II Мемлекеттiк Думаныѓ депутаттары

5 3
II Мемлекеттiк Думаныѓ депутаттары
Депутаттар
Сайланѕан жерi
Ш.Ћосшыѕџлов
Аћмола облысынан
Б.Ћаратаев
Орал облысынан
А.Бiрiмжанов
Торѕай облысынан
М.Тынышбаев
Жетiсу облысынан
Нџрпейiсов К. Алаш њќм Алашорда. Алматы, 1995.
III. Бџл таћырыпша шаѕын дќрiс тљрiнде тiледi: Мџѕалiм
тарихи ћџжаттарды жќне ћосымша материалдарды пайда-
ланып, оћулыћ мќтiнiне кеѓiнен тљсiнiк бередi. Оћушыларѕа
сџраћ ћойып, ойын дамытуѕа љнемi назар аударып отырады.
Дќрiс сџраћ ћоюдан басталады.
Мџѕалiм   тљсiндiретiн   ћаѕидалар.
Мџѕалiм   тљсiндiретiн   ћаѕидалар.
Мџѕалiм   тљсiндiретiн   ћаѕидалар.
Мџѕалiм   тљсiндiретiн   ћаѕидалар.
Мџѕалiм   тљсiндiретiн   ћаѕидалар.
— «Ћазаћ»  газетi  жанынан  ћџрылѕан џйымдастыру бю-
росыныѓ  жџмысы.
— 1917 жылѕы 21—26 шiлде аралыѕында Орынбор ћала-
сында  ткен  Жалпыћазаћ  съезiнде  ћаралѕан  мќселелер
(аса маѓызды 14 мќселе):
1. Мемлекет билеу тљрi. 2. Ћазаћ облыстарында — авто-
номия. 3. Жер мќселесi. 4. Халыћ милициясы. 5. Земство.
6. Оћу мќселесi. 7. Сот мќселесi. 8. Дiн мќселесi. 9. Ќйел
мќселесi. 10. Учредительное собрание сайлануына даярлану,
њќм ћазаћ облыстарынан депутаттар сайлау. 11. Бљкiл Ресей
мџсылмандарыныѓ кеѓесi (Шора-и-Ислам). 12. Ћазаћтыѓ
саяси партиясы. 13. Жетiсу облысындаѕы оћиѕа. 14. Киев
шањарында болатын бљкiл Ресей федералистерiнiѓ съезiне
њќм Петроградта болатын оћу комиссиясына Ћазаћстаннан
кiл жiберу».
(«Ћазаћ»,  1917, 24 маусым, бџл ћџжат К.Нџрпейiсовтiѓ
«Алаш њќм Алашорда» кiтабынан алынды).
— «Алаш» деген атпен ћазаћ саяси партиясыныѓ ћџры-
луы. Партияныѓ Жарѕысы.
Мџѕалiм осы ћаѕидаларды тљсiндiре отырып съезде
ћаралѕан 14 мќселенiѓ iшiндегi ерекше маѓыздысы, ћазаћ
ћоѕамыныѓ сол кездегi алдында тџрѕан маћсаттарына
сќйкес, ћазаћтыѓ дербес саяси партиясын ћџру болѕанын
атайды. Бџл мќселенi талћылау барысында съезд iс жљзiнде

5 4
партияны џйымдастыруѕа арналѕан Ћџрылтай жиналы-
сына айналды деген ћорытынды жасайды.
Ескерту. &тiлiп отырѕан таћырыпћа байланысты ћџжат-
тарды жќне ћосымша материалдарды мџѕалiм тмендегi
басылымдардан  алуына  болады:
1. К. Нџрпейiсов. «Алаш њќм алашорда». Алматы, 1995.
2. Ќ. Бкейханов. Шыѕармалар. Алматы, 1994.
3. «Ћазаћ тарихы» журналы. №5, 1997.
4. Бџл мќселе ћџжатпен практикалыћ жџмыс тљрiнде
тедi. Таћтаѕа тiрек-сызба iлiнiп, ќр партаѕа бiр-бiрден
ћџжат (Алаш партиясыныѓ баѕдарламасы) жќне
талдау сџраћтары (алдын  ала  кбейтiп  алу  керек)
таратылады.
1. Нелiктен Алаш партиясыныѓ баѕдарламасы сол кездегi Ресей
империясындаѕы саяси партиялар баѕдарламасымен салыстыр-
ѕанда еѓ озыћ деп танылѕан?
2. Ћазаћ ћоѕамы љшiн мемлекеттi басћарудыѓ ћандай тљрi тиiмдi
болды?
3. «Жергiлiктi бостандыћ» блiмiнде екi маћсат айћындалѕан. Ол
ћандай маћсаттар?
4. «Негiзгi ћџћыћ» блiмiнiѓ антифеодалдыћ сипатын тљсiндiрiѓдер.
5. Жерге жекеменшiк емес, љлес жер ретiнде пайдалануѕа берiлдi.
Кадет партиясы џсынѕан жерге жекеменшiк орнатылса, сол кезде
ћандай тиiмсiз жаѕдай болуы мљмкiн едi?
6. Алаш партиясыныѓ баѕдарламасындаѕы еѓ маѓызды ћџћыћтар
мен бостандыћтарды атаѓдар.  Неге оларды маѓызды деп
ойлайсыѓдар?
7. Алаш партиясыныѓ баѕдарламасы — жалпыџлттыћ сипаттаѕы
баѕдарлама екенiн атап крсетiѓдер.
Алаш партиясыныѓ баѕдарламасы
I
Мемлекет ћалпы
II
Жергiлiктi бостандыћ
III
Негiзгi ћџћыћ
IV
Дiн iсi
V
Билiк жќне сот
VI
Ел ћорѕау
VII
Салыћ
VIII
Жџмысшылар
IХ
Ѕылым-бiлiм љйрету
Х
Жер мќселесi

5 5
Мџѕалiмге џсынылады:
«Ћазаћ» газетiнiѓ 1917 жылѕы ћарашаныѓ 21-iнде
жарыћ крген 251-санында Алаш партиясы баѕдарлама-
сыныѓ жобасы жарияланды. I Жалпыћазаћ съезiнiѓ
шешiмдерiне сќйкес Ќлихан Бкейханов, Ахмет Байтџр-
сынџлы, Елдес Ѕџмаров, Есенѕали Тџрмџхаметов, Ѕабдул-
хамит Жљндiбаев, Ѕазымбек Бiрiмжанов дайындаѕан партия
баѕдарламасыныѓ жобасы он баптан тџрады. Олардыѓ еѓ
маѓыздылары мыналар:
I.
 Мемлекет ћалпы. Россия демократическая, федеративная
республика болу. Демократия маѕынасы — мемлекеттi жџрт
билеуi. Федерация маѕынасы — ћџрдас мемлекеттер.
Федеративный республикада ќр мемлекеттiѓ iргесi блек,
ынтымаѕы бiр болады. Ќрћайсысы з тiзгiнiн зi алып жљредi…
Осы бапты ћазiргi саяси терминдермен тљсiндiрсек, Алаш
партиясы мемлекеттiк ћџрылыс мќселесiне Ресейдiѓ терезесi
теѓ  мемлекеттердiѓ федеративтiк одаѕы болуын, оѕан мљше
болѕан  ќрбiр  субъект  зiнiѓ  егемендiк  ћџћы  болуымен
бiрге  жалпы  федеративтiк  одаћ  мљдделерiн  ћорѕауда
«ынтымаѕы  бiр»  болуын  талап  еттi.
II.
 Жергiлiктi бостандыћ. Ћазаћ жљрген облыстардыѓ бќрi
байланып, з тiзгiнi зiнде болып, Ресей Федерациясыныѓ бiр
аѕзасы болу. Ретi келсе, ћазаћ автономиясы сыбайлас жџрт-
тармен ќзiрге бiрлес болу, ретi келсе, бiрден-аћ з алдына жеке
болу… Алаш партиясы ѕадiлдiкке жаћ, нашарларѕа жолдас,
жебiрлерге жау болады. Кљш-ћуатын игiлiк жолына жџмсайды.
Алаш баѕдарламасы жобасыныѓ осы бабында екi тљбiрлi
маћсат айћындалѕан: бiрiншiсi — Ресей Федеративтiк
мемлекетiнiѓ ћџрамдас блiгi болуѕа тиiс Ћазаћ авто-
номиясы бљкiл ћазаћ халћы мекендеген жерлерге иелiк етедi
(«ћазаћ жљрген облыстарды байланыстырады») жќне теѓ
ћџћыћты федерация мљшесi ретiнде оѕан нџћсан келген
жаѕдайда Ћазаћстан з алдына тќуелсiз мемлекет болып
блiнiп шыѕады («бiрден-аћ з алдына жеке болады»);
екiншiсi — зiнiѓ наћтылы саяси ћызметiнде Алаш
партиясы жалпы адамзаттыћ игiлiктердi басшылыћћа алып,
ќдiлетке жаћ, зорлыћћа ћас болады.
III.
 Негiзгi ћџћыћ. Ресей республикасында дiнге, ћанѕа ћарамай,
еркек, ќйел демей, адам баласы теѓ болу.