387
көздерінің көптігінде жəне олардың əрбірі өз алдына дербес
сала екендігінде ғана емес, аталмыш сала терминдерінің іс-
қағаздарында қолданылмайтыны, жоқтығында болып отыр.
Іс-қағаз тіліне қатысты соңғы жылдары шыққан сөздік-
тер [5] құрамында мұндай, басы артық терминдер жетіп-
артылады. Мəселен, оларда авиабаза, авиалиния, автобаза,
автобус, автомашина, автомобиль, автотранспорт, ав-
тотрасса, агротехника, вагон, гараж секілді техникалық,
акушер, акушерство, ампутация, анестизия, антисептик,
артимия, артерия секілді медицина, анафора, антоним,
апостроф, апофегма, арго, артикль, ассонанс, баллада,
бард, басня секілді тіл жəне əдебиет, атлас, бордюр, вельвет,
велюр секілді матаға қатысты, водовод, водоем, водозабор,
водонапорный, воодоотвот, водоочистное соружение, водо-
пользование, водопровод, водосбор, водоснобжение, водохра-
нилище секілді су техникасы, алебастр, анторцит, асбест,
атом, ваннадий, висмут, водород, вольфрам, вольт, комби-
корм, концентрат, конгломерат, лакмус, магний, метан,
прокат секілді химия, металлургия терминдері өлшеусіз
көп-ақ. Ал таза химиялық термин метил сөзі беріліп қана
қоймай, химиялшық элемент деп, қате көрсетілген. Сондай-
ақ, авуар, ажур, ажюстирование, анфас, аръергард, бард,
батискаф, блокгауз, бутафория, бювар секілді жалпы тілдік
қолданысымыздың өзінде кездесе қоймайтын, көпшілікке
бейтаныс шетелдік сөздер де аз емес.
Мұнан басқа, негізгі терминдер қатары артель, бригада,
государственное право, государственный план, животно-
вод, заготскот, плановый дом, внеплановый дом, звеновой,
саботаж сияқты уақыты озып, табиғи ескірген, горком,
обком, партактив, партбюро, партвзыскание, партдисци-
плина, партколлегия, партсобрание сияқты заманы өткен,
аз(ы), ас, выдвиженец, делячество, земляк, чаявые тəрізді
жаргондық сөздерден де тазартылып, өмірдің өзі тудырған
жаңа түсініктермен толықтырылуы тиіс деп ойлаймыз.
388
Қандай да сөздіктің пайдалылығы, құндылығы, тиесілі
сөздері құрамының артық-кемсіз, дұрыс іріктелуіне қоса, ол
сөздердің, қабылданған жүйе бойынша, керек сөзді тез табу,
сөздікті қолдану қолайлығымен де анықталады. Терминдік
сөздіктерде сөз тіркесінен тұратын терминдер əріптік
қатарда зат есімдік бөлігі бойынша реттелері жəне сол
арқылы басты (родовой) терминдер мен олардың түрлік
қатарлары (видовые ряды) бір жерде беріліп, өзара ұялас
ғылым түсініктерін үзіп-жырмай, толық құрамында, жүйелі
қабылдау, тану мүмкіндігі қамтамасыз етілері белгілі.
Осы қарапайым ғана ереженің өзі сақталмай, екі, үш
сөзден тұратын терминдердің зат есімдік немесе сын есімдік
сөздерден басталып, бірыңғай берілмеуі сөздікті қолдану
қолайсыздығын ғана туғызып қоймай, терминдік құрамның
толық қамтылуына да нұқсан келтіреді. Дəл осы себепті,
аталмыш сөздіктерде, служебное письмо, сопроводительное
письмо сөздері письмо сөзінен кейін берілген, хаттың басқа
8 түрінен, служебное положение, розничная цена тіркестері
положение мен цена-ның қалған түрлерінен, коопреативная
собственность пен частная собственность жəне входя-
щий документ пен сопроводительный документ-тер өзара
бөлектеніп, бір қатарда тұруы тиіс, ұялас түсініктер сөздіктің
бүкіл бойына бытырап кеткен. Сондай-ақ, встречный план,
единовременное пособие, заработная плата, реальная пла-
та, населенный пункт секілді тіркестердің екі реттен беріліп,
законодательная власть, исполнительная власть, судеб-
ная власть, государственный акт, исходящий документ,
нормативный документ, первичный документ, подложный
документ, фальшивый документ сияқты саланың көптеген
негізгі терминдерінің ұмытылып, сөздікке кіргізілмей қалуы
да осы себептен дер едік.
Бұл айтылғандардан басқа, терминдік қатарда бол-
май қоймайтын, көп мағыналы терминдердің мағыналары
389
жіктеліп, ажыратылу, ал мағыналас немесе бір-бірінің
айналық көшірмесі болып табылатын, толыққанды дублет
терминдердің өзара сілтемелену тірліктері – терминдерді ал-
дына ала жүйелеп алып, сала түсініктерін қазақ тілінде сау-
атты түзуге негіз болар еді.
Əдебиеттер:
1. Немецко-русский металлургический словарь. М.: Сов.
энциклопедия, 1967.
2. Англо-русский металлургический словарь. М.: Русский
язык, 1985.
3. Толковый металлургический словарь. Основные терми-
ны. М.: Русский язык, 1989.
4. Ергазиева Н. Формирование и развитие официально-
деловой речи в казахском языке. Дисс. на соискание канд.
филолог. наук. А., 1972. С. 71.
5. Орысша-қазақша терминология сөздігі. Іс жүргізу
терминдері, 6-т. А., 1961; Қоғамдық-саяси терминдер мен
атаулардың қазақ тілінде іс жүргізу жəне құжаттарды дұрыс
толтыру анықтама сөздігі. А., 1992. 284 б.; Ерғазиева Н.,
Сүйлеменова Б. Іс-қағаздарының орысша-қазақша сөздігі.
А., 1992, 48 б.; Екі тілде іс жүргізу сөздік-анықтамалығы. А.,
1994. 224 б.
390
«МЕДИЦИНАЛЫҚ ЖƏНЕ БИОЛОГИЯЛЫҚ
ТЕРМИНДЕРДІҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ» ТУРАЛЫ
Қазақ тілінің ғылым тіліне айналу үрдісі өткен ғасырдың,
яғни ХХ ғасырдың басынан басталған. Бұл игі істің баста-
уында А. Байтұрсынұлы тұрады. Содан бері тарих көшінің
өн бойында қазақ зиялылары ана тіліміздің ғылым, білім
саласындағы қажетін өтейтін сан алуан терминдер түзумен
айналысты. Бұл үрдіс ешқашан толастаған емес. Жалғасын
табуда. Əуелгі кезеңде қоғамдық ғылымдар саласына
назардың көбірек ауғаны рас. Қазір де солай. Сонымен бірге
жаратылыстану ғылымдары бойынша да терминдер сөздігін
түзушілер қатары толығып келеді. Бұған жұртшылыққа
ұсынылған, ел сұранысын өтеп келе жатқан неше алу-
ан сөздіктер түрі куə. Осының бəрі мемлекеттік тіліміздің
əлеуметтік маңызы мен қолданыс əлеуетін айқындайтын
мəліметтер. Яғни ғылым мен білімнің сан саласында еңбек
етіп жүрген мамандар мемлекеттік тіліміздің мүмкіндігін
өзінше саралап ашудың жолдарын сауатты қарастыра
бастағанын байқауға болады.
Іздене білген жанға қай салада да мүмкіндік мол. Ана
тіліміздің мүмкіндігі, байлығы шексіз. Мұны табиғаттану
саласында да, техника ғылымдары саласында да, тіпті ғарыш
əлемі бойынша туындап жатқан ғылымның жаңа түрлерінде
де қарастыра білсе, түрленіп шыға келетін қаншама сөз
мұрасын табуға болады екен. Бұдан біздің байқайтынымыз
қазақ сөзі қызметінің үздіксіз екені. Əрбір ғылым саласы тіл
мүмкіндігін өзінше ашып жатады. Ол, əсіресе, жеке сөздерге
арнайы қызмет телу тұсында, яғни терминдік сипат беру
тұсында айқынырақ аңғарылады. Əрбір сөздікшінің, əрбір
сөздік түзуші маманның қабілет-қарымы, тілдік түйсік-
түсінігінің көрінетін жері де осы. Ендеше сөздік түзу кез
келген адамның қолынан келе беретін жеңіл нəрсе емес.
Оған арнайы дайындық пен айрықша ықылас-ынта керек.
Ең алдымен өз мамандығыңды жете меңгеріп, содан соң екі
Достарыңызбен бөлісу: |
