Т. Н. Ермекова, М.Ә. Жүнісова ТҮркі тілдерін тарихи дәуірлеу

 
91 
Гаш – құс 
Карлыгаш  - қарлығаш 
Еден – дала 
Еден – киіз үйдің едені 
Ерен – бал қарағай, самырсын  Ерен –  шетен,үйеңкі 
Ермен – жусанның түрі  
Уш – үш 
Үш – үш 
У – он 
Ун, он – он 
Аш – бір 
Ас – бір 
Ен – жоғарғы 
Ен – ең, шегіне жеткен, ен (ширина) 
Кен – кең 
Кен – кең 
Кена, кина - шындық 
Кин, шин – шындық 
Уд – от, күн 
Уд, от, од – от, тал түс, уақыт 
Удун- ошақ 
Удун,  утун,  отун,  одун  –  отын, 
ағаш 
Кир – жер 
Кир – балшық, кір 
Дили – сызық, шегара  
Тилик,  тили,  дили  –    тілік,  сызық, 
жолақ 
Кункал – құйрықты қой 
Конкал – құйрық, үлкен, Жуан 
Узук – ұзын, биік 
Узун, узак – ұзын, ұзақ 
Уду – қасиетті 
Удук (ыдук) – қасиетті 
Гештука – естуші 
Ештуган – естуші, тыңдаушы 
Гу – дауыс 
Ку – дауыс, дыбыс 
Наме – немене, бұл не? 
Нама – бұл не? 
Денгир, демер – тәңір, аспан 
Тенгир,  тенгри,  дангир,  тенир  – 
тәңір,  
 
 
Берілген  кесте  шумер  тілі  мен  түркі  тілдерінің,  соның 
ішінде  қазақ  тілінің  арасында  көптеген  ортақ  тілдік  құбылыс-
тардың  бар  екендігін  көрсетеді.  Айта  кетуіміз  керек,  шумерлік 
сөздердің дені көне түркі тілінде де сол қалпында дыбысталады. 
Кестенің көрсеткеніндей,  түркі  тілдері,  соның  ішінде  қазақ  тілі 
шумерлік  тұлғаларды  өзгеріссіз  сақтаған.  Шумерлік  ұяң  ды-
быстар  қазақ  тіліндегі  қатаң  нұсқасына  сәйкес  келеді,  мысалы: 
шумер тіліндегі «д» – қазақ тіліндегі «т», шумер тіліндегі «г» - 
қазақ тіліндегі «к». Қазақ тілінің тарихи грамматикасында көне 
және орта ғасырларда сөздің басында, сөз ішінде м мен н-нің, д 
мен т-ның, у мен о-ның, с мен ш-ның, у мен ұ-ның, и мен і-нің, з 
мен  ш/ж-ның  ауысулары  болғандығы  түрколог  ғалымдардың 
еңбегінен  белгілі.  Тағы  да  бір  мойындаттырмай  қоймайтын 

 
92 
деректердің бірі  – жоғарыдағы ғалымдар атап көрсеткен таңба-
лар жүйесінің ұқсастығы. Шумер таңбаларының көне түркі әліп-
биіндегі  таңбалармен,  олардың  қазақтың  ру  таңбаларымен  ұқ-
састығы кездейсоқ құбылыс емес.  
Түркі  тілінің,  солардың  қатарында  қазақ  тілінің  даму  ке-
зеңдерін  түркологияда  бұрыннан  белгілі  болған  6  дәуірге  қоса, 
шумер дәуірімен толықтыру қажет тәрізді.   
   

жүктеу 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: