212
кісілерден, əсіресе трахома жайылған қаланың адамдары-
нан сақтану керек. Кімде-кім ауру кісілерді қарайтын үйге
бармай, бақсыға немесе бақсы қатынға барса, ақылсыздық
істеген. Сіз осыдан сап-сау кісінің əуелі қабақтары қызарып
ісетінін, сонан соң көзі жасаурап, əсіресе күндіз, күн жар-
қырап шыққан уақытта ауыратынын көрдіңіз (көріп отыр-
сыз)». Біз бұл жерде сөйлемдегі сөздердің қажет мағынаны
қаншалықты дəл беріп тұрғанын қозғағанымыз жоқ. Сөй-
лемдерді сол көлемде, сол құрылымда қалдырып, сыртқы
формасының кемшіліктерін орын тəртібі тұрғысынан,
сөздердің байланысу формасы негізінен көрсеттік.
Сөйлемдердің осылайша орыс тіл құрылымы негізінде
құралуы тек осы кітапша тіліне ғана тəн емес, араб алфа-
витімен жазылған кітаптарда да көптеп кездеседі. Мысалы,
«Оба деген (холера) аурудың белгісі мынау: əуелі ауырған
адамның іші өтеді, мұнан соң құсады. Бұл оба дегеніміз
біздің ауру емес. Европа жерінде сирек болады: басталады
һəм өседі, ыстық жерлерде əсіресе Индияда» (Сонда, 2-б.).
«Осындай шешектің адамдарды аздырып-тоздырып кета-
түтүн білген соң, зор ақыл иесі кісілер ойлай бастаған:
қайтуб адамдарға шешекті шықтырмасқа һəм жұқтырмасқа
(«Шешектің һəм шешек егудің жайларынан», Орынбор,
1906, 7-б.). «Көбіне көб Русияға чума келеді; Азияда Индия
дейтін жерден, Персия (Қызыл бас) падшасы арқылы сауда
қатынасы жиі болған себеблі... Əсіресе жылдам ауырады,
лас һəм тар үйлерде тұратын, дұрыс уақытбен тамақ ішбей-
түн, өзін-өзі жақсы ұстамайтын, арақ ішетін адамдар
(«Адамның чумасы турасында», Орынбор, 1911, 4-б.).
«Сол себебті үйді салуға керек ол үйдің адамының са-
нына қарай» («Біздің үйлеріміздің хақында», 6-б.). Осы
берілген мысалдардағы сөздер мен сөз орамдары қазақ тілі
синтаксисінің нормасы тұрғысынан өз орындарында тұрған
жоқ. Бұл сөйлемдердегі инверсия белгілі қажеттіліктен,
стильдік мақсаттан туып тұрған жоқ, орыс тіліндегі үлгінің
негізінде құралған. Сондықтан да олар тілге сіңісіп кете
213
алмады, өйткені бұндай сөйлем құрылысы қазақтың əдеби
тілінің ғасырлар бойы қалыптасқан синтаксистік нормасына
қайшы келіп отырды.
Бұл мысалдағы назарда болатын нəрсе оба, чума деген
термин сөздердің қолданылуы. Сөйлем құру, сөз қолданыста
бөлек орны бар бұл ерекшеліктер қазақ тілінің ғылыми
стилін қалыптастыруда үлкен рөл атқарғандығын айтпай
кетуге болмайды. Əрине, бұл кезеңдерде қазақ тілінің ғы-
лыми стилі, əсіресе ғылымның осы сөз болып отырған са-
лаларына байланысты стилі қалыптаса қалды дей алмай-
мыз. Дегенмен бұл саладағы көптеген терминдер, кейінгі
шақтардағы əдебиеттер тілінен мықтап орын алған термин-
дік тіркестер, сөз орамдары осы шығармаларда алғаш рет
қолданыла бастайды. Сонымен бірге ғылым мен техникалық
əдебиеттер тілінің стилі, тек аударма əдебиеттер негізінде
əдеби тілінің жеке стилі болып толық қалыптасып кете ал-
майтынын, оны жеке стильдік тармақ деп тану үшін төл тума
əдебиеттердің маңызы бар екенін ескерген жөн. Сондықтан
да біз бұл еңбектерге қазақ тіліндегі ғылыми əдебиеттер
стилінің толық қалыптасуындағы алғашқы нышандары де-
ген баға берер едік. Əйтсе де бұл үлгілерді тереңірек зерттеу
қажет.
Расында да, ғылымның жеке салаларындағы көптеген
ұғымдар қазақ халқының əдеби тіліне осы əдебиеттер
арқылы келіп сіңді. Ұғым атауларының кейде дəл болмай,
кейінгі кездерде өзгергендері де бар. Мысалы, «Ел ішінде
бала күнінде бір егілсе де, сонан соң ектірмейді бірек-
кен болады («Шешектің һəм шешек екен деб айтса, ке-
шікпестен науқасты балнитсаға (ауру бағатын үй) апаруға
тиіс» («Адамның чумасы турасында», 8–9-бб.). «Чума ғайри
жұқбалы ауруларша «бактерия» дейтінбек ұсақ; əншейін
көзге көрінбейтін үлкейтіб көрсететін шөлмек болмаса,
құртдар пайда болады» (Сонда. 7-б.). Ол құртдар сонша-
ма көб: мысалы бір тамшы суда бірнеше миллион болады,
һəм соншама ұсақ: əншейін көзбен көре алмаймыз, үлкейтіб
214
көрсететін шөлмек (шыны) болмаса» («Обадан қалай
сақтану», 4-б.).
Бұл келтірілген мысалдардағы егу, доктор, чума тəрізді
сөздер термин есебінде əдеби тілімізден берік орын алды.
Сол сияқты көптеген ауру аттары да дұрыс қабылданған
болатын. Əрине, көпшілік атаулары халық тілінде бұрын
қалыптасып қолданылып келді. Солармен бірге кейбір ауру
атаулары, əсіресе бұрын қазақ ұғымында болмаған ауру мен
атауы болмаса медицинаға байланысты терминдер орыс
тілінен бұл кезеңдерде сол күйінде де қабылданып отырды,
кейде сипаттама түрде аударылып та берілген. Оған үлкей-
тіп көрсететін шыны (шөлмек), құрт деген тəрізді сөздер
жатады, ол микроскоп жəне микроб немесе бактерия де-
ген атаулардың мағынасында қолданылған. Микроб не
бактерия кей-кейде сипаттама тұлғада да кездесіп оты-
рады. Мысалы, «Былғанған киімдерін қазанға су құйұб
бір сағат шамасындай қайнаған суға салу, сонда зиянды
нəрселері өледі ыстықдан» («Афатякихолера əңгімесі»,
7-8-бб.) дегендегі зиянды нəрселер де сол терминнің бала-
масы ретінде жұмсалған (курсивпен берген – Ө.А.).
Бірақ мұндай сипаттама атауда, орыс тіліндегі тұлғасын
cақтап алуда бұл кітапшаларда сирек ұшырасады. Көбіне-
көп құрт сөзі осы мағынада терминдік мəнде біршама
тұрақты қолданылып отырған. Соның негізінде құрт сөзі
бұрын қазақ тілінде болмаған я жиі кездеспейтін жаңа
тіркестер құрауға да ұйтқы болады.
Медицина, биология саласындағы бұл тəрізді алғашқы
кітаптардың тілінде құрт сөзі көбіне ауру атауларымен
немесе сол жанрға тəн кейбір сөздермен тіркес құрайды.
Оған мына мысалдарды бере кетсек те жеткілікті. «Оба
құрдтары сумен, тамақбен адамның ішегіне түссе, əсіресе
іші бұзылып жүрген, бек көбейіб адамды ауыртады» («Оба-
дан қалай сақтану», 7-б.). «Бір кісінің терісінің астына көзге
көрінбейтін қышыманың құрты деген бір құрт кірсе, ол
кісіге қышыма шығады («Қышыманың турасында», 4-б.).
Достарыңызбен бөлісу: |
