Статистикалық бақылау туралы түсінік және оның үйымдастыру

Статистикалық бақылауды ұйымдастырудың мәні Статистикалық бақылауды жүргізбес бұрын оның ұйымдастыру жоспары жасалынады. Мұндағы негізгі қарастырылатын мәселе бақылаудың мәні мен маңызын, міндетін және алдына қойған мақсатына байланысты бастапқы мәліметтерді жинаудың формаларын, түрлерін, тәсілдерін, орнын анықтау болып табылады. Сондықтан бұларды нәтижелі шешу үшін алдын ала бағдарлама жасалуы тиіс. Бірақ алдымен статистикалық бақылаудың мақсаты мен міндеті анықталады да, соңынан оның бағдарламасы жасалынады.

Ұйымдастыру жұмыстарының ішіндегі ең негізгісі - статистикалық бақылауды жүргізудегі алдына қойған мақсат, оның өзі сол жүргізілетін зерттеудің мән мен маңызына байланысты. Бұл дегеніміз бақылауды не үшін және қайда жүргізетінімізді, қандай мәліметтердің жиналатындығын, қалай өндеу керек екендігін, қолданылатын кестенің пішінін және есептеу тәсілдерін анықтау болып табылады. Сол себепті статистикалық бақылауды ұйымдастыру және оның бағдарламасын жасау мағынасы жағынан өте күрделі жұмыс болып есептелінеді.

Статистикалық бақылау зерзаты дегеніміз - зерттеуге жататын әлеуметтік кұбылыстар мен процестер жиынтығы. Статистикалық бақылау жұмыстарын ғылыми жүйеде ұйымдастыру кезеңінде ең бастысы - бақылау зерзатынъщ шегін дұрыстап анықтау. Егер бақылау зерзатьшың шегі дұрыс анықталмаған болса, онда оның кейбір бөліктерінің зертгеуден тыс қалуы немесе зерттеуге жатпайтын мүлде басқа зерзаттардын кіріп кетуі де мүмкін.

Статистикалық бақылаудың зерзаттары бөлек злементтерден тұрады және оны нышандарына қарай бір-бірінен ажыратуға болады. Сондықтан, ол статистикалық бақылау жүргізудің негізгі көзі болып саналады. Оны статистикалық бақылау бірлігі деп атайды.

Бақылау бірлігі деп, бастапқы статистикалық мәліметтер жиынтығын зерггеуге жататын зерзат құрамының белгілі бір бөлігін айтады. Бақылау бірлігін анықтау - зерггеуге жататын жиынтық құрылымына, оның алдына қойған мақсатына, атқаратын міндетіне байланысты.

Статастикалық жиынтық бірлігі - жиынтықтың құрамына кіретін жеке белгісі. Мысалы, республикадағы ұжымшарлардың, өнеркәсіп орындарының, халықтың жиынтық бірліктері болып ұжымшар, кәсіпорын және адам есептеледі.

Статистикалық бақылаудың бағдарламасы- статистикалық зерттеуді жүргізер алдында оның зерзатын, жиынтық және бақылау бірліктерін анықтағаннан кейін, негізгі бір ұйымдастыруға жататыны бақылау бағдарламасына жете дайындала білу. Статистикалық бақылау бағдарламасы деп зерттеу кезінде бастапқы мәліметтерді жинау үшін ұғымды, жинақы, ойға қонымды бақылау бірліктеріне берілетін сұрақтар тізімінің жиынтығын айтады.

Бақылау бағдарламасын қүрастыру кезінде бельгая ғалымы А. Кетленің үсынған төмендегі ережесін естен шығармауьмыз керек:

1) бағдарламаға керексіз, артық сұрақтар кіргізілмеуі және ондағы көрсеілген сұрақтардың жауаптары бақылаудың алдына қойған мақсатын анықтауы тиіс;

2) бақылау бағдарламасына дұрыс және нәтижелі жауап алынатын сұрақтардың кіргізілгені жөн;

3) бақылау бағдарламасына кіргізілген сұрақтар жауап берушіге кері әсерін тигізетіндей, яғни оның болжамы бойынша қисынсыз жүрізілген сияқты күдік туғызбауы керек.

Статастикалық бланк (формуляр) дегеніміз - бақылау кезінде берілген сұраққа жауап жазуға және керекті мәліметтерді жинауға арналған бір бет қағаз (бірнеше бет болуы да мүмкін). Олар әр түрлі атпен аталуы (бастапқы есеп беру формасы, карточка, бланк, акт, табелъ, санақ қағазы, сұрақ қағазы және т.с.с.) әбден мүмкін. Әрбір формулярда титулдық және мекен-жайлық көрсеткіштер жеке бөлім ретінде көрсетіледі.

Статистикалық тәжірибеде формулярдың жеке-дара, яғни карточкалы және тізімдік екі түрі қодцанылады. Жеке-дара немесе карточкалық формулярда әрбір бақылау бірліктерінің мәліметтері жеке бланкіге толтырылады. Тізімдік формулярда бір бланкіге екі немесе одан да көп бақылау бірліктерінің мәліметтері көрсетіледі.

Статистикалық бақылау кезінде қолданылатын құжаттарды (бланкілер, нұсқаулар және т,б.)