Т. Н. Ермекова, М.Ә. Жүнісова ТҮркі тілдерін тарихи дәуірлеу

 
20 
сенімдері, әдет-ғұрыптары мен тілі
, 
ритуалды мейрамдары, қол-
өнер бұйымдары, техника өнepi, архитектуралық ecкepткiштepi, 
пирамида  тұрғызу  ici  шумерлерге  жақын  келеді.  Үндіс  тай-
паларының ішіндегі ең көп таралғаны – сиу. Сиу тайпалары мен 
шумерлердің  ортақ  негізден  тарағанын  айтпастан  бұрын,  зерт-
теудің  өзегі  болып  отырған  шумерлер  жайлы  айтылған  дерек-
терге ден қойсақ. 
 Шумерлер  жайлы  маңызды  деректер 
М.Белицкийдің 
«Забытый мир шумеров» атты еңбегінен табылды
 [1, 7-20 б.]. 
Мариан  Белицкий  шумерлердің  келген  жерін  Иранның  таулы 
қыраттары  немесе  Орта  Азияның  таулы  жері  немесе  Үндістан 
деп біледі. Хрестиан атты ғалымға үндес көптеген пікірлер, Ти-
бетке және Ассамға апарып тірейді. Ғалым өзінің  түсініктеме-
сінде  Георг  Бушанның  тибет-бирман  мәдениеті  жайында  еңбе-
гіне  сүйенеді.  Тибет-бирмандықтар  Азияға  неолит  дәуірінде 
оңтүстіктегі  теңіздер  жағалауынан  келгенін  алға  тартады. 
Хрестианның  болжамын  польша  лингвист  ғалымы  Ян  Браун 
қолдайды. Оның айтуынша, шумер тілінің тибет-бирман тобын-
дағы тілдермен ортақ жақтары көп. 
 Ағылшын  ғалымы  Гэдданы
  Египет  пен  Шумердегі  кейбір 
ұқсас әдет-ғұрыптарды көрсеткен зерттеулер қызықтырды (б.э.д. 
3  мыңыншы  жылдардың  бірінші  ғасырындағы).  Осыдан  барып 
Шумерлер мен Египеттің арасында өте ежелгі дәуірде байланыс 
болған, екі мемлекетте де бip мезгілде бірдей әpi құпия маңызды 
жаңалықтардың  мәдениет  пен  әдет-ғұрыптарда  пайда  болуын 
немен түсіндіруге болады деген сұрақ ғалымдарды мазалады. 
 Ежелгі  Қосөзен  мәдениеті. 
 Ұзындығы  18  метрге  созыл-
ған  хабарлама  үш  тілде  –  ескі  парсы,  бабыл  және  жаңа  элам 
тілінде  жазылған  болып  шығады.  Мұндай  үш  балама  мәтіннің 
қатар  жүруі,  оны  оқып  шығуды  оңайлатады.  Бехистун  жазуы 
ежелгі  Персия  тарихын  зерттеуде  оған  дейінгі  барлық  архе-
ологиялық  зерттеулер  мен  антикалық  заман  авторларының  ең-
бектерінің бәрін қосқандағыдан артық пайда түсірді. Бір кездегі 
ассирия-бабыл  жазуларын  жетілдіруден  туған  бұл  ескі   парсы 
жазуы,  ассирия-бабыл  тарихы  жайында  солардың  шет-шебірін 
көріп қалған  гректерден гөрі де көбірек мәлімет берді. Ең бас-
тысы,  бұл  Алдыңғы   Азия  халықтарының   бірінен  біріне  көшіп 

 
21 
мұра  болып  келе  жатқан  ортақ  жазудың  түп  бастауы  жайында 
батыл  ойларға  бастады.  Ассирия-бабылдан  бұрын  да  сына 
жазуы  болған  деген  тұспал  туады.  Ол  халықты  1869  жылы  17 
қаңтарда француз ғалымдары отырысында Жюль Опперт шумер 
деп  атайды.  Чех  ғалымы,  Бедржих  Грозныйдың  айтуынша,  «ең 
ежелгі  жазу  –  бабыл  жазуы.  Ғайса  тумастан  300  жыл  бұрын 
ойлап  табылған.   Мысыр  жазуының  пайда  болуына  әсер  еткен. 
Онымен  ассириялықтар,  хуриттер,   хеттер  және  ханаан  тұр-
ғындары  пайдаланған.  Оның  өзгерген  түрін  Урарту  мен  Элам 
қолданған.  Ол  кезде  аморитяндар  (франкиялықтар)  мен  парсы-
лар  өз  жазуларын  шығарған.  Бабыл  жазуын  әуелде   шумерлер 
ойлап  тапса  керек.   Оларды  бабыл  семиттері  мен  акадтар  үй-
ренген». Шумер елі біздің жыл санауымызға дейінгі 3000  жыл-
дықта Ефрат өзенінің қойнауына орналасқан. Шумер халқының 
тегі әлі жұмбақ. Анығы қайдан келгені де белгісіз. Тілі өз төңі-
регіндегі  ежелгі  халықтардың  ешқайсысына  ұқсамайды.  Олар-
дың  көпшілігі   көп  буынды  сөздерден  тұратын  болса,  шумер 
сөздері  көбінесе   бір  буынды  сөздерден  тұрады.  Кейбір  ғалым-
дар шумерлер бұл жазуды бұрынғы көшіп келген жағынан бірге 
алып  келген  деп  те  санайды.  Ендеше,  оның  жазуы  алдыңғы 
Азияның  халықтарына  қалайша  кеңінен  тарап  жүр?  Біздіңше, 
тілдік-этностық  туыстықтан  болмаса  керек.  Шумер  жазуының 
соншама мәшһүр болуы, сол кездегі шумер мәдениетінің жетек-
ші  орын  иеленуіне  байланысты  болса  керек..  А.Г.Лэйрд  пен 
О.Рассамның «Нимрод»  төбесінен  (ежелгі Ниневия) тапқан ас-
сириялық  патша  Аптшурбанипалдың  (б.д.ж.д.  668-631  жж.)           
30 мың қыш қалақшалардан тұратын аса бай кітапханасы айғақ 
бола алады. Олардың арасынан дәрігерлік, балгерлік, математи-
ка,  дін,  тарих  тақырыбындағы  еңбектер,  ассирия-бабыл-шумер 
сөздіктері,  грамматика  оқулықтары  шықты.  Сөйтіп,  шумер 
жазуын   көпке  таратып  жүрген  шумерлер  емес,  ол  жайлаған 
кеңістік  пен  олар  ойлап  тапқан  мәдениетті  иемденген,  оларға 
қайнаса,  сорпасы  қосылмайтын,  Қосөзен  мен  Жерорта  теңізі 
жағалауын мекендеген  семит халықтары еді. Олардың әліпбиін 
Кіші  Азия  мен  Африкадағы  семит  емес  халықтар  да  үйренді. 
Ақыр аяғында олар ойлап тапқан жазу жүйесі жетіле-жетіле ке-
ліп,  бастапқы пиктограммалардан басталған суреттіліктен түгел 

 
22 
арылып,  таза  әуезделген  (вокалданған)  фонетикалық  (дыбыс-
тық) жазуға айналды. Ол жазу тәжірибесі шығыста Хараппа мен 
Мохенджо-Даромен  тынбай,  әрі  қарай  Қиыр  Шығыс  пен 
Оңтүстік-Шығыс Азияға, батыста Кіші Азия, Кавказ, Мысырмен 
шектелмей,  Жаңа  Дүниеге,  Латын  Америкасына  да  тараған 
деген болжам бар. Өйткені, батыста мая, шығыста қытай иеро-
глифиясының  графикалық  таңбалары  өз  жерінің  қоршаған  ор-
тасына  ыңғайланып,  айта  қаларлық  өзгеше  болғанымен,  линг-
вистикалық  құйылымдық  жүйесі  сол  баяғы  морфологиялық-
буындық, ішінара дыбыстық жазу заңдылықтарына негізделген. 
Хаттусастан табылған және хамат тасындағы хеттер  иероглиф-
терінде көбіне-көп  өсімдіктер  бейнеленсе,  мысыр  иероглифте-
рінде  жан-жануарлар  мен  адамдар  да  бейнеленеді.  Майя  ие-
роглифтерінде  бейнеленген  өсімдіктер  Кіші  Азия,  Ніл  табиға-
тына  тән  емес.  Ал  қытайлар  иероглифтері  көбіне-көп  Қиыр 
Шығыс табиғаты мен мифологиясын еске салады. Қайткен күн-
де де суретті жазу аталмыш аймақтарда ұзақ сақталған, тіпті әлі 
де  сақталып  келе  жатқан  жерлері  бар.  Мәселен,  Қытай, 
Жапония,  Корея.   Кей  елдердегі  жағдай  мұндай  болғанымен, 
Кіші  Азияның  өзіндегі  жазу  артық  әшекейден  арылып,  әрқилы 
сызықшалардың  әр  алуан  құбылуларына  айналды.  Басты  назар 
дыбыстамалық  жазу   жасауға  ауды.  1400  жылдар  шамасында 
Жерорта теңізінің шығыс жағалауын жайлап, кеме мініп, сауда-
саттықпен  айналысатын  финикиялықтардың  біреуі  сондай  нар 
тәуекелге бел буды. Тарихта аты қалмаса да, ол таудай іс бітірді. 
Әр дыбысқа бір таңба ойлап тапты. Сөйтсе, мыңдаған, тіпті, қа-
жет болса, миллиондаған сөздерді бейнелеп шығу үшін бар бол-
ғаны  жиырма  шақты  ғана  таңба  керек  екен.  Ол  үшін  әуелі  же-
келеген сөздерді бейнелеп жүрген бұрыннан бар тұспалдамалар 
пайдаланылды.  Мәселен,  финикиялықтар  бұқаны  aleph  дейді. 
Соны  бейнелейтін  белгі 

жүктеу 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: