Таубаева ш. Т., Иманбаева с. Т., Берикханова а. Е

үшін оны көпденгейлі кұрылым репнде карастыру керек. Себебі оны 
генетикалық, алеуметгік, іс-эрекетгік, феноменологнялык т.б. тұрғы- 
лардан карастыруга болатыны белгші. Осы тұрғыларға сәйкес интел- 
лектгің көпдеңгейлік құрылымын көрсететін мынандай аныктамапа- 
рын атап өтуге болады:
элеуметтік тұрғыдан қарастырғанда интеллект - элеумет- 
тенудің жэне тұтас мэдениеттің ықпалының нэтижесі;
генетикалық тұрғыдан, интеллект - адамның коршаған 
элеммен табиғи жағдайда эрекетгесу талаптарына бейімделу салдары;
процессуалды-іс-эрекеттік тұрғыдан, интеллект - адам іс- 
эрекетінің ерекше формасы;
дидактикалық тұрғыдан, интеллект - максатқа бағытталған 
оқыту үдерісі;
ақпараттық тұрғыдан, интеллект - ақпаратты өңдеудің 
элементарлық үрдістер жиынтығы;
феноменологиялык тұрғыдан, интеллект - сана мазмұнының 
ерекше формасы;
құрылымдық-деңгейлік 
тұрғыдан, 
интеллект 
-
түрлі 
деңгейдегі танымдық үдерістер жүйесі;
регуляторлық тұрғыдан, интеллект - өзін-өзі түзету факторы.
Ал қазіргі таңда кәсіби білім беру саласында интеллекттің төрт 
негізгі түрі маңызды болып табылады. Интеллекттің түрлері: жалпы,
1. Жалпы интеллект - кез-келген өмірдегі өзекті мэселені 
танып білу мен шешуге қатысты жалпы қабілет. Индивидтің танымдык 
үдерістерінің жүйесі (ойлау, сезіну, кабылдау, жадына сақтау, қиял- 
дау, елестету жэне т.б.) негізінде жатқан таным мен мэселелерді 
шешудің жалпы қабілеттілігі.
2. Әлеуметгік интеллект - адамдардың білімдері мен әлеумет- 
тік жагдайларын жэне оларды әлеуметтік өзара әрекеттесуде шешу 
дагдысын аныктауға мүмкіндік беретін білім, білік немесе дағыдыны 
меңгерген, тұлғалық белгілерінің жоғарылыгымен ажыратылатын 
таным түрі.
3. Эмоционалдық (эсершіл) интеллект - эмоциямен берілген 
ақпараттарды қайтадан өндіру жэне адамдардың өзара қарым-қа- 
тынасы барысында ойлану жэне шешім қабылдау үшін эмоционалды 
ақпараттарды негіз ретінде пайдалану кабілеті.
4. Тәжірибелік интеллект - тұлғаның кәсіби кызмет барысында 
білімін тиімді пайдалануына мүмкіндік беретін кәсіптік қызметтің 
мазмұнды (білімділік) жэне процессуалды (тэжірибелік) интегративті 
сипаттамасы негізінде тэжірибе жинақтауы.
4.7. Интеллектуаяды тұлга әлеуетін қальттастырудың злем-
дік тзжірибелері
Интеллектуалды үлтгың әлеуетін калыптастыруда элем- 
дік тэжірибелерге талдау жасау барысында зерделегеніміз алыс жэне 
116

жакын шетеддерде интеллектуалды ұлтты қалыптастыру мәселесі 
интеллектуалды тұлғаны дамыту мен калыптастыру, адами капитал 
тұрғысынан зерттеледі.
Интеллектуалды ұлттын элеуетін калыптастыруда Еуропа ел- 
дері интеллектуалды қоғамды кұруды өз алдарына мемлекеттік дең- 
гейде негізгі максат етіп қойды. Франция мен Германия мемлекеттерін 
алатын болсақ, осы елдерде Еуропа Одағына кірудің бірден-бір себеп- 
кері - интеллектуалды тұлға мен ұлттың әлеуетін қалыптастырудағы 
көзқарастары.
Еуропа елдеріндегі интеллектуалдық қорлардың басты идея- 
лары, көрсеткіші ретінде білім мен ғылым дамуына ықпал етерлік 
факторларды, рухани-мәдени құндылықтар мен этикалық нормаларды 
айқындау маңызды саналады. «Интеллектуалды азамат» қалыптасуы 
жолында олардын когамдык санасына ыкпал етерлік коршаган ор- 
таның тынысы мен болмысын танып білу де маңызды рөл аткарады.
Жалпы алып қарайтын болсақ, интеллектуалды тұлғаның қа- 
лыптасуына алғаш болып зертгеген жэне эксперимент жүргізген Дж.П. 
Гилфорд пен В.Циммерман. Олар тұлға калыптасуының тұжырымда- 
масы мен тұлғаның интеллектуалды элеуетінің қалыптасуының алғы- 
шартын жасауға алғаш болып көңіл бөлді. Тұлғаның интеллектуалды 
әлеуетін қалыптасуының алғышарты: жалпы белсенділік (энергиялық, 
іс-эрекеттің лездігі, іс-эрекетке деген құштарлық); басымдылық (ини- 
циативтілік, өз сөзін, ісін дәлелдей білу, т.б.); батылдык; өзіне деген 
сенімділік; салқынқандылық; көпшіл; армандағыш; эмоционалдық;
Интеллектуалды тұлғаның элеуетін қалыптастыру мәселесіне 
Германия елінде аса мэн берілгені белгілі. «Тұлға» ұғымын ғылымға 
алғашқылардың бірі болып неміс еліне енгізген Альберт Эйнштеин. 
Ол 1932 жылы Германияның Нюцберг каласында өткізілген Бүкіл не- 
містік гылыми-тәжірибелік практикумда тұлға, тұпғаны қалыптасты- 
рудағы мемлекет пен ғылымның ролін жэне де тұлғанын мемлекетке 
деғен кажеттілігін дэлеледеп тұрып, гылыми айналымға енгізді. Ал 
интеллектуалды тұлға ұғымын Сабина Бергман-Поль енгізген бола- 
тын. Онын «Неміс халқы» еңбегі бүкілхалықтық сайлауда мемлекетгік 
жоба ретінде ұсынылды. Сол еңбекте былай деп жазылған: «Мемле- 
кеттің басты қозғаушы жэне жұмысшы күші-халык. Халыққа бар жағ- 
дай жасалуда. Ал халықгың мемлекетке беруі тек салық емес. Соны- 
мен қатар өзін «Неміс еліне» лайықты ету. Сондыктан да Бундес елін- 
де интеллектісі жоғары ғана адам болуы керек. Егер адам интеллект 
болса, ол өмірдің барлық кыр-сырын қамтыды деп айтсақ болады».
Неміс елі өз елін сауаттандыру жұмысына ертеден аса көңіл 
бөлген белгілі. Гештальдтпсихология өз жұмысын XX ғасырдың ба- 
сында бастады. Психология мектебінің басты мақсаты - Бундес елінің 
эрбір азаматынан тұлға, интеллектуалды тұлғаны қалыптастыру бола-
117

тыи. Жалпы неміс елінде адамдарды психологиялық тұргыдан дайын- 
дап, жетілдіру мектеп кезеңінен басталса да, балабақшаларында ар- 
найы психологиялык кабинетгер жұмыс істеді. Яғни, бұл адамдарды 
туғаннан бастап тұлгалыкка, өзін-өзі баскаруга уйретеді.
Интеллект тұлга калыптастыру эрбір елдің жетістікке кол же- 
туінің алгышарты деп санаймыз. Германияның белгілі педагогы 
Иоганн Песталоцци тұлғаны калыптастыру максатында өз окушылары 
арасында тэжірибе жүргізген. Ғалым «Тұлганы калыптастыру бұл бір 
күндік немесе бір жылдык мәселе емес, ол жылдар бойы ізденістер мен 
таппыныстардын нэтижесі, кез-келген тұлгадан интеллектуалды түлга- 
ны қалыптастыруга болады, тек оган ол өмір сүрген элеуметтік орта 
соган лайық болу керек» ,- дейді.
Оның ізбасары Джуан Гордез: «Егер ннтеллект тұлганы қалып- 
тастыру үдерісі бір күндік немесе бір жылдык мэселе болмаса, онда 
интеллектуалды ұлтты калыптастыру үшін тіпті ондаган жылдардан 
астам уакыт керек», -деп тұжырымдайды. Бұл орайда, неміс елі XX 
гасырдың орта шебінен бастап интеллекг тұлганы қалыптастыруды 
қолга алды. Неміс галымдарының зерттеулері бойынша білім мен гы- 
лымды, өндірісті дамытуда, қазіргі күні неміс елін «интеллектуалды 
қоғам» деп айтуға әбден болады. Ал сол ұлттың эрбір адамы - интел- 
лектуалды тұлға. Себебі- адам ұлт кұраушысы.
Франция елі интеллект тұлғаны қалыптастыру тәжірибелерін 
ерте бастап кетпесе де, айтарлықтай дэрежеге жетіп отыр. Себебі, бел- 
гілі француз гуманисті Жету Морен айтқандай, «интеллектуапды ұлт- 
ты тек интеллектуалды мемлекет жасайды» деген қагиданы негізге ал- 
ған франция елінің баскармасы жыл сайын қызметкерлермен тест өткі- 
зеді. Осы тесттің негізі: 

жүктеу 5,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: