Т. Н. Ермекова, М.Ә. Жүнісова ТҮркі тілдерін тарихи дәуірлеу

 
81 
тілінде  итирик  мас;  ротацизм  мен  ламбдаизмнің  чуваш  және 
моңғол  тілдерінде  қатар  көрініс  беруі:  түркіше  экиз  –  якут  ті-
лінде  игирэ  «егіз»,  түркіше  боз  якут  тілінде  борон  «сұр»,  түр-
кіше түш якут тілінде түс, түүл «түс». 
А.Т.Қайдаров.  «Қазақ  тілі».
  Қазақ  ұлтының  қалыптасу 
дәуірінде қазақ тілі ауызекі сөйлеу тілі мен ауызша-поэтикалық 
шығармашылық  тілі  болды.  Ортаазиялық  түркі  әдеби  тілі  Орта 
Азия  мен  Қазақстан  территориясында  мыңдаған  жылдар  өз 
әсерін  тигізген.  Соның  нәтижесінде  қазақ  әдеби  тілінің  қалып-
тасқаны  бір  жағынан жалпы  әдеби  дәстүрді  сақтау  болса,  екін-
шіден, сөйлеу тілінің грамматикалық және лексикалық бөлшек-
терін  ендіруде  белсенділік  танытты.  Осы  дәуір  тілі  (ХVІ-  ХІХ 
ғасырдың  ортасы)  арнайы  іскери  қағаздардың  түзуі,  әдеби 
кітаптардың көшірілуі, тарихи шығармалардың, ескі қазақ жазба 
әдеби тілі деген атты иеленді. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан қа-
зіргі қазақ әдеби тілінің тарихы басталады. Оның басында тама-
ша  ақын,  жазушы  ағартушы  ғалымдар  Абай  Құнанбаев  пен 
Ы.Алтынсарин тұрады. 
Р.Сыздықова.  «Қазақ  әдеби  тілінің  даму  барысын  дәуір-
леу». 
Қазақ  әдеби  тілінің  басталар  тұсы  жайындағы  көзқарас-
тарды беске бөліп топтастыруға болады: 
1. Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірі-
нен,  хундар  мемлекеті  кезінен  бастайды  (Ғ.Мұсабаев  ІІғ., 
Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев V ғ.). 
2.
Қазақ әдеби тілінің тарихы ХVІІІғ.басталады (Қ.Жұмалиев,
   
М.Балақаев). 
3.
ХІХғ. ІІ жартысынан басталады (Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, 
 
С.Аманжолов, І.Кеңесбаев). 
4. Қазақ әдеби тілі Қазан төңкерісінен кейін басталады. 
5. Қазақтың төл әдеби тілі, ауызша дамыған авторлы поэ-
зия  түрінде  оның  халық  болып  құралған  кезеңінен,  әлеуметтік 
ортадағы  тілдік  жағдайдың  түрлері  немесе  қазақ  әдеби  тілінің 
даму кезеңдері (Р.Сыздық, С.Исаев, т.б.).  
С.М.Исаевтың  еңбектерінде:    әдеби  тілдің  қалыптасуы; 
қазақ әдеби тілінің қалыптасып, дами түсу дәуірі; ХVІІІ ғасыр-
дың  аяғы  мен  ХІХ  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  әдеби  тіл; 
қазақ әдеби тілінің дамуындағы кеңес дәуірі деп қаралған.  

 
82 
Р.С.Сыздықтың  еңбектерінде:  Қазақ  әдеби  тілінің  даму 
барысын дәуірлеу деген арнайы тарауша бар, онда: 
Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлеу.
 
Қазақ    әдеби  тілінің  басталар  тұсы  жайындағы  көзқарас-
тарды беске бөліп топтастыруға болады:  
1. Қазақ әдеби тілінің тарихын ертеден, көне түркі дәуірі-
нен,  хундар  мемлекеті  кезінен  бастайды  (Ғ.Мұсабаев  ІІ  ғасыр-
дан, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаевтар V ғасырдан т.б.). 
2.  Қазақ  әдеби  тілінің  тарихы  ХVIII  ғасырдан  басталады 
(Қ.Жұмалиев, М.Балақаев т.б.). 
3. ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады (Қ.Жұбанов, 
Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, Ш.Кеңесбаев). 
4.  Қазақ  әдеби  тілі  Ұлы  Қазан  төңкерісінен  кейін  баста-
лады (Т.Қордабаев). 
5. Қазақтың төл әдеби тілі ауызша дамыған, авторлары бар 
поэзия түрінде оның халық болып құралған кезеңінен, ХV–ХVI 
ғасырлардан басталады, ал ескі жазба әдеби тілі ХVI – ХVIІ ға-
сырлардан, жаңа ұлттық жазба әдеби тілі ХІХ ғасырдың ІІ жар-
тысынан басталады (Р.Сыздықова, Қ.Өмірәлиев, Б.Әбілқасымов, 
А.Ысқақов, Ә.Құрышжанов т.б.) 
 «Ертедегі қазақ әдебиеті хрестоматиясын» құрастырушы-
лар (Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Жолдасбеков, М.Мағауин) 
қазақ әдебиетінің тарихын 5 дәуірге бөледі:  
1. Көне 
дәуір V – ХІVғ. – қазақ
 қауымының рулық ұлыстық 
дәуірі. 
2.  Хандық  дәуіріндегі  әдебиет  ХV  –  ХVIІІ  ғасыр  –  қазақ-
тың төл әдебиетінің басталу шағы, алғашқы дәуірі. 
3. ХIХ ғасырдағы әдебиет. 
4.  ХХ  ғасырдың  басындағы  (1900-1920)  бұқарашыл  әде-
биет. 
5. Социалистік дәуір әдебиеті.  
Қазақ  совет энциклопедиясында берілген «Қазақ әдебие-
тінің ертедегі нұсқалары» деген мақалада түркі тілдес халықтар 
мен  қазақ  ру-тайпаларының  әдеби  туындыларын  мынадай  та-
рихи дәуірлерге бөліп қарайды:  
1. ІV – ХVІІІ ғ. – түркі дәуіріндегі әдебиет.  
2. ІХ – ХІІ ғ. – мұсылман дәуіріндегі әдебиет.  

 
83 
3. ХІІІ – ХІV ғ. – Алтын Орда дәуіріндегі әдебиет.  
4. ХV – ХVІІІ ғ. – Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. 
Қазақ көркем әдебиеті тарихын кезеңдерге бөлудің бұлар-
дан  басқа  үлгілері  бар.  Әдебиет  зерттеушілерінің  көпшілігі,           
ХV  ғасырдан  кейінгі  әдебиетті  «қазақтың  өзінің  қолтума  әде-
биеті» деп таниды.  
1968  жылы  жарық  көрген  «Қазақ  әдеби  тілінің  тарихы» 
(авторлар  –  М.Балақаев,  Р.Сыздықова,  Е.Жанпейісов)  атты  оқу 
құралында  да  әдеби  тіл  тарихын  өзгеше  баяндайтын  зерттеуші 
М.Балақаевтың  тұжырымдамасы  (концепциясы)  негізге  алын-
ғандықтан, қазақ әдеби тілінің даму барысы мынадай кезеңдер-
мен байланысты қарастырылады:  
1-кезең.  ХVІІІ – ХІХғ. әдеби тіл.  
2-кезең.  ХІХғ. І жартысындағы әдеби тіл. 
3-кезең. ХІХғ. ІІ жартысындағы әдеби тіл. 
4-кезең. ХХ ғасыр басындағы әдеби тіл. 
5-кезең. 1920-1930- жылдардағы әдеби тіл. 
6-кезең. 1940 жылдан кейінгі әдеби тіл. 
Әдеби  тіл  –  халықтық  не  ұлттық  мәдениеттің  белгілі  бір 
көрінісі,  ол  әрбір  халықтың  өзі  жасап  отырған  дәуіріндегі  қо-
ғамдық-экономикалық,  саяси  шаруашылық  өмірімен  тікелей 
байланысты.  Әдеби  тіл  өзін  тұтынып  жүрген  халықтың  этно-
географиялық  ортасына  да  тәуелді,  әсіресе  тәлім-тәрбие  беріп, 
білім  тарататын  орталықтармен  тікелей  қарым-қатынаста  бо-
лады. 
Біз  қазақ  әдеби  тілінің  даму  тарихын  ең  алдымен  басты-
басты екі кезеңге бөлеміз:  
І. Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі әдеби тілі.  
ІІ.  Қазақ  халқының  ұлт  болып  қалыптасқан  кезеңіндегі 
әдеби тілі. 
Әдебиетті үш топқа бөлуге болады:  
1)    Ауыз  әдебиеті  (фольклор  үлгілері).  Аты-жөні  ұмыт 
болған авторлардың шығармалары осы топқа жатады. 
2)  Ауызша тараған авторлы әдебиет (поэзия және шешен-
дік өнер). 

 
84 
3) Жазба әдебиет үлгілері. Олардың тілі ортаазиялық түркі 
жазба дәстүріне негізделеді. Бұл үлгілерді хан сарайының білік-
тілері мен ру-тайпа басындағы зиялылар оқитын болған.  
Қазақтың  төл  жазба  әдеби  тілінің  алғашқы  нышандары 
ХVІ  ғасырларда-ақ  көріне  бастады  (мысалы,  жалайыр 
Қадырғали би жазған шежіресі, хандар кеңсесінің әралуан жаз-
балары  т.б.)  ХVІІІ-ХІХ  ғасырлар  қазақ  қауымы  үшін  едәуір 
үлкен,  әлеуметтік,  экономикалық,  саяси  өзгерістер  мен  бет-бұ-
рыстардың кезеңі болды. Осыған орай өз заманының жемісі ре-
тінде қазақ әдебиетінің жаңа сипатты туындылары пайда болды. 
Жыраулық  мектеппен  қатар  ақындық  дәстүр  күшейе  түсті. 
Ендігі жерде жыраулар мен ақындардың бірқатары мұсылманша 
сауатты  болып,  түркілік  жазба  әдебиеттен  де  сусындай  алатын 
болды. Бұл құбылыс әдеби тілдің одан әрі орныға, дами түсуіне 
зор ықпалын тигізді. Екінші дәуір ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан 
басталады.  Бұл    қазақтың  ұлттық  жаңа  жазба  әдеби  тілінің  қа-
лыптасу тұсы болды.  
ХІХ  ғасырдың  ІІ  жартысынан  бермен  қарай  қазақ  хал-
қының  әлеуметтік  саяси  өмірінде  небір  өзгерістер,  жаңалықтар 
болып өтті, бірақ тіл өзінің  негізгі сипатын түбегейлі өзгерткен 
жоқ, рас, сөздік қазына молықты,  грамматикалық  нормалар  тұ-
рақтала    түсті,  орфоэпия  нормаларын  сақтау  қолға  алынды  т.т. 
Бірақ бұлардың ешқайсысы тілде сапалық өзгеріс туғызған жоқ.  
Міне, қазақ әдеби тілі дамуын дәуірлеудегі ұсынылып кел-
ген  пікірлерді  көрсете  келіп,  бұл  мәселенің  әлі  де  шешілмеген 
даулы жайттары барын ескертеміз. 
 

жүктеу 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: