Сөж тақырыбы: Түрік қағанаты Орындаған:Қалмахан Л. Тобы

Тақырыптың зерттелу деңгейі

жүктеу 86,96 Kb.

бет	2/5
Дата	21.05.2022
өлшемі	86,96 Kb.
	#38728

1 2 3 4 5

Түркі мемлекеттер тарихы

Тақырыптың зерттелу деңгейі: Көк түріктер туралы тарихи жазбалар өте көп. Бұл жөнінде зерттеушілер арасында бір-біріне қарама-қарсы пікірлер, түрлі көзқарастар, болжамдар аз емес. Кейбір зерттеушілердің ойынша көк түріктер қатаң даланың жыл мезгілдерінің ығына жығылып, көшіп қонып жүріп, табиғатқа тәуелділікке түскен көшпелілердің тарихы жоқ дейді. Алайда Оңтүстік Сібір мен Орталық Азияда ұзақ жылдар бойы жүргізілген археологиялық және палеографиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері көшпелілер «адамзаттың арамтамағы» үстірт түсінікті теріске шығарып, ғылыми дәйексіздігін көрсетіп берді.
Көне түріктерді зерттеген отандық және шетелдік зерттеушілердің қатарына В.В. Бартольд, А.С.Аманжолов, Н.Я.Бичурин, Ғ. Айдаров, И.В.Стеблева, С.Е.Малов, Л.Н.Гумилев, Ш.Уәлиханов, О.Сүлейменов, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан, т.б. ғалымдардың еңбегі қолданылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті: Көк түріктердің тарихын, дүниетанымын, рухани қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерттеу заман талабынан туындап отырған мәселе. Осыған байланысты көк түріктердің тарихқа тигізген әсерін талдау мақсат етіп алынды. Мақсатымызға қарай біз мынадай міндеттерді анықтадық:

Көк түріктердің тарихи-этно-мәдени даму үрдісін талдау;
Түркілердің қоғамдық және әлеуметтік құрылысын анықтау;
Көне түркілердің діни наным-сенімдерін зерттеу.

Жұмыстың хронологиялық шеңбері: Зерттеу жұмысы VІ-ғасыр мен VІІІ-ғасырлар аралығын қамтиды. Осы кезең аралығында Көк түріктердің құрылуы, дамуы, шаруашылығы мен құлауы қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы: БӨЖ жұмысы кіріспеден, төрт тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі бөлім

Тарих ғалымдарының зерттеулері

Жеті жүз жылда әр тілде сөйлейтін түрік қауымдарының тілі ортақтанды. «Сахарада қыр халықтарына жататын жомылдардың тілі бөлек бір тіл болып, олар түрікше де бек жақсы біледі. Қай, иабақу, татар, басмыл тайпалары да солай. Олардың әрбірінің өзіне тән тілі бар, сонымен бірге түрікшені де жақсы біледі» деп Махмуд Қашқари тарихи шындықтың бір кезеңінен анық хабар береді (М.Қашқари. Түрік сөздігі. Алматы, 1997. Том I.). Осы кезеңде Хинған жотасынан батыстағы Бұлғар тауына дейінгі құс қанаты талар ұлан-ғайыр жалпақ өңір жұрты түріктену процесін бастан өткерді. Хотан-сақ тілді Шығыс Түркістанның қамал қалаларының тұрғындары, парсы тілді сармат, алан, албан, абар, суар, соғдақтар, қидан тілді қай, татар, татабылар, угор тілді мажар, зирян, сібір, шоран, шортан тайпалары түгел түркіленді. Түрік тілі әлемнің белді тілінің біріне айналды. Қыпшақ – латын, қыпшақ – араб, қыпшақ – армян сөздіктерінің дүниеге келуі астарында осындай сыр бар. Бабаларымыз төл әліппе ойлап тауып, өздерінің бастан кешкен тарихы мен кейінгі ұрпаққа арналған өсиет сөздерін тас бетіне қашап жазды. «Тізеліні бүктірдік, бастыны жүгіндірдік»... «Бек ұл ұрпағың құл болды, сүлік қыз ұрпағың күң болды»... «Түрік халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырмадым»... «Өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш халықты тонды қылдым. Шығай халықты бай қылдым. Аз халықты көп қылдым». Төл жұрты үшін шыбын жанын шүберекке түйген қағанның жан айғайы шырт ұйқыңнан шошытып оятқандай. Бабаларымыз жазып қалдырған «Тас кітап» бойтұмардай көз жазбас, бояуы оңып, қадірі кемімес құндыларымыздың құндысы. Бабаларымыздың жартасқа қашап салған суреттері де өзге жұрттарда кездеспейтін, баламасы жоқ, түрік әлеміне ғана тән төлтума өнер. Ол да суретпен шежіреленген түрік өмірінің бір ғажап айнасы.Түрік қағандықтары кезінде тәңірлік діннің көсегесі көгеріп, шырқап дамығанына да заттық дәлелдер жетіп артылады. Қағандардың кешендерінде тәңірлік діннің жөн-жораларын атқаратын барық (храм) болған. Бітіктастар сол барықтың ішіне тігілген. Қытай жылнамаларының «шөптің шүйгінін, судың тұнығын іздеп, үнемі көшіп-қонады» дегеніне қарап, оларды ұшарын жел, қонарын сай білер қаңбаққа балап сөйлеу уақыты өткен шалағай түсінік. Қазір Моңғолия топырағынан іргесін түріктер қалаған 17 қаланың, екі мұнаралы беріштің (бастионның) орны белгілі боп отыр (Л.Р.Кызыласов. Городская цивилизация средней и северной Азии» М, 2006). 682 жылмен таңбаланған қытай тарихи жазбаларында түріктердің Хэйшачэн (Қарақұм) қаласын тұрғызғаны туралы мәлімет бар. Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрпан, Құшар қалалары да осы түріктердің ата қоныс, баспана мекендері. Ал Карл Байпақов болса, осы түрік дәуірінде Қазақстан топырағында жүзден астам қала, іргелі елді мекен болғанына заттық айғақтарды алдыңа тартады. Демек, түріктер қысы-жазы, жыл он екі ай мал соңынан маңыған жұрт деген түсінікке өзгеріс енгізетін кез келді. Өзге жұрттың құлағына оғаш қыстау-жайлау деген маусымдық тұрмыс салты осы тұста көрініс табады. Өз жұртының жылы оңтүстік өңірлерін қыстауға айналдырған түріктер қар кетіп, күн жылынысымен терістікке жылжиды, күзде кері қайтып, қалалардың төңірегіндегі қыстақтарға жайғасады. Өстіп – түріктер – «мәңгі көктем» аясында өмір сүруді мақсат тұтқан халық . Бұл ғылыми тұрғыдан «жартылай көшпелі» тұрмыс-салтына жатады. Әлемдік ғылым өркениет шарттары деп: төл жазуы болуды, қала салу мен монументті мүсін өнерін айтады. Түріктерде мұның бәрі болды, оның сыртында тәңірлік дін, жартас графикасы қағидаларын қалыптап, ХI ғасырда төл грамматикасын негіздеп, «Түрік сөздігі», «Құдатқу білік» сынды этика-философиялық трактатын жазды. Міне, осы жоралар аясында «Түрік өркениеті» термині қалыптасып, әлемге мойындалды. Түрік жазуы мен тарихын зерттеуге әлемнің ұлы түріктанушылары мен синологтарының ат салысқанын мақтанышпен атағанның артықтығы жоқ. Аты-заты белгісіз, жұмбақ жартас жазулары туралы мәлімет Н.Г.Спафарий жазбаларында кездеседі. Ол 1675 жылы Қытайға орыс елшілігін бастап барып, 1678 жылы Тобольскіден Қытай шекарасына дейінгі көрген-білгенін хатқа түсіреді. «Енесейдің үлкен құламасына жетер-жетпесте құз жартас бар. Осы жартасқа белгісіз жазу қашалған, жазу арасында крест белгілері, қолына асатаяқ ұстаған адам бейнелері де бар...Онда не жазылғанын, кім жазғанын ешкім білмейді» деп баяндайды Н.Г.Спафарий. Нидерлан елшілігі құрамында Ресейде болып қайтқан Н.К.Витсен (1641-1717) 1692 жылы жарық көрген еңбегінде: «Верхнетурье маңындағы жартаста бірнеше сурет және әріптері бейтаныс жазу бар. Жергілікті халықтың кәріқұлақтары олардың 100 жылдан астам уақыт тұрғанын айтады. Бірақ қашан, кім жазғаны туралы ешкім ешнәрсе білмейді» деп хабарлайды. Ресейге бағынышты Сібір өңіріндегі жұмбақ жазу туралы Еуропа құлақтанып қалған соң, оған мән бермеуге болмады. Петр I 1717 жылы Д.Г. Мессершмидтті шақырып, Сібірді түбегейлі зерттеу мақсатымен ғылыми экспедиция шығарды. 1721-1722 жылдары жартастағы, мүсінтастағы, қола айнадағы жазулардың бедері суретке сызылып, қағаз бетіне көшірілді. Жоғары Енесей жазуларының нобайы осы кезде жинақталды. Экспедиция құрамында швед әскерінің тұтқын капитаны Филипп Иоганн Табберт (Страленберг) те болған еді. Ол 1730 жылы Стокгольмнен бастырып шығарған «Еуропа мен Азияның солтүстік және шығыс бөлігі» атты еңбегінде аталмыш жазуды Скандинавиядағы жартас жазуларына ұқсастығына иек артып, «руникалық жазу» деп атады. Ғылымда осы атау орнығып қалды. 1818 жылы Г.И.Спас- ский өзінің «Древности Сибири» журналында жартас жазуларының, оған берілген зерттеушілер пікірінің латын тіліне аударылған нұсқасын жариялады. Абель-Ремюза, Г.Ю.Клапрот сынды шығыстанушы ғалымдар тақырыпқа назар аударып, көшпелі тайпалар туралы біраз зерттеулер жүргізіп, Дешті Қыпшақ тарихының біраз қатпарын қопарды. Абель-Ремюза бұл жазуларды үйсін жазуына, Г.Ю.Клапрот көне қырғыз жазуына таңды. Ал З.Г.Байер кельт мұрасына жатқызды. Әзірше жинақталып, назарға іліккені Енесей жазулары еді. Бұл өңір ежелгі угро-финдердің отаны деп есептелетін. Сондықтан Енесей мұраларына фин ғалымдары тарапынан айрықша ықылас білдіріліп, толық күйде жинақталып баспа бетін көргеніне таңғалуға болмайды. Құлпытас жазуына ұқсаған қысқа жазулар өзгелерді онша қызықтыра қойған жоқ. Жартас жазуына әуестік осылай қызу басталып, біртіндеп саябыр тапты. 1889 жылы Н.М.Ядринцевтің Орхонның Кошо-Цайдам шұратынан төрт қабырғасы түгел қашалған ұзақ мәтінді қос ұстынды табуы ашық-жарықта күн күркірегеннің әсерінен кем болмады. Атақ шығаратын ұлы жаңалықтың аужайын аңдаған ғалымдар Моңғолияға жөңкілді. Ресей Ғылым академиясы В.В.Радловтың басшылығымен шұғыл экспедиция жасақтады. Бірақ фин ғалымдары олардың алдын орап кетті. Аксель Олай Гейкель басшылық еткен экспедиция 1890 жылдың 15 мамырында Орхонда болып, Кошо-Цайдам ескерткіштерінің көшірмесін жасап, 1892 жылы жарыққа шығарып та үлгерді. Фин экспедициясының басты табысы «Күлтегін» ескерткішіндегі қытай мәтінін оқу еді. Екі ғасырдан бері там-тұмдап жиналғанмен, сырын ашпаған жазу – Түрік қағандығының жазуы екені, Кошо-Цайдам қос ұстыны Түрік мемлекетінің қағаны Можилян мен оның інісі Кюе-делеге (Күлтегінге) қойылғаны жарияланды. Іле-шала 1893 жылдың 23 қарашасында дат филолог-ғалымы В.Томсон Орхон жазуының кілтін тауып, «Тәңір» және «Түрік» сөзін ажыратып оқығанын Дат академиясының 15 желтоқсанындағы ресми мәжілісінде жария етті. Бұл кезде В.В.Радлов та оннан астам әріпті ажыратып үлгерген-ді.

Түрік этнонимі қалай қалыптасты?

Ұлы қоныс аудару кезінде «Түрік» этононимі қытай жылнамаларынды көптеп кездесе бастады.Және бұл кездер 542 жылға тән болатын.
Қытайлар түріктерді ғұндардың ұрпақтары деп санаған. Шежірелерде бұл кезде қытайдың Вэй князьдігінің солтүстік өңірлеріне солтүстік-батыс жақтың бірінен келген түріктер жыл сайын шапқыншылықтар жасап, ойрандап кететін болды деп хабарлаған. Олар туралы келесі бір мәліметтер бүкіл құрлықтағы тарихтың талай ғасырлар бойғы дамуына өзек болған оқиғаларға байланысты болған. Қытайлар түріктерді сүнну-ғұндар деп атаған. Түрік этнонимі ежелгі Көк түріктеріне тән. Оны түркиялық түріктермен шатастырмау керек. Оларды Осман түріктері деп атаған жөн. Ал бүгінгі күндегі кең қолданылып жүрген түркі сөзі - жасанды сөз. Ресей ғалымдары көк түріктерді осман түріктерімен шатастырмау үшін тюрк сөзін ойлап тапқан. Кейіннен қазақ ғалымдары да ресейлік әріптестерінен қалыспай тюрк сөзін өздерінше түркі деп аударып алған.

жүктеу 86,96 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5