Терминологиясы

155
мəнде жұмсала бастағанын дəл айтып бере аламыз. Термин 
сөздердің бұл екінші бір ерекшелігі. 
Қазіргі кезеңнің терминологиялық келбетін бір сəт ойша 
саралап  өткеннің  өзінде,  тілді  дамытудың  бұл  саласының 
айрықша  мол  арналы  көзіне  айналғанын  байқаймыз. 
Ғылым мен техниканың ел өміріне етене енуіне орай туын-
даған  сансыз  арнайы  сөз  легі – бұларды  реттеп,  сұрыптап, 
қалыптастырып  отыру  проблемасын  күн  тəртібіне  қойды. 
Екі  тілділік  проблемасының  мəні  артып  отырған  бүгінгі 
Қазақстан жағдайында термин сөздерге деген ынта, ықылас 
пен  мұқтаждық  шеңбері  бұрынғыдан  əлдеқайда  кеңімесе, 
тарылған жоқ. 
Термин  қалыптастырудың  бұрынғы  кезеңдерінде  бұл 
процесс  көбіне-көп  стихиялы  түрде  жүргізілгенін  білеміз. 
Ол кезде атаулардың əртүрлі нұсқалары, жарыспалы сөздер, 
көп  мағыналы  сөздер  саны  молырақ  болатын.  Бұлар  түрлі 
терминологиялық  сөздіктер  шығару  барысында  сараланып 
келеді. Бірақ бұл салада істелетін шаруа əлі жетерлік.
Жалпыға  ортақ  сөздер  мен  терминжасам  процесін  са-
лыстырып  қарасақ,  өзара  едəуір  айырмашылық  бар  екенін 
байқамау мүмкін емес. Алдыңғылар үшін сөз өндірудің бір 
ғана тəсілі жеткілікті болып жатса, кейінгілер үшін бұл аз, 
яғни  терминдердің  негізгі  жасалу  жолынан  басқа,  атаулық 
мазмұны  анықталуы  тиіс.  Мұнысыз  термин  толық  термин 
бола алмайды.
Терминсөздің  ішкі  құрылысы  ешқандай  қосымша, 
қоспасыз,  таза  атаулық  жүк  арқалауға  тиіс.  Термин  болуға 
икемделіп  тұрған  сөздің  ішкі  формасы  мөлдір  де  таза 
күйге  көшпесе,  оның  терминдік  мəнінің  əлі  қалыптасып 
бітпегендігі.  Ал  ішкі  икемділік  дегеніңіз  кəсіби  алқаға 
тікелей байланысты, яғни бұл мамандық иелерінің кəсіптік 
мұқтаждығынан  (ынтызарлығынан)  туындайтын  терминнің 
ішкі  мүмкіндігі.  Терминнің  ішкі  түрін  айқындауда  əрине 
стандартты  сөз  біріктіру,  қосымшалар  тəрізді  сөзжасам 

156
құралдары  едəуір  рөл  атқаратыны  даусыз.  Тіпті,  кейбір 
ғалымдар  пікіріне  қарағанда,  сөзжасам  морфемаларының 
қызметі  жалпы  əдеби  тілге  қарағанда  терминология  сала-
сында басымырақ көрінеді.
Сөзжасамның терминологиялық акті ұғымдар классифи-
кациясына (жіктелуіне) тікелей қатысты. Өйткені терминсөз 
белгілі бір ұғымның атауын ғана айқындап қоймай, сонымен 
бірге  сол  ұғымның  мазмұнын  да  білдіреді.  Мысалы,  -лық, 
-ғы, -ым  жұрнақтарының  терминжасам  процесіндегі 
қызметін  алалық.  Осы  қосымшалар  арқылы  жасалған 
социалистік,  кəмелеттік,  қондырғы,  жанарғы,  басылым, 
қойылым тəрізді терминдер қоғамдық ғылымдар жүйесінде 
біртектес классификациялық топқа жата тұрып, əрі атаулық 
қызмет  атқарып,  əрі  сол  терминдердің  ішкі  мазмұнын 
да  білдіріп  отыр.  Осы  модель  негізінде  біз  терминдердің 
əлденеше  жүйесін  жасап  үлгердік.  Міне,  осы  ұғымдар 
мазмұнын  білдірерлік  қасиет  көбіне-көп  күрделі  термин-
дерге, құрамдас терминдерге тəн. Неге десеңіз, тіркесім тер-
миндер  ұғымдық  белгіні  анағұрлым  анығырақ,  толығырақ 
əйгілейді.  Ал  жалқы  сөзден  тұратын  терминдер  де  бұл 
қызметті  сөз  тудырғыш  морфемалар  атқарады.  Міне, 
сондықтан  термин  жасайтын  морфемаларды  барынша 
ыждағаттылықпен,  дəл  пайдаланып  отыру  керек.  Бұларды 
топ-топқа  бөліп,  оларды  өзара  іштей  бірнеше  үйірге  жат-
қызып, жіктеп қарастыру қажет.
Əдетте,  күрделі  терминдер  сын  есім,  зат  есім,  есімше-
лердің  қатысуы  арқылы  жасалады.  Бұларды  таңдау  оңай 
шаруа  емес.  Мұның  қайсысы  күрделі  терминнің  қандай 
түрін  жасауға  ыңғайлы  дегенді  барынша  сұрыптап, 
сауаттылықпен пайдаланып отыруға тура келеді. Мұндай са-
ралап, сұрыптау, əсіресе терминге лайықты жарыспа сөздер 
көп болған тұста тіпті қажет. Əсіресе, бірыңғай есім сөздер 
үйіріндегі  нұсқаларды  талғап,  таңдай  білу  қажет-ақ.  Бұл 
дамушы  тілдің  бəрінің  басында  ылғи  болатын  құбылыс. 

157
Ғылым  мен  техника  тілін  жасау,  қалыптастыру  кезеңінде 
мұндай жарыспалы сөздер қатары тіпті молынан кездеседі. 
Сонда  бұл  жарыспалы  сөздердің  қайсысын  терминде-
нуге лайықты деп тауып, тани білуге əмбебап ереже ұсыну 
мүмкін  емес.  Əрбір  ғылым  саласының  термин  жасау  прак-
тикасы нақты жағдайға орай өзіндік жолды нұсқап отыруға 
тиіс. Таңдауға түскелі тұрған нұсқаның бəрі бірдей мəністік 
(семантикалық)  келбеті  жағынан  тепе-тең  түсе  бермейтіні 
ақиқат. Жəне олардың дəл осы жағдайға бірі ғана дөп келуі 
ықтимал.  Міне,  осы  тұста  əлгі  нұсқалардың  қайсысының 
мəністік (семантикалық) өрісі қазіргі терминдену процесіне 
дəл келе алады дегенді айыруға əбден болады. Ол үшін өте 
бір ерекше пайым, айрықша тілтанымдық, лингвистикалық 
түйсік  керек.  Мəселен,  бір  кезде  қырқушы,  қырқымшы, 
қырықтықшы;  ақша  қалта,  күмəжнек,  əмиен;  жəрдем, 
көмек, үме, болысу, асар; əкпіш, күйенте, йін ағаш; көйлек, 
жейде;  шалбар,  сым;  букет,  гүлгүл,  гүлдесте;  дача,  жай-
лаужай,  саяжай;  столовой,  асхана;  парикмахер,  шашта-
раз;  дəріс,  сабақ;  əмір,  бұйрық;  ауа  райы,  климат;  себет, 
кəрзіңке, көрзіңке; каша, ботқа, быламық, бөкпен; вокализм, 
дауысты  дыбыстар;  консонантизм,  дауыссыз  дыбыстар; 
лингвистика, тіл білімі; аффикс, жалғау, жұрнақ; парадиг-
ма, жіктеу; интонация, дауыс ырғағы; пунктуация, тыныс 
белгісі;  орфография,  емле  ережесі;  үтір,  кіші  тыныстық, 
кіші тыныс; нүкте, ұлы тыныс, ноқат; қос нүкте, екі нүкте, 
қос  ноқат,  екі  ноқат;  тұйық  рай,тұйық  етістік,  инфини-
тив,  тұйықша;  кент,  қала,  шəрі,  шаһар,  ел,  халық,  жұрт, 
жəмиғат, əлеумет, қалайық, əумет, бұхара т.т. ғылым мен 
техника саласында əрқилы алынып, қабаттаса қолданылып, 
ақырында мұның бірінің ғана терминдік сипатқа көшкен мы-
салдарын көптеп келтіруге болады. 
Жарыспалы  терминдер  бұл  процестің  даму  заңдылық-
тарын,  қалыптасу  қисынын  танытады.  Осының  өзінен-ақ, 
ұғымдардың  атаулық  сипатын  дəлірек  беретін,  қолданысқа 
ыңғайлырақ  нұсқалар  таңдалғанын  байқаймыз.  Орайымен