Дәріс сабақтарының мазмұны

1. 
   Паразитологияның сабақтас пәндермен байланысы және қысқаша даму тарихы. Паразитологияның Қазақстанда дамуы.
   
2. 
   Паразитологияның биологиялық негіздері.
   
3. 
   Табиғатта өзара қарым-қатынастарының түрлері.
   
4. 
   Тоғышар формалары.
   
5. 
   Тоғышарлардын жануарлар әлемінде таралуы.
   

Паразитизм - қоректік катынаска жөне бір-бірімен алмасуға негізделген, ата тектері әртүрлі организмдердің тарихи жағдайда калыптаскан бірлестігі. Мұндай карым-катынаста, олардьгң біреуі (паразит) баскд біреуін (иесін) мекендейтін және қоректенетін орта ретінде пайдаланыл, мүндайда екі жақга бір-бірімен өр түрлі дөрежедегі қарама-карсы байланыста болады.

Паразитизм жер жұзінде тіршілік пайда болганнан кейін-ақ көп кешікпей шыға бастады. Паразиттік өмір сұретін организмдер барша дерлік жануарлар топтамасында кездесіл, казіргі кезде табиғатта өте кең тараған. Кейбір жануарлар топтары мүлде паразит түрлеріннен ғана күралган. Мысалы, сорғыш жөне таспа күрттардан түратын жалпақ кұрттар топтамасы, тікенбас күрттар, ал карапайымдылардан споровик-тер тобы тугелімен паразиттер. Буынаяқтылар топтамасынан паразиттер, өсіресе жөндіктер жене өрмекші төрізділер топтарьшда көбірек кездеседі. Бүкіл жер жүзінде жануарлар түрлері 1,5 млн-дай болса, оның 60-65 мындайы (ягаи 4-5 %) паразиттік тіршілік етеді.

Паразитизмді және оған байланысты күбылыстарды зерттеудін ғылымда да жөне шаруашылық жағдайында да манызы ете зор.

Осьвдан жүз жыл бұрын (1892) И.И.Мечников зоологияның бір саласы жәндіктердің баска жануар организміне еніп, сонда өмір сүруін зерттеуге арналуы тиіс екендігін болжаған болатын.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3,4,5)

Тақырып 2. Инвазиялық аурулар жөніндегі ілім.

Жоспар:

1. 
   Инвазиялық аурулардың номенклатурасы.
   
2. 
   Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы.
   
3. 
   Инвазиялық аурулардың эпизоотологиясы.
   
4. 
   Паразитоценоздар мен ассоциативтік аурулар.
   
5. 
   Академик Е.Н.Павловскийдің трансмиссивтік аурулардың табиғи ошақтылығы жқніндегі ілім.
   
6. 
   Инвазиялық аурулардың экономикалық және әлеуметтік зияны.
   

1. 
   Академик К.И. Скрябиннің паразиттерді девазтациялау ілімі.
   
2. 
   Паразиттік ауруларға қарсы шараларды жоспарлау.
   
3. 
   Инвазиялық ауруларды жалпы дауалау.
   
4. 
   Инвазиялық ауруларды дауалаудың химиялық тәсілдері.
   
5. 
   Инвазиялық ауруларды болжау.
   
6. 
   Табиғатты қорғаудың ветеринариялық шаралары.
   

1. 
   Ветеринариялық гельминтологияның анықтамасы, мазмұны және көлемі.
   
2. 
   Гельминтологияның негізгі даму тарихы.
   
3. 
   Гельминтоздардың патогенезі.
   
4. 
   Гельминтоздардағы иммунитет.
   
5. 
   Гельминтоздарды балау.
   
6. 
   Гельминтоздарды емдеу.
   
7. 
   Құс гельминтоздарды.
   

Гельминтология ғылымының негізін калаған ғалым Карл Рудольфи (1771-1832) болды. Ол ең алғаш ішкұрттар туралы мәліметтерді жариялап, олардың 981 түрін 30 топқа бөлген. XIX ғасырдың ортасында гельминтология сынақгык (эксперименттік) жолға түседі. Кюхеньмейстер, Лейкарт және басқалары көптеген таспа құрттардың даму кезендерін зерттеп ашып, бұлардың балаң күрт (ларвоциста) және жынысы жетілгендік сатыларының біріне-бірі тура сәйкес екенін дәлелдеді. Taenia pisiformis кұртының жеке бір түр екені Кюхеньмейстер 1851 жылы сынақтық (эксперименттік) жүйеде аныктаған.

1. 
   Трематодалар және трематодоздар.
   
2. 
   Цестодтар және цестодоздар.
   
3. 
   Ларвалды (балаңқұрттар туғызатын) тениидоздар
   

Гельминтология паразит кұрттардың кандай ауру тудыратынын, оның тіршілік ететін ортасын, адамға, малға, өсімдікке келтіретін алуан түрлі зиянын, емдеу жолдарын, кұрес шараларын зерттейді. Бұл ғылым медициналық, малдәрігерлік және агрономиялық болып үш салаға бөлінеді.

Гельминтоз дегеніміз-ішкүрттары немесе гельминттер тудыратын жұқпалы ауру. Бұл кесел адамда, жануарларда, өсімдіктерде кездеседі. Олар адам мен жануарлардың ішкі мүшелерінде (органдарында), мәселен өкпесінде, бауырында, мида, ішек-қарында және т.б. орналасады. Паразиттік тіршілік ететін кұрттар өр түрлі болып келеді. Жалпақ курттар қатарына трематодалар немесе сорғыш кұрттар, цестодозалар немесе таспа кұрттар жатады. Нематодалар жұмыр курттар тобын курайды. Мал мен кұстың денесінде (организмде) акантоцефалар немесе тікенбасты кұрттар үшырайды. Сондықган, гельминтоздарды олардың қоздырғыштарының түріне байланысты трематодоздар, цестодоздар, нематодоздар және акантоцефалездар деп атайды.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3,4,5)

Тақырып 6. Нематодтар және нематодоздар.

1. 
   Нематодтарға жалпы сипаттама.
   
2. 
   Тоғыштар нематодтардың даму ерекшіліктері.
   
3. 
   Нематодтардың аралық иелерінің қатысуымен дамуы.
   

Диагноз қою үшін әуелі жануардьщ қашан кеселге шалдықканын, дерттің қандай белгі бергенін, қандай жөм-шөп жегенін, жайылымын, суатын, мұндай дертпен түліктің бұрын-сонды ауырған-ауырМағандығын, бірден кднша бас дертке шалдыкқанын сүрастырып біледі. Осыдан кейін малға тексеру жүргізеді. Алдымен ауру малдың жасына, жынысына, қондылығына, азыққа тәбетіне, жүріс-түрысына назар аударады.

Ішкұрт ауруларын анықгаудың өзіндік ерекшелігі бар. Гельминттер дене мүшелері мен ұлпалардан табылса да, жануар гельминтозға ұшыраган деп кесіп айтуға болмайды. Ішқүрт ауруларын жануардьщ тірі кезінде және мал өлген соң анықгайды.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3,4,5)

Тақырып 7. Ветеринариялық протозоология. Жалпы протозоология.

Жоспар:

1. 
   Тоғышар қарапайымдылардың құрылысы мен биологиясы.
   
2. 
   Ауру тудыратын қарапйымдылардың систематикасы.
   
3. 
   Протозойлық аурулардың патогенезі.
   
4. 
   Протозойлық аурулардың иммунитеті.
   
5. 
   Протозойлық аурулардың эпизоотологиясы.
   
6. 
   Протозойлық ауруларды анықтау.
   
7. 
   Протозойлық ауруларды емдеу және алдын алу негіздері.
   

Бірторшалы карапайымдыларды өте ұсақ болғандыктан алғашкыда микробиология ғылымы зерттеді. Кейінірек XIX және XX ғ. басында карапайьгмдылар өз алдъша протозоология пәні ретінде бөлініп шықты. Осы жылдары бір шама тамаша жаңалықгар ашылып, олар патогенді (зиянды) карапайьгмдылар туралы ілімнің дамуына ұлкен өсерін тигізеді. Трипаносомоздар, безгек, пироплазмидоздар, эймериоздар және т.б. аурулардың коздырғыштары аныкталды. Медициналық жөне мал дөрігерлік саласьшда жүргізілген протозоологиялык зертгеулер сан қилы протозойлық аурулардың көптеген елдерде адам және мал індетін тудыратын қоздырғыштары аныкгадцы. Мысалы, Индияда "сурра ауруы" көп таралған. 1880 ж. Эванс деген мал дөрігері осы аурудың этиологиясын ашъш, оның қоздыргьшіы трипанозома екендігін аныктады. 1885 ж. Брус Африка континентінде үй хайуанатгарьшың трипаносомасын суретгеді. 1881 ж. Бабеш Румынияда ірі кара маддьщ "канды сідік" деп аталатын ауруының қоздырғышын ашты.

1889 ж. Смит және Килъборн ірі кара мал канынан пироилазмаларды тауып, Америкада кездесетін техас қызбасьш Piroplasma bigeminum деген кан паразиті қоздыратынын дәлелдеді. 1893 ж. осы ғалымдар пироплазмаларды ауру малдан сау малға жайылым кенелері тасымалдайтынын анықгады. Бұл бірторшалы карапайымдьшардың адам мен мал ауру қоздырғьшггары болатындыгы туралы жаңа түсінік еді.

1891 ж. орыс ғалымы Д.Л.Романовскийдің карапайымдыларды бояудын, ерекше өдісін тауьш, протозоологияның карыштап дамуына өсерін тигізді.

И.И.Мечников пен Д.Л.Романовскийдің адамның безгек ауруын карапайымдылар қоздыратынын дөлелдеуі, протозоология ғылымьшың даумуына орасан зор эсер етті. Адам мен малдың протозойлық ауруларын емдеу тарапыңца П.Эрлих пен Д.Л.Романовскийдің дөрі-дәрмектің ауру қоздырғыштарына эсер ету механизмі туралы еңбектерінің айтарлыктай маньгзы болды. И.И.Мечниковтың иммунитет туралы еңбектері де осыған икемдеді.

Ресейде протозоология ғылымының дамуына белгілі зерттеушілер В.Я.Даниловский, Е.П.Джунковский, И.М.Лус, Е.И.Марциновский, В.Л.Якимов, А.В.Белицер, А.А.Марков, И.В.Абрамов жөне т.б.айтарлыктай үлес қосты. 1898 ж. А.И.Качинский Ресейде ірі кара малдың пироплазмозының қоздырғышын алғаш суреттеді. 1903 ж. Е.П.Джунковский мен И.М.Лус Закавказьеде ірі кара малдың тейлериоз ауруын анықгады. 1906 ж. А.В.Белицер мен Е.И.Марициновский Рязаньда жылқы пироплазмозьш тапты.

1. 
   Буынаяқтылардың жалпы сипаттамасы және жүйеленуі.
   
2. 
   Буынаяқтылардың тоғышарлық ерекшіліктері.
   
3. 
   Жануарлармен тығыз байланысты кенелер және насекомдар.
   
4. 
   Ветеринариялық арахнология.
   
5. 
   Ветеринариялық энтомология.
   

Буынаяқтылардың симметриялы денесі буылтыктардан құралған. Олардың денесі хитиннен күралған катты кабыршақпен жабылған. Хитин полисахаридтерден тұрады. Шаян тәрізділерде хитин қүрамына өк те енеді. Қабыршактың әр жеріңде калканшалары (склерит) бар жөне оларды бір-біріне крсып тұрған жарғакшалары, денені мықгы әрі иілімді етеді. Сайьш келгенде, сырткы кабыршақ канка қызметін де аткзрады.

Өрмекші тәрізділердің басы кеуде бөлімімен қосьшып, бас-кеуде бөлімін түзейді. Ал кенелердің денесі біртұтас-бөлімдерге жіктелмейді. Буьшаяқгылардың аяктары буьгндардан кұралады (сондықган аты-буынаяктьшар). Ересек буъшаяктылардың аяқ саны әртурлі. Осы белгісіне карап, олардъщ кай топка жататынын айыруға болады. Мысалы: жәндіктерде 3 жұп аяқ, ал ермекші төрізділерде 4 жұп аяқ болады.

Буынаяктылардьщ жүйке жүйесі жүгқьшшак маңындағы жүйке сакинасынан және оған қосылып жатқан кұрсақ тізбегінен түрады. Дененің өр буылтығында кұрсақ жүйке тізбегінің жүпталған түйіні болады. Буынаяктыларда кабылдауыш жүйенің маңызы зор. Кабылдауыштар (рецепторлар) ролін сенсиллалар (бір немесе топталған торшалар) аткарады, ол қабьфшак астына орналаскан. Олардьщ аркасында буынаяктьшар коректік заттарды (иелерін), басқа жынысты жеке организмдерді, ыстык-суыктыкты, химиялық заттарды ажырата алады. Сенсилдерден түрткі (импульс) жүйке талшықтары арқылы жүйке жүнесіне беріледі де, одан қоздырғьшгка лайықгы жауап келеді.

Көз күрылысы өртүрлі. Жөндіктерде күрделі жөне жай көздер болады, кенелерде жай көздер, бірак. көптеген түрлерінің көзі болмайды.

Буынаяктылардың каны тұйық емес жүйемен ағады. Олардың жүрегі тұтік тәрізді (үсақ буынаяктылардан баскаларында), ол жиырылғанда гемолимфа қозғальш, организм ұлпаларын үздіксіз коректендіреді. Олардың гемолимфасы (каны) сары, қызыл немесе көгілдір түсті, ішінде кан түйіршіктері бар. Тыныс алысы арнайы түтікшелер (кеңірдек) арқылы іске асады. Кеңірдек тармактары барша үлпага барады. Үсақ буынаяктыларда кеңірдек тьшыс мүшелері жоқ, олар сыртқы кабыршағы арқылы тьгныс алады. Суда мекендейтш буьшаяқгыларда желбезектер болады.

Буынаякгылардың қоректенуі өр қилы. Паразиттік жолмен өмір сүретін тұрлері жануарлардьщ канымен және ұлпаларымен қоректенеді. Зәр шығару жүйесі малыіиги түтікшелерінен тұрады.

Буынаяктылар — дара жыныстыларға, сирек жағдайда-қосжы-ныстыларға жатады. Өсіл-өнуі әдетге үрыктанудан, бірақ кейбір түрлерінде ұрықганбаған аналық торшадан басталады. Көптеген түрлері жүмыртка салады, кейбір түрлері ғана балапан-кұрт туады.

Буынаякхылар біртіндеп сатылап өседі. Балапан-құрт түлеп нимфа, ал нимфадан имаго-еркегі немесе үрғашысы түзіледі. Дамудың өр сатысында олар тулеп, кабыкдіасын өзгертіп отырады. Түлеу кезеңінде буынаяқгылар қурылысында азды-көгггі өзгерістер болып, олар жетіледі. Буынаяктьшардың дамуьшдағы мундай өзгерістер метаморфоз деп аталады.

Буьшаяқтылар топтамасына 5 тап жатады, олардьгң ішінен мал дөрігерлік паразитология 3 табымен шұғылданады: Arachnoidea (өрмекші тәрізділер), Insecta (жәңдікгер), Crustacea (шаян тәрізділер). Өрмекші төрізділердін денесі бас-кеуде және құрсак, болып екіге бөлінеді (өрмекшілер) немесе біртугас (кенелер), 4 жұп аяқтары бар. Мал дәрігерлік арахнология Parasitiformes (паразитиформдық кенелер) және Acariformes (Акариформдық кенелер) кенелерін зерттейді. Паразитиформдық кенелердің індет пен инвазиялық аурулардьщ қоздырғыштарын тасымаддауда маңызы зор жөне қосымша олар малдардың эктопаразиттері. Қотыр ауруларын акариформды кенелер тудырады.

1. 
   Паразитологияның биологиялық ерекшеліктерімен танысу
   
2. 
   Паразитология туралы жалпы мәлімет
   

1. 
   Паразитизм ұғымы. Қысқаша тарихы.
   
2. 
   Табиғатта ағзалардың қарым-қатынас түрлері.
   
3. 
   Паразитизм формалары.
   
4. 
   Паразитизмнің эволюциялық даму жолдары.
   
5. 
   Паразиттер жіне олардың иелері.
   

1. 
   Инвазиялық аурулар туралы жалпы мәлімет
   

1. 
   Инвазиялық аурулар номенклатурасы.
   
2. 
   Академик Е.Н. Павловскийдің және К.Скрябиннің паразитология іліміне қосқан үлесі.
   
3. 
   Инвазиялық аурулардың географиялық таралуы.
   
4. 
   Инвазиялық аурулардың экономикалық және экологиялық зияны.
   
5. 
   Инвазиялық ауруларды алдын алу шаралары.
   

1. 
   Гельминттер туралы жалпы мәлімет
   

1. 
   Гельминтологияның негізгі даму кезеңдері.
   
2. 
   Гельминтоздың патогенезі.
   
3. 
   Гельминтоздарды диагностикалау.
   
4. 
   Гельминтоздардағы иммунитет.
   

1. 
   Жалпақ құрттар туралы жалпы түсінік
   

1. 
   Фасциолездер.
   
2. 
   Дикроцелиоздер
   
3. 
   Етқоректілердің описторхозы.
   

2. 
   Жұмыр құрттар туралы жалпы түсінік
   

1. Нематодтарға жалпы сипаттама.

2. Оксиуратоздар

3. Аскаридатоздар.

4. Странгилятоздар.

5. Телязиоздар

1. 
   Ветеринариялық протозоология.
   
2. 
   Жалпы протозоология.
   

1. 
   Протозоология дамуының негізгі кезеңдері.
   
2. 
   Тоғышар қарапайымдылардың биологиясы және морфологиясы.
   
3. 
   Протозойлық аурулардың патогенезі.
   
4. 
   Протозойлық аурулардағы иммунитеті.
   
5. 
   Ветеринариялық протозоология
   
6. 
   Жалпы протозоология.
   

1. 
   Арахнология туралы түсінік
   
2. 
   Энтомология туралы түсінік
   

1. Паразитоформдық кенелер: иксод кенелері, аргас кенелері, гамазод кенелері.

2. Акариформды кенелер: жануаралар псороптозы, демодекозы, саркоптодозы.

3. Насекомдардың морфологиясы және биологиясы.

4. Бөгелектер және олар туғызатын аурулар.

5. Зоофильді шыбындар және олар туғызатын аурулар.

6. Қосқанатты қан сорғыштар (гнус)
Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар: дәріс сабақтарын талқылау.

Әдебиттер: [1-10].

7.1 Зертханалық сабақтардың мазмұны мен тізімі

1. 
   Жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Адам және жануар фасциолездері.
   

3. 
   Жалпы сипаттамасы.
   
4. 
   Адам және жануар фасциолездері.
   

1. 
   Жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Адам және жануар аскаридатоздар.
   

1. 
   Адам және жануар саркоптоидозы.
   
2. 
   Адам және жануар эктопаразиттері қос қанатты қан сорғыш насекомдар.
   

Тақырып 1. Қазақстанның паразитолог ғалымдары

Бақылау сұрақтары :

1. 
   Қазақстан празитологтарырынң қосқан үлесі ?
   
2. 
   Қазақстан паразитологиясының даму тарихы ?
   

Тақырып 2. Павлодар облысында тараған паразитті қос қанаттылар.

Бақылау сұрақтары :

1.Қан сорғыш паразиттерге жалпы сипаттама?

2.Олармен күрес шаралары ?

Бақылау сұрақтары:

1.Қарапайымдар туралы түсінік

2. Паразитизмге көшу жолдары

1.Адам мен жануарлар паразиттерінің морфологиясы

2.Фитопаразиттер паразиттерінің морфологиясы

3. Тудыратын аурулары және олармен күрес шаралары.

Дәріс және тәжірибе (семинарлық, зертханалық, жеке, студиялық) сабақтарға қатысу 0-100 балл болып бағаланады.

Әрбір тапсырма 0-100 баллмен бағаланады.

Жіберілу рейтингі орташа арифметикалық барлық тапсырмаларды ағымдағы сабақтардағы орындалған түрі бойынша есептеледі (дәрістерге қатысу, үй тапсырмалары, СӨЖ тапсырмалары, тәжірибе және т.б. тапсырмалары, межелік бақылау).

Жұмыс оқу бағдарламасындағы барлық орындалған тапсырмалары бойынша (барлық зертханалық жұмыстарды орындау және тапсыру, СӨЖ бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсыру), курстық жобаны қорғаудан оң баға алуынан және жіберілу рейтингі 50 баллдан кем болмаған студент қорытынды бақылауға (ҚБ) жіберіледі.

Студенттердің оқу жетістіктерінің деңгейі әр бір пән бойынша, соның ішінде МЕ қорытынды бақылауынан, қорытынды бағамен анықталады, ол ЖР мен ҚБ есебімен есептеледі.

Қ = ЖР*0,6 + ҚБ*0,4

Салмақтық үлесімі әр жыл сайын университеттің ғылыми кеңесімен бекітіледі және ЖР 0,6-дан, ал ҚБ 0,3-тен кем болмауы керек.

КЖ/КЖ комиссия алдында қорғалады. Бағасы көрсетілген жұмысы бойынша және жетекшісінің пікіімен қаралып есептеледі.

Қорытынды бақылау пән бойынша студенттің оң бағасымен және жіберілу рейтингісімен есептеледі.

Егер де қорытынды бақылауға себепсіз жағдайлармен келмеген болса, онда ол «қанағаттанарлықсыз» бағасымен сәйкескеледі.

Емтихан қорытындысы сол күні белгілі болады немесе келесі күні, себебі, егер емтиханның екінші кезеңі сол күні түстен кейін жазбаша түрде өтілген болса.

ЖБ, ҚБ және ЕҚ 0 ден 100 пайыздық мөлшермен есептелінеді.

Межелік бақылаудың бағасы ағымдағы бағамен және межелік бақылау бағасымен есептеледі.

Оқу жетістіктері, яғни студенттік білімдері біліммен, дағды-машықтармен, пән бойынша келесі әріптік жүйе және дәстүрлі баға шкаласымен бағаланады:

Студент дәріс сабақтарына міндетті түрде қатысуы тиіс. Сабаққа қатысу әр бір сабақта белгіленеді (сабақтың басында немесе аяғында). Егер белгілеу кезінде студент болмаса, бұл деканаттың қарастыруымен қаралып түсініктеме қағазымен беріледі. Сабақта 2 рет қана жоқ болуы жіберіледі. Сабаққа екі рет қалып келу, бұл бір рет жоқ деп есептелінеді. Егер де екі реттен жоқ болса, бұл әкімшілдік шешім сұрағымен қарастырылады. Дәрісте басқа топтың студенттеріне отыруға тыйым салынады.

Тапсырмаларды дәл уақытында тапсыру қажет. Ең соңғы кезі емтиханға дейін 3 күн қалғанда қабылданады. Осы аталған тапсырмалардың барлығы егер тапсырылмаса, студент емтиханға жіберілмейді.

Тақырыптарды қайталау және өткен материалдарды қамтуы әр кезде қаралып отыруы керек. Оқу материалдарын меңгеруі тестпен немесе коллоквиуммен қаралып бағаланады. Тестілеу кезі студенттерге айтылмай қабылдануы мүмкін.

4) Дәуітбаева К.Ә. Паразитология. Алматы, 2011

7) Исимбеков Ж. М., Аралханов М. С., Мадиева К. М. Практическая паразитология (учебное пособие). Павлодар, 2012. − 268 с.

8) Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяйственных животных. Под ред. проф. А.К. Абуладзе. – М., 2002. – 435 с.