12.3.
Білім сапасын
б
ақылаудың теориялық негіздері жяне
оку жумысының нэтижелілігін есепке алу. Бақылаудың түрлері. Оқу
жүмыстарын бақылау әдістері мен нәтижелігін багапау жүйесі.
Оқытудың багалау жүйесінін теориясы мен практикасының да-
муы. Белгілі галым С. Қожахметовтын «Совет мектебінің негізгі ди-
дактикалык принциптері» такырыбындагы зерттеу жұмысында окушы-
лар білімінің саналы жэне жинакты болуының дидактикапық
ұстаным-
дары, бастауыш мектепте окушылар білімін тексеріп, багапай білудін
әдістемелік жолдары, сабактан тыс мезгілдегі жэне сабак үстіндегі
окушылардың кітаппен жұмыс істей білуі, сабакган тыс уақытга оқу-
шыларға эстетикалық тәрбие беру жолдары қарастырылған.
50-шы жылдардың басынан педагогика гылымы мен педагоги-
калық практикада білімді тексерудің оқыту кызметіне мэн беріле бас-
тады. Б.П. Есипов «Дұрыс койылган білімді есепке алудың бақылау
үшін ғана емес, оқыту жэне тэрбиелеу үшін манызы зор» деп жаз-
ды. Осы кагида кеңес педагогикасында бекіп, теориялық тұргыдан
М.А. Данилов, Б.П. Есипов, Н.Г. Дайри еңбектерінде негізделді.
30-50-шы жылдарындагы окыту
теориясын талдау барысында
мынадай қорытындылар жасауга болады: педагогика гылымы окушы-
ларды гылым негіздерімен қаруландыруга накты багыт алды. Окушы-
ларды белсендіру жэне өзбетінше білім алу дагдыларын қалыптастыру,
мұгалімнің сабакты баскаруына арнапган мэселелер жанаша көзқарас-
ты кажет етті. Мұгалімдердің педагогикалық озат тэжрибиесін зерттеу
колга алынды. Оқыту мэселесі мен оқыту әдістеріне назар аударылды.
Дэстүрлі бақылау жүйесінің негізгі формасы, окушының емес,
мектеп ұжымының жетістігін айқындау және өзін-өзі бақылау болды.
Тек тестік тапсырмалар кең таратылды, олар өзіндік тексеру форма-
ларының ішіндегі ең жарамдысы болып есептелд. Багасыз оқытудың
басқа да кемшіліктері табыла бастады. Барлық жерлерде
білімнің са-
пасының, окытудың деңгейінің, тэртіптің төмендеуі байқапды. Оқу-
шылар сыныпта, үйде күнделікті дайындалуды қойды. Сондыктан да
көптеген халык агарту ісінің бөлімдері эр түрлі бакылау формаларын
енгізуге мэжбүр болды. 1932 жылы кайтадан әрбір окушының білім-
дерін жүйелі есепке алу тэртібі қаппына келтірілді. Оның негізі дара
эдіс аркылы жасалды, 1935 жылы баллдың сараланган 5 деңгейлік
жүйесі ауызша багамен ауыстырылды (өте жақсы, жақсы, қанагатган-
дырады, жаман, өте жаман), 1944 жылы цифрлы 5 баллдық жүйе
орнатылды.
Кейінгі жылдары тәжірибеніц көрсетуі бойынша, эрбір окушы-
ның
білімін есептеу, күнделікті есептеуі өзін ақгады, окушылардың
сабакка деген дайындыгы жэне тәртібі жоғарылады. Дәстүрлі жүйедегі
баллдар ретінде багалар өзінің кемшіліктеріне карамастан, казіргіге
278
дейін өзіне сай айырбасталатын жүйе таппаған. Сонымен катар, онын
элі де көп қоры бар жэне де барлық мүмкіндігі қолданылмаган.
Отандық педагогтар ішінде бірінші болып С.Т Шацкий баганы
шынайы ізгілік бастамалармен шешпекші болды. Бағага, емтиханга
карсы шыгып, ол баланың даралыгын багапау емес, оның жүмысынын
калай орындалганын, олардын оқу жұмысыньщ орындалганы турапы
ата-ана
алдында есеп беру, көрме жүмыстарын жүргізіп апга шыгып
есеп беру арқылы бағалау керек деген. Бірақ та кеңес мектептерінің
капыптасуы жэне білім мазмұнын өзгерту жагдайында баганың жаңа
жүйесін енгізу мүмкін болмады, себебі ол бүкіл оқу-тэрбне үдерісін
кайта кұруды талап еткен.
Қазіргі кездегі көптеген мұгалімдер бакылаудың сондай форма-
ларын колданады, кейбіреулері дәстүрлі бага жүйесінің жақсы жақга-
рын сақтап, олардың кемшіліктерін азайтты. Солай, атақты педагог
В.Ф. Шаталов білімнің бакылауына "Білімнін ашық есебі парагын"
енгізген. Білімді ашық есептейтін парактардың басты мэні - сабақга, не
сабақган тыс уақытта алынган багапар арнайы бланкіге жазылады да,
хабарламаларга ілініп кояды. Оның ерекшелігі сынып журналына
койылган багалар
сыныпка белгісіз болады, ал жаңа әдістің зор тэр-
биелік мэнісі бар. Бага бүкіл сыныпқа гана емес, мектепке де белгілі
болады. Білімді ашык есептейтін парактар эрбір оқушының «қызметі
тізіміне» үқсас болган. Сонымен қатар дәстүрлі эдіспен салыстырсак,
ягни төмен баға окудың кейінгі кезеңдеріне гана емес, токсандык
балпдардың жогары болуына кері әсер беруі мүмкін. Ал жаңа әдісте
мұндай кемшіліктер жоқ. Әрбір оқушы қалган уақытында багасын
өзгертіп, өзінің қабілетгілігін көрсете алады.
В.Ф. Шаталов карама-кайшылыкты алып тастады немесе олар-
ды азайтгы. Оның әдісімен оқушының ынталы жұмысының жаксы бо-
лашагын сақтауга болады, формалды жүйеден кұтылуга, білімді
дұрыс
багапауға және жаман баганың мінез-қүлыққа жэне тәрбие нэтижесіне
жагымсыз эсерін алдын ала ескертуге мүмкіндік пайда болады. Білім-
дегі дэстүрлі бага жүйесінің корларын сактай отырып, білімнің баға-
сын тек баллдардың (баға) көмегімен шешу мүмкін емес. Ол жаңа әдіс-
амалдармен толыктырылуы мүмкін, басқа вариантгар білімді үлкен
сапалық деңгейде бағалауга жол ашады.
Бұған зор қызығушылықгы Ш. Амонашвилидің экспериментал-
ды дидактикасының зертханалық тэжірибесі көрсетті. Көптеген жыл-
дар бойы кіші сыныптагы балаларға баға койылмаган, оқушылар ата-
аналарының жеке мұгапімдердің алдында өздерінің жетістікгерін өзде-
рінің
еңбектері, өздерінін көрмелері, суреттері, көшірмелері, өзіндік
шешкен тапсырмалары жэне мысалдары арқьілы көрсете білген. Жар-
ты жылдыкга бастауыш сынып окушыларына олардың сол кезеңдегі
жетістіктері мен кемшіліктері жазылган мінездеме беріледі. Сонымен
279
қатар арнайы "ата-анаға пакетгер" дайындалады. Сол пакетте ата-ана-
ларға балапарынын жұмыстарынын үлгі нәтижелері берілген.
Бакылаудың негізгі түрлері ауызша, жазбаша нысанда және
олардың байланысы арқылы жүзеге асырылады. Бақылаудың форма-
сын таңдау оқу пэнінің мазмұны мен ерекшелігіне, оқуга бөлінетін са-
ғат санына,
оку кезеңіне, жоспарланған оқу нэтижесіне, білім алушы-
лардың жас жэне жеке ерекшелігіне байланысты.
Бақылау жұмыстары білім беру ұйымының жетекшісі бекіткен
кестеге сэйкес өткізілуі қажет. Бакылау жұмыстарын дүйсенбі, жұма
жэне соңгы сабактарда өткізу ұсынылмайды.
Бірізді фронтальды-тақырыптық тексерудің максаты - оқушыға
оқытылатын бөлім, тақырып материалдарының логикасының дамуын
терең игерту. Оқытудағы маңызды рөлді білімді тексеру мен бағапау-
дын ойландыратын түрлері - оқушылардың тапқырлығын аныкгау,
койылған міндетті шыгармашылыкпен шешу атқарады.
Достарыңызбен бөлісу: 
