  Аударма  ғылымы  жəне  оның 
қалыптасуы.
ə)  Аударма түрлері мен тəсілдері.
б)  Аударма – терминжасамның бір тəсілі.
Əлемде  əр  алуан  тіл,  əр  алуан  ұлт  өмір  сүріп  отырған 
бүгінгі жағдайда аударма мəселесінің қажетті іске айналуы 
заңды. Қай халықтың тарихын тексеріп қарасақ та, ол өзінің 
мəдени,  рухани  байлығын,  ғылыми-экономикалық  өресін 
ең басты екі негізден алып, дамытып отырған. Бірі – өзінің 
ішкі мүмкіндіктері болса, екіншісі – өзге жұрттың мəдени-
рухани  байлығына  иек  арту.  Осыңдай  игі  істің  жандануы-
на  аударманың  айрықша  қызмет  атқарып  келгені  жұртшы-
лыққа аян. Аударма ісіне тер төккен айтулы ғұламалардың 
мұны – «халықтар  достығының  дəнекері»  деп  аялауында 
көп  сыр  бар.  Шындығында,  ел  мен  елді  табыстырып, 
халық пен халықты жақындастыруда аударма өнерінің рөлі 
айрықша екені даусыз.
Егер  біз  бүгін  дүние  халықтарының  бəріне  ортақ  неше 
алуан мəдени, əдеби, тарихи мұраларды көзінен тізіп санап, 
оқып  шыға  алатын  дəрежеде  болсақ,  ол  осы  аударманың 
арқасы.  О  баста  белгілі  бір  халықтың  ғана  мұрасы  болған 
айтулы  «Мың  бір  түн», «Шаһнама», «Игорь  полкі  тура-
лы  жыр», «Калила  мен  Димна»  т.т.  толып  жатқан  дана 
туындылар бүгінде қазақтың төл қазынасына айналды, бұл 
да  аударманың  арқасы.  Қазір  қазақ  тілі  аударма  жұмы-
сының  жандануына  сай  көркем  дүниелерді  ғана  емес,  со-
нымен  бірге  əлемдік  ақыл-ойдың  асқан  білімдарлары – 
философтардың  да,  əр  алуан  ғылыми  толғаулардың  да 
небір күрделі туындыларын жеткізе алатын əлуетті құралға 
айналды. 

183
Ендеше,  аударма  қай  заман,  қай  кезең  болмасын  қоғам 
өмірінің ілгері жылжи, дами түсуіне қалтқысыз қызмет етіп 
келді. Адамзат қауымы аман тұрғанда солай бола да бермек.
Аударма болғанда, адамзат қауымының алдымен назарға 
ілгені – халықтың  рухани  жан  дүниесінің  нəрленуіне 
айрықша  əсері  бар  көркем  дүниелер.  Оны  аударудың  жол-
дары,  принциптері,  амал,  тəсілдері  əрдайым  əңгімеге 
объект болып отырған. Кезеңіне, дəуіріне лайықты өрбіген 
пікірталасы  аударма  ғылымы  дейтін  саланы  қалыптастыра 
бастады.  Дүниежүзі  классикалық  туындыларының  орыс 
тіліне  аударылуы,  олардың  сол  арқылы  өзге  ұлт  тілдеріне 
аударылуы бұл проблеманың ауқымын кеңейтті. 
Аударма  процесінің  жандануы  тіларалық  қатынас  проб-
лемасында  шешті  деп  ойлаймыз.  Олай  дейтініміз  көптеген 
ұлттар тілінен, ең алдымен, орыс тілінен өз тіліне орыстың 
ұлы жазушылары туындыларын, сонымен бірге орыс тіліне 
аударылған  əлемдік  əдебиет  қазынасын  аудару  арқылы  өз 
халқының  мəдени  өресін  көтеріп,  рухани  қазынасын  мо-
лайтты.  Сонымен  бірге  бұл  халықтар  бірінің  шығармасын 
екіншісіне  аудару  арқылы  да  мəдени,  рухани  мұра  алмасу 
процесін бастан кешірді. Сөйтіп олардың жалпы халықтық, 
бүкілодақтық, бүкілəлемдік мəдениет деңгейіне көтерілуіне 
жол  ашылды.  Əдетте,  тіл  айырмашылығына  байланысты 
туындайтын  кедергілер  осындай  əрекеттер  нəтижесінде, 
яғни  аудару  ісінің  жандануына  орай  жойылып  отырды. 
Өзара  рухани  дүние  алмасу,  бірінен-бірі  аудару,  сөз  жоқ, 
терезесі тең ұлттар мəдениетінің өрлей түсуіне себеп. Сөйтіп 
көркем  аударма  мəдени  жəне  тарихи  жағынан  да,  саяси-
идеялық  жағынан  да  жалпы  мемлекеттік  маңызы  бар  іске 
айналды. 
Осы  сөз  болып  отырған  мəселелерді  Қазақстан  жағ-
дайындағы  фактілерде  тəптіштей  түседі.  Рухани,  мəдени 
өрлеудің  асқан  бір  дəуірін  бастан  кешіріп  отырған  қазақ 
халқының  өмірінде  соңғы  жетпіс  жылдан  аса  уақытта 
аңызға ұласқан өзгеріс-өрістердің болғаны мəлім. Мəдениет, 

184
экономика,  ғылым,  техника  т.б.  тəрізді  халқымыздың 
қарқынды  қадамын  танытарлық  қандай  бір  саланы  қарас-
тырсақ  та  таңдай  қағарлық  тамаша  табыстарды  айта  ала-
мыз. Сол өзгеріс, өрлеулердің бір парасында аударма ісінің 
де ізі айқын сайрап жатады. 
Орыс  тілінен  саяси-көркем  əдебиеттің  сан  түрін  ауда-
ру  арқылы  қазақ  халқының  мəдени  өресі  биіктеп,  саяси 
пайым-түсінігі, талғам-танымы күшейе түсті. Əсіресе жаңа 
өмірдің  жан-жақты  жаңалығынан  туындап,  көлденең  тар-
тылған  неше  алуан  ұғым,  түсінік,  пайымдарды  таңбалап 
дағдыланбаған  қазақ  тілі  сияқты  тілде  термин  жасау, 
жазу,  сызуды  жолға  қою,  əдеби  тілді  қалыптастыру  деген 
мəселелер  аударма  жұмысы  арқылы  шешім  тауып  жатты. 
Біз орыс тіліндегі көптеген ұғымдарды өз тіліміздің мүмкін-
дігіне орай жаңадан жасап алдық. Тілімізде жаңа сөз, жаңа 
термин,  жаңа  тіркес,  тіпті  жаңаша  сөйлем  құру  дағдысы 
пайда  болды.  Бұл  процесті  ғылыми  əдебиеттен  де,  көркем 
əдебиеттен де байқау қиын емес.
Қазіргі  кезеңде  аударманың  көбейгені  соншалықты,  тек 
орыс  тілінен  қазақ  тіліне  аударылған  шығармалар  тізімін 
атап  шығудың  өзі  оңайға  түспес  еді.  Бұл  мəселе  жеке  бір 
библиографиялық көрсеткішке татитын салаға айналды. 
Аударма пайда болғалы ол жайында ғылыми ой-пікірдің 
де  қанаттаса  өрби  түскені  мəлім.  Қай  халықтың  тарихын 
қарасаңыз  да  аударма  жайында  жинақталған  тəжірибе, 
тұрақтанған  пайым-түсінік  бар.  Аударма  практикасымен 
шұғылданған жұрт, оның ішкі сырына үңіліп, өзіне лайықты 
заңдылықтарын  да  ашып  беруге  тырысқан.  Сондай  жоба-
жүйе  бірден-бірге  ұласып,  аударма  проблемасының  ереже-
қағидасы жасалды. Ол осылай ғылыми пəнге айналды.
Жалпы,  мəдениет,  əдебиет,  тіл  дегендеріңіз  баспа  жүйе-
сінің  дамуына  тікелей  қатысты.  Бұл  жағынан  қазақ  халқы 
төңкерістен бұрынғы жағдайына масаттана алмайды. Деген-
мен «Түркістан уəлаятының газеті» мен «Дала уəлаятының 
газеті», «Қазақ» газеті, «Айқап» журналы тілге тиек.