«Химия кабинетіне саяхат»

Оқушылардың химия ғылымына қызығуын арттыруға жағдай жасау мақсатымен өткізген сыныптан іс – шараны «Химия кабинетіне саяхат» деп атадық. Тақырыпқа арналған қабырға газеті әзірленді, химиялық реактивтер: Бертолле тұзы, қант ұнтағы, күкірт қышқылы (концентрлі), тұз қышқылы (концентрлі), аммиак ерітіндісі (25%), хлорлы темір ерітіндісі, калий роданидінің ерітіндісі, аммоний бихроматы, калий йодидінің 3% ерітіндісі, қорғасын ацетатының 4% ерітіндісі және фарфор ыдыстар, шыны түтікшелер, құтылар, металл парақтар, спиртшам, К.Брюлловтың «Помпейдің күйреуі» картинасының көшірмесі, музыка пайдаланылды.

Қай – қайсысымыз да бала кезімізде ертегі оқығанды, тыңдағанды жақсы көретінбіз, ертедегі құдыретті пері қыздары мен қайырымды сиқыршылар небір ғажайыптарды жасайтын еді. Әрқайсысымыз өмірде бір рет болса да сиқырдың күшін меңгеріп, сиқыршы рөлінде өзіміз болғымыз келгені анық. Бірақ, әттең... Бұл дегеніміз өмірде ғажайыптар болмайды дегенді білдіре ме? Тіпті олай емес! Біздің заманымыздың нағыз сиқыршысы – ғылым. Ғажайыптарға толы ғылымдардың ішінде химияның алатын орны ерекше. Оны көбінесе қайырымды сиқыршы деп атайды. Ол адамның табиғи шикізаттан өзге заттарды алуына, бірінен бірі өткен ғажайып, табиғатта кездеспейтін, бірақ адамға өте қажет заттарды алуына көмектеседі. Химияның арқасында сәбилерге сүт, түрлі – түсті ойыншықтар, оқушыларға оқу құрал – жабдықтары дайындалады. Химиясыз металды балқыту, кеме жасау, автокөлік жасау, үйдің тазалығы мен жайлылығын қамтамасыз ету, денсаулықты сақтау мүмкін емес. Химия көмірді – бояу мен дәрі – дәрмекке, мұнайды – отын мен жанармайға, ағашты – қағаз бен жасанды талшықтарға айналдырады.

Сендердің әр қайсыларың күн сайын үйлеріңнен шықпай – ақ химиялық реакцияларды жүзеге асыратындарыңды өздерің де білмей қаласыңдар: сіріңкемен газды жағу, ас пісіру. Адам ағзасының өзі – үлкен химиялық фабрика, оның ішінде көптеген химиялық реакциялар жүріп жатады.

1 – оқушы. Балалар, елестетіп көрейікші, бәріміз алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүреміз дейік. Алғашқы адамдар оттың өзінен қорыққан. Олар найзағай түскен ағаштың жанып кеткенін көзімен көрген. Қазір сендер «Алаудың жануы» тәжірибесін көресіңдер.

Тәжірибенің сипаттамасы. Фарфор ыдысқа Бертолле тұзы мен қант ұнтағының тең бөлігін қосып себеміз де, оны ағаш жаңқаларымен бүркеміз. Ыдысты темір қаңылтырдың үстіне қоямыз. Шыны түтікше арқылы қоспаға концентрлі күкірт қышқылын тамызамыз – «алау» лап етіп тұтанады.

Тәжірибенің сипаттамасы. Калий йодидінің 3% ерітіндісі мен қорғасын ацетатының 4% ерітіндісін бірдей көлемде әзірлейміз. Тәжірибе алдында ерітінділерді қайнауға дейін жеткізіп, ыстық күйінде құтыға араластырып құяды. Суыған кезде ыстық суда жақсы еритін, ал суық суда аз еритін қорғасын йодиді тұнбаға түседі. Алтын түстес, жарыққа шағылысатын жұқа қабыршақтар түріндегі тұнба пайда болады. Олардың көлемі тұну жылдамдығына байланысты, ерітінді неғұрлым баяу суыса, кристалдар да ірірек болады.

Тәжірибенің сипаттамасы. Құрғақ әрі тазағ аузы кең, 200 мл құтыға 5 – 10 мл көлемінде концентрлі тұз қышқылын ққұяды. Құтыны айналдыра отырып, ыдыстың ернеулерін қышқылмен шаяды да, қалған қышқылды төгіп, тығынмен мықтап жабады. Дәл сондай екінші құтыға осы әдіспен аммиак ерітіндісін (25%) құйып алады. Тәжірибе кезінде құтыларды ашып, ернеулерін бір-біріне тигізеді де осы күйінде 180 градусқа бұрады. Құтылардың іші қою түтінге толып кетеді.

Тәжірибенің сипаттамасы. Тақтаға шыққан оқушының жеңін түріп, дезинфекция үшін деген сылтаумен «йодты» (хлорлы темірдің әлсіз ерітіндісі) молынан жағады. Осыдан кейін тәжірибені көрсетуші оқушы жіңішке түтікке калий роданидінің ерітіндісін алып, түтіктің ұшын майланған жерге тигізеді (әсерін күшейту үшін өтпейтін пышақты пайдалануға болады) . Теріде «қанаған жара» пайда болады, оны сумен оп – оңай жуып, орамалмен құрғатып сүртіп тастайды.

Тәжірибені сипаттамасы. Тұрғыға бекітілген металл қаңылтырға немесе асбест торға (фарфор ыдысты да алуға болады) аммоний бихроматын сеуіп, спиртшамның жалынына қыздырады. Бірнеше минуттан кейін экзотермиялық реакция басталып, азот, су буы және көп мөлшерде «күй» - хром (ІІІ) оксиді бөлініп шығады. Үрдіс ұшқын ату арқылы жанартаудың көрінісін әсерлі түрде қайталайды.

«XXI ғасыр көшбасшысы» интеллектуалды марафонына әр сыныптан озып, іріктеліп шыққан білімді, алғыр оқушылар қатысты.

ХХІ ғасыр – химия ғасыры.

Ақын Құланбай Көпішев:

Химия – ырыс бұлағы

Шалқыған байлық, мол дәулет

Аялап күтіп тұр алда

Болашағымыз – нұр сәулет.

Аялдама алға ұмтыл,

Құдыретті біздің ой!

Сенде байлық, сенде ырыс

Сенімен өмір сәнді ғой, - деп жырлайды.

Сонымен ХХІ ғасыр білгірлерін, құрметті ойыншыларымыызды ортаға шақырып, қарсы аламыз.

Сайысқа қатысушылар ойын бөлімдерімен, шарттарымен таныстырылады (әр дұрыс жауапқа 10 ұпай)

І Бәйге.

1. Атомның планетарлық моделін ұсынған қай ғалым? (Резерфорд)

2. Электролиттік диссоциация теориясын ашқан ғалым? (С.Аррениус)

3. Азот молекуласындағы химиялық байланыс түрі. (ковалентті полюсссіз)

4. Алғашқы көмекке пайдаланатын бейметалл (йод)

5. Металдардың бұзылуы. (коррозия)

6. Заттың құрамы мен қасиеті сақталатын ең кіші бөлшегі. (молекула)

7. Бір элементтің бірнеше жай зат түзу қасиеті. (аллотропия)

8. Кремний қышқылының тұздары қалай аталады? (силикаттар)

9. Қазақстанның қазба байлықтарының картасын жасаған кім? (Қ.Сәтбаев)

10.Ауа құрамында оттектің қанша пайызы бар? (21%)

11.Ең ауыр металл. (осмий)

12.Сұйық металл. (сынап)

13.Зат массасының сақталу заңын кім ашты? (Ломоносов)

14.Электр тогын өткізетін қышқыл, тұздар ерітінділері қалай аталады? (электролиттер)

15.Бейэлектролиттер дегеніміз не? (электр тогын өткізетіндер)

Бұл сайыстан барлығы келесі сайыстың бөліміне өтеді.

Келесі әр сайыстың бөлімінде ең аз ұпай жинаған ойыншы ойыннан шығады.

1. Өзім газбын менімен демаласың,

Жоқ болсам ауа жетпей қиналасың. (оттек, кислород, оксигениум)

2. Осы затпен ескі үйді аластайды,

Түсіне қарасаң алтынға ұқсайды. (күкірт, сера, сульфур)

3. Ең жеңіл элемент саналады,

Периодтық жүйе осыдан бастау алады. (сутек, водород,гидрогениум)

4. Өзі ауыр металға жатады,

Балалар осы металл құйған сақамен атады. (қорғасын,свинец,плюмбум)

5. Машина мен трактордың жануы

Қара металлургияның наны. (темір,железо,феррум)

6. Аспандағы айды осы элементпен теңестіреді

Салмақты адамды мақтауды да келістіреді. (күміс, серебро, аргентиум)

7. Өзі жылтыр күмістей

Жұмсақтығы тағы бар

Жеңілдігін ескерсең

Пайдаланар жері табылар. (алюминий, алюминиум)

2 – ші бөлім. Жұмбақ жасырылады, табылған заттың атын, формуласын атайды.

1. Ол болмаса асыңның дәмі кірмес,

Кім бар ортада оны білмес. (ас тұзы -NaCl )

2. Шыдасаң да алты күн ассыз мүлде,

Шыдаау қиын бұл затсыз екі күнге. (су –H2O)

3. Ес- түссіз адам талып қалса кейде,

Иіскетсең есін жияр ол лезде. (мүсәтір спирті – NH4OH)

4. Адаммен жануардан бөлінеді,

Өсімдіктің торына ілігеді. (көмірқышқыл газы – CO2)

5. Жер бетін күннің ультракүүлгін сәулесінен қорғайды,

Өзін оттектің үш атомы құрайды. (озон –O3 )

6. Аяғыңның астында жататын зат,

Тауға айналып, тас болып қататын зат. (кремнезем,құм –SiO2)

7. Құрғақ жерде сақтайсың,

Онсыз тамақ татпайсың (ас тұзы -NaCl)

ІІІ. «Ғажайып жетілік»

Сайыстың бұл бөлімінде сұрақтың күрделісіне қарай ұпай саны әр түрлі болады.

1.20 Тайқазан 7 металдан құйылған, ол қандай металдар?

(темір, мырыш, қалайы, қорғасын, мыс, күміс, алтын)

2.30. Табиғатта сом күйінде кездесетін металдар.

(мыс, күміс, алтын, платина)

3.20. Халькогендер деп нені айтамыз және халькогендерге қандай металл жатады?

(оттек, күкірт, селен, теллур)

4.30. Табиғатта таралуы бойынша бірінші орында тұрған металл.

(алюминий)

5.20. Галогендер деп нені айтадыз? Қандай элементтер жатады?

(фтор, хлор, бром, йод, астат)

6.30. Темірдің қанша саламен байланысы бар? Ол қандай салалар?

(8, ғарыш,биология,инабат негіздері, медицина,физика,тарих,география, халықтық педагогика)

7.20. Неліктен темір – аспан тасы деп аталған?

(себебі метеориттің құрамында бар)

Ең аз ұпай жинаған ойыншы ойыннан шығады.

IV. «Жорға» (тікелей сұрақтар) Бұл сайыс жылдамдықты, алғырлықты талап етеді.

Бірінші оқушыға:

1.Na – сілтілік металл

2.Сутек – газ

3.Фенолфталеин, метилоранж, лакмус – индикатор

4.H2SO4 – қышқыл

5.NaOH –сілті, күйдіргіш натр

6.Ең жеңіл металл – литий

7.Ас тұзы – NaCl

8.Марганцовка – KMnO4

9.Тұ тудырушы – галогендер

10.Алтын – күміс тас екен, арпа – бидай ас екен.

Екінші оқушыға:

1.Ауа құрамында оттек неше пайыз – 21%

2.Мыс кенін тудырушы – халькогендер

3.Периодтық жүйені жасаған кім? – Менделеев

4.Галогендер – тұз тудырушы

5.Ауаның құрамын алғаш анықтаған кім? – Лавуазье

6.Авогадро тұрақтысы – 6,023*10 23

7.Сутекті алғаш алған – Кавендиш

8.Металдардың керену қатарын кім жасады? – Н.Бекетов

9.Элемент атомының ядро құрамы – протон, нейтрон

10.Ас содасының формуласы – NaHCO3

V. «Егер сіз өз өлкеңіздің табиғатын бақылайтын болсаңыз не істер едіңіз?» тақырыбына қысқа әрі нұсқа ғылыми негізделген жауап қайтару керек.

Жүргізуші. Оқушылардың білімдері сыналып, жеңімпаздар анықталды. Алдағы уақытта жоғары дәрежеде көрініп, алда жүре берулеріне тілек айтып, Мұзафар Әлімбаев ағамыздың мына бір өлең жолдарымен сабақты аяқтаймыз.

Туған жерді сүю – парыз,

Сүю үшін білу – парыз.

Қасиетін ұғу – парыз

Күзетінде тұру – парыз.
Химиялық көңілді тапқырлар кеші

Жүргізуші: - Сайысымызды бастамастан бұрын әділ қазылармен таныстырып шығайық.

Көңілді тапқыштар білімділер

Бар өнерін алдарыңа салады

Кім білімді, көп оқыған болса егер

Бүгінгі күннің жеңімпазы болады

Әр топ басшысы өздерінің топтарымен таныстырады

Білім деген биік шың

Бақытқа сені жеткізер

Білім деген ақылшың

Қиындықтан өткізер

Жастықтың оты қайдасың

Жүректі түртіп қозғамай

Ғылымның біліп пайдасын

Дүниенің көркін болжамай

Әр топқа 10 сұрақтан қойылады, дұрыс жауапқа бір балл беріледі.

1.Қандай элемент алдымен күнде, содан соң жерде ашылады. (гелий)

2.Қандай элементтер қалыпты жағдайда сұйық күйде кездеседі (бром)

3.Қандай элементтер материктердің атымен аталады (европий, амерций)

4.Ағашты отсыз қалай көмірлендіруге болады? (H2SO4 концентрациясында)

5.Суды қалай жандыруға болады (сілтілік металдар арқылы, натрий,калий)

6.Планетамызда көп таралған элементтер (сутек,гелий)

7.Сіріңкесіз қалай от жағуға болады (ақ фосфор арқылы)

8.Жұмыртқаның қабығын қалай сындырмай аршуға болады (сұйытылған қышқылға салып)

9.Әрі химик, әрі музыкант ғалым (А.П.Бородин)

10.Алып элемент (титан)

2 – топ.

1.Ресей елінде алғаш химия зертханасын ашқан кім(М.В.Ломоносов)

2.Қандай жыланда сынап көп (фараон жыланында сынап (ІІ) роданиді)

3.Футбол терминінде кездесетін элемент (гольми)

4.Табиғи талшықты зат (асбест)

5.Мыстың табиғи қосылысы (малахит)

6.Сүт қанты (лактоза)

7.Темекінің құрамындағы алкалоид (никотин)

8.Адамзат баласы қандай элементті алғаш өндірді (мыс)

9.Топырақты құнарландыратын элемент (азот)

10.Үш түрлі күйде кездесетін зат (су)

3 – топ.

1.Қандай металл болашақтың металы деп аталады (алюминий)

2.Лимон қышқылын қайдан алады (қанттан не мелясиден)

3.Сутек қай затта жақсы ериді (балқытылған темір, никель, палладийде)

4.Қандай жай зат ең жоғары температурада балқиды (графит 380 градус С)

5.Қандай элемент жер қыртысының 75% -ын құрайды (оттек 49%, кремний 26%)

6.Ауа газдар қоспасы екенін алғаш айтқан ғалым (Л.Да Винчи)

7.Адамға таза, дистилденген су ішуге пайдалы ма (жоқ)

8.Фосфор элементі қашан ашылды, кім ашты (Гамбург химигі, Г.Бранд, 1699ж)

9.Грек тілінде ай деген мағынаны білдіретін элемент (селен)

10.Әлемдегі ең алғаш мұнай айдау зауыты қашан және қай жерде салынды (1745ж. Ухта өзені бойында)

Жүргізуші:

Біреуінің жүрегінің түгі бар

Біреуінің арқалап жүрген қоғамдағы жүгі бар

Біреуінің күмбірлеген күйі бар

Біреуінің қатты істейтін миы бар

Кезекте сөзжұмбақтарды шешу. Сөзжұмбақ сұрақтары мен жауаптары.

1.Химияның арнайы бөлігін құрайтын элемент (көміртек)

2.Шпатта алғаш табылған элемент (барий)

3.Улы ұшқыш қосылыс (Арсин)

4.Қытай, Бирма, АҚШ-та көп кездесетін металл кен орны (Вольфрам)

5.Скандинавия жарты аралындағы мемлекет (Швеция)

6.Мұхит суында кездесетін элемент (марганец)

7.Құймаларды қызуға төзімді ететін металл (молибден)

8.Көбіне галлит, сильвинит, карналлит тұздары құрамында кездесетін элемент (хлор)

9.Майларды гидролиздеу нәтижесінде алынған элемент (глицерин)

3.Қазақ халқының алғашқы акамедиктерінің бірі, фосфор тұздары маманы (Бектуров)

5.Химиялық элементтердің рентгендік спектрін зерттеген ағылшын ғалымы (Мозли)

7.Ұшқыш компонеттерінен ректиаикациялау арқылы тазаланған спирт ашымасы (Барда)

8.Флогистон теориясының негізін қалаушы неміс ғалымы (Шталь)

11.Анестезия үшін қолданылатын препарат (новокаин)

1.Металдарды зерттеген араб химигі (Турки)

2.Органикалық қосылыс (спирт)

3.Катализдік мультиплет теориясының негізін қалаушы орыс химигі (Баландин)

4.Орта ғасырдағы Еуропа химигі, сульма мен мышьякты алғаш зерттеген кім (Валентин)

9.Кремнеземнің табиғатта көп тараған түрі (кварц)

10.Кальций сульфатының кристаллогидратының бір түрі (ғаныш)

1. Қазақтың химик-органигі, негізгі еңбегі өсімдіктер химиясы болып табылады (Шомбалов)

2.Түрлі заттарды ерітетін қоспа (еріткіш)

3.Тұңғыш рет химия ғылымының докторы атағын алған қазақ химик-органигі (Әзербаев)

4.Тұз қышқылының аммоний тұзы (мүсәтір)

5.Ерте кезде қазақ халқы қолданған металдардың бірі (мырыш)

6.Қазақ халқының акамедик –химигі, жоғары молекулалы қосылыстар маманы (Жұбанов)

7.Үй тұрмысында көп қолданылатын, қазақ халқына ертеден таныс металл (қалайы)

8.Радиоактивті сәулелерді өткізбейтін металл (қорғасын)

9.Мыс тұзының кристаллогидраты (тотияйн)

10.Қазақ халқының химия саласындағы алғашқы академиктерінің бірі (Бектұров)

Жүргізуші:

Химия – ырыс бұлағы

Шалқыған байлық мол дәулет

Аялап күтіп тұр алда

Болашағымыз – нұр сәулет

Аялдама, алға ұмтыл

Құдыретті біздің ой

Сенде байлық, сенде ырыс

Сенімен өмір сәнді ғой

Кезекте әр топ тәжірибе көрсетеді.

1. 
   «Судан сүт алу»
   
2. 
   «Жанбайтын орамал»
   
3. 
   «Отсыз жұмыртқа пісіру»
   

Тағы келді сыналар шақ айналып

Тереңіне білім теңіз байланып

Кім шешеді сол сайыста ұшып тұр

Есеп шешер кезегі келіп тұр

Ендеше әр топтың алдына түрлі есептер беріледі, шығарылған есептің жауабы дұрыс болса пирамидаға жапсырады . Нәтижесінде қай топ қанша есеп шығарғанын пирамидаға жапсырылған үшбұрыш қиық арқылы балдарын санаймыз. Әрбір дұрыс есепке 5 балл қойылады.

Соңынан бірінші кезеңнен бастап барлық балдар есептеліп, жеңімпаз топ жарияланып, топтар марапатталынады.
«Зерделілер» мен «Зейінділер»

І кезең. Сәлемдесу

а) Таныстыру

ә) команда эмблемасы

б) ұран

г) әділқазы алқасына сәлем

Уа, халайық!

Бәріңе бірдей жар салайық

Химия тілін үйренем деушілерге

Химия тілін білмек ойлы балаларға

Химия құмарлығын арттыруға, талпынушыларға

Бүгін болатын кешімізді арнаймыз.

2-жүргізуші:

Жасымда ғылым бар деп ескермедім

Пайдасын көре тұра тексермедім

Ер жеткен соң түспеді уысыма

Қолымды мезгілінен кеш сермедім, - деп Абай атамыз айтқандай уақытында химия сырын түсінбей кейіннен уысымызға түспей қалмас үшін, бүгінгі таңда химия ғылымымен әрі қарай сырласып, кейбіреулермен мұңдасып қалу үшін өткізілгелі отырған кешімізді бастауға рұқсат етіңіздер. Ортаға бүгінгі «Зерделілер мен Зейінділер» атты сайысқа қатысушыларымызды шақырамыз.

І топ – 10 сынып оқушылары

ІІ топ – 9 сынып оқушылары

ІІІ топ – 8 сынып оқушылары

Жүргізуші:

Шеберлікті, білімді

Сараптап сіздер көріңіздер

Әділқазы алқасы

Әділ баға беріңіздер!

Сайысымызды әділқазы мүшелерімен таныстыруға рұқсат етіңіздер

1. Бір ълементтің бірнеше жай зат түзу қасиеті (аллотропия)

2. Индекс, коэффициент дегеніміз не? (индекс атом саны, коэффициент – молекула саны)

3. Ас содасының формуласы (NaHCO3 - натрий гидрокарбонаты)

4. Оттектің сұйылту температурасы қандай? ( сұйық (О2)= -180 градус С)

5. Жер бетіндегі тіршілік атырабы (биосфера)

6. Д.И.Менделеев ескерткіші қай қалада қойылған (Тобольск, Мәскеу, Ленинград)

7. 61 жас неше мүшел (5 мүшел)

8. Ауада неліктен алма сарғаяды ( темір(ІІ) ионы темір (ІІІ) ионына айналады)

9. Ылғал тартқыш қышқыл ( H2SO4 - күкірт қышқылы)

10. Тоңазытқыштарда қолданылатын газ (NH3 - аммиак)

2 – ұяшық сұрақтары

1. Гидрлену реакциясы дегеніміз не? (сутектің қосылу реакциясы)

2. Ломоносов «корпускула» деп нені атаған (молекула)

3. Бактериоциттік қасиеті бар қай металл (күміс)

4. Судың агрегаттық күйлерін ата (мұз, сұйық, бу)

5. Қай орыс ғалымы химик, белгілі музыкант болған (А.П.Бородин)

6. Сутекті ашқан ғалым (Г.Кавендиш)

7. 70-80 аралығын қалай атаған (қария, қарт, ақсақал)

8. Патша сұйығы деген не (1 көлем азот қышқылы мен 3көлем тұз қышқылы қоспасы)

9. Тұздар мен су арасындағы реакция (гидролиз)

10. Х.Колумб Американы қай жылы ашты (1492)

3 – ұяшық сұрақтары

1. Заттың құрамы мен қасиеті сақталатын ең кіші бөлшегі (молекула)

2. Фосфор деген сөз қандай мағына береді (жарық тасушы)

3. Теңіз капустасы – ламинария қандай элементке бай (йод)

4. Иммунитет дегеніміз не (ағзаның жұқпалы ауруға қарсы тұру қасиеті)

5. Қай бұлшықет өте күшті (ауыз бұлшықеті)

6. Жердің терең қабатындағы балқыған зат (магма)

7. «Белоксыз тіршілік жоқ, азотсыз белок жоқ» сөздерінің авторы (Ф.Энгельс)

8. Алғашқы орыс профессоры, химик (М.В.Ломоносов)

9. Индекс нені көрсетеді (атом санын)

10. Қайсы артық 1кг мақта, әлде 1 кг темір (бірдей)

4 – ұяшық сұрақтары

1. Судың қатты күйі (мұз)

2. Батыс Қазақстан облысындағы ұлы өзен (Жайық)

3. Дүниедегі ең үлкен жеміс (асқабақ)

4. Күнге ең таяу айналатын планета (меркурий)

5. Денесіндегі қышқылы бар жәндік (ққұмырсқа)

6. Дүние жүзіндегі ең үлкен қорық қай жерде орналасқан (Африка)

7. Оттекті ашқан ғалымдар (Ағылшын ғалымы Пристли және Швед.К.Шееле)

8. Дүние жүзіндегі тұңғыш әйел профессор кім (М.Складовская)

9. Күннің көзі жылына неше рет шығады (365)

10.Миллионда неше голь бар (6)

ІІІ кезең. «Қателеспе»

1 – жүргізуші. Тыңдаңыздар! Тыңдаңыздар!

2 – жүргізуші.

Химия ырыс бұлағы,

Шалқыған байлық, мол дәулет.

Аялап күтіп тұр алда,

Болашағымыз – нұр дәулет.

Бұл сайыста тез арада формулаларды қателеспей табу керек (топпен жұмыс)

1. 
   Салыстырмалы атомдық масса
   
2. 
   Массаның атомдық бірлігі
   
3. 
   Зат мөлшері
   
4. 
   Мольдік масса
   
5. 
   Авогадро саны
   
6. 
   Газ тәрізді заттардың көлемі
   
7. 
   Ерітіндідегі еріген заттың массалық үлесі
   

Есеп, есеп, есеп – ай

Есеп білмес есек – ай

Есеп білмес баланы

Еркелетпес ешкім – ай.

Топтарға есептер таратылады. Есептерді шығаруға 10 мин уақыт беріледі. Есептер шығарылғанша жанкүйерлер сайысы өткізіледі.

Жанкүйерлермен жарыс (әр команданың жанкүйерлерінен жеті оқушыдан алға шықсын)

1 – топ. «Г» әрпімен басталатын жеті химиялық сөздерді атаңыздар. (газ, галоген, гидрокарбонат, гомолог, гидратация, глюкоза, графит)

2 – топ. «К» әрпінен басталатын жеті химиялық сөздерді атаңдар. (карбонат, кристаллогидрат, көмірсулар, күкіртсутек, крахмал, каучук, көмірсутек)

3 – топ. «М» әрпінен басталатын жеті химиялық сөздерді атаңдар. (мұнай, метилоранж, молекула, метан, металл, мұз, майлар)

Бесінші сайыс. «Капитандар сайысы»

Қай команданың капитаны көрсетілген өзгерісті тез жүзеге асырады:

Мысалы: N2 – NO – NO2 – HNO3 -

Үй тапсырмасы кроссворд, чайнворд, анаграммалар құрастырып келу. Тапсырманы бір парақ қағазға жазып, айтып беріңіз. Үш топ тапсырмаларын әділқазы алқасына тапсырады.

2030 – дың барысымыз

Болашаққа бастайды әр ісіміз.

2 – жүргізуші:

Егемен елімізді көркейтетін,

Білім шыңына шығу – парызымыз, - дей отырып, бүгінгі сайысымызда мәресіне жетті.

Жеңімпаздарды марапаттау рәсімі.

Армысыңдар, бүгін «XXI ғасыр көшбасшысы» атты сайыс сабағымызға жиналған қауым! Бүгінгі біздің сайысқа қош келдіңіздер!

Қатысышулар мен әділ қазыларды таныстыру.

І кезең. «Бәйге»

Қарап тұрмай бәйгеге еріңіз

Шәкірттерге әділ шешім беріңіз

Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шығарар

Бәйге, бәйге, бәйгелерді көріңіз, - деп келе біз келесі кезең – бәйгені бастайық.

1. 
   Бұл кезеңде әр ойыншыға жеке алдын ала дайындалған үш сұрақ қойылады
   
2. 
   Қатысушы дұрыс жауап берген әр сұраққа 10 ұпай иеленеді
   
3. 
   Ойлануға уақыт беріледі
   

1. Фотосинтез үрдісі нәтижесінде өсімдіктер бөлетін газ (оттек)

2. Теріс және оң зарядталған атомдар (иондар)

3. Ұйқы безінен бөлінетін гормон (инсулин)

1. Қанның құрамындағы элемент (темір)

2. Ең жеңіл металл (литий)

3. Күнбағыс қай тұқымдасқа жатады (күрделі гүлділер)

1. Адамның дене жасушаларының хромосома саны (46)

2. Қанттың химиялық аталуы (сахароза)

3. Қан беруші адам (донор)

1. Ұйқы ауруын тудыратын Африкалық шыбын қалай аталады (цеце)

2. Оң зарядталған ион (катион)

3. Тұқым қуалайтын өзгергіштік (мутация)

1. Периодтық жүйедегі элементтердің көлденең қатары (период)

2. Жүректің құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылым саласы (кардиология)

3. Дені сау адамның асқазанында қандай қышқыл болады (тұз қышқылы)

1. Адам ағзасында қандай элемент жетіспеуінен тіс жегі ауруына ұшырайды (фтор)

2. Қай галоген бактерияларды өлтіріп, денсаулықты қорғайды (хлор)

3. Жасушаны зерттейтін ғылым саласы (цитология)

1. Өмір мен ойдың элементі (фосфор)

2. Йод тапшылығынан болатын ауру түрі (жемсаулық немесе зоб)

3. «Ақ маржан» аталатын дәнді дақыл (күріш)

1. Теріні үльтракүлгін сәулесінен қорғайды. Өзін оттектің үш атомы құрайды (озон)

2. Суда еритін негіздер қалай аталады (сілтілер)

3. Муфлоннан үй жануарының қайсысы шықты (қой)

Мәңгі бақи есте қалар

Ғажайып бір сайыс болсын

Білімдірек шәкірт озар

Қиынырақ сұрақ болсын, - деп біз енді сайысымыздың келесі кезеңіне келдік.

Бірінші кезеңде жиналған ұпай екінші кезеңде сақталады.

1. 
   Қатысушыларға 2 пәннен 10, 20, 30, 40 ұпайлық сұрақтар ұсынылады. Белгіленген блок бойынша ойыншы пәнді және ұпайды өзі таңдайды. Таңдау кезегі ойыншының бірінші кезеңде жинаған ұпайларына сәйкес ең көп жинаған ойыншыға беріледі.
   
2. 
   Сұраққа дұрыс жауап берген ойыншының бірінші турда жинаған ұпай санына балдар қосылып отырады. Ойыншы сұраққа жауап бере алмаса басқа ойыншыларға да жауап беру мүмкіндігі беріледі.
   
3. 
   Екі кезең барысында барынша көп ұпай жинаған 4 ойыншы үшінші кезеңге шығады.
   

Келді кезек жұмбақты шешуге

Жауаптарын беруге үш тілдерде

Қазақ, орыс, ағылшынды білсеңіз

Жақсы баға шәкірт саған несібе

Жасырылған жұмбақтардың жауабын қазақ, орыс, ағылшын тілдеріне аудару керек. Химия пәніне қойылған сұрақтардың жауабы қазақ, орыс, латын тілінде берілуі қажет. Әр ойыншыға екі сұрақтан қойылады. Ойыншы жауап бере алмаса, қарсыластарына жауап беру құқығы беріледі.

1. 
   Халқымыз жеңіл ауру санайтын қатерлі дерт. (тұмай-грипп-Flu)
   
2. 
   Таяқ еттен өтеді, Сүйек ....... өтеді (сүйек –кость-bone)
   
3. 
   Жазда тұрып жоғары, Күзде жерге қонады (жапырақ – листья – leaves немесе leaf)
   
4. 
   Негізі сутек пен гелиден тұратын қызған алып шар.(күн – солнце - sun)sun
   
5. 
   Өзі ауыр металға жатады, емшілер қорықтық құюға қолданады (қорғасын – свинец - плюмбум)
   
6. 
   Сұйық металл (сынап – ртуть - гидраргирум)
   
7. 
   Ел іші ...... бесік (алтын – золото - аурум)
   
8. 
   Батыр майданда шыңдалады, ........... қайнауда шыңдалады (темір- железо - феррум)
   

1. 
   Америкалық эмбриолог, генетик. Генетикалық зерттеулерді ең алғашқы болып жеміс шыбыны дрозофилаға жүргізген. Осы жұмыстарының нәтижесінде ол шәкірттерімен бірге тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясын ашты. Генетика ғылымының дамуына үлес қосқан қай ғалым туралы айтылуды? (Т.Морган)
   
2. 
   Қанайналым және ас қорыту саласындағы зерттеулері үшін Нобель сыйлығын алған алғашқы орыс ғалымы. Оның шартты рефлекстер туралы теориясын тірі ағзалардың сыртқы ортамен байланысын және олардың сыртқы әсерлерге көрсететін реакцияларын түсіндіруге септігін тигізіп, физиологияның дамуына үлес қосқан қай ғалым туралы айтылуды? (Иван Петрович Павлов)
   
3. 
   Зат массасы мен энергиясының сақталу заңын ашқан ғалым. «Қайда қарасақ та, қайда көз жіберсек те көретініміз химияның ғажайыптары», «Химия келешекте адамзатқа құшағын кеңінен жаяды» - деп көрегендік танытқан ғалым. (М.В.Ломоносов)
   
4. 
   Электролиттік диссоциациялану теориясын негізін қалаған швед ғалымы. Сонымен қатар физиканың көптеген саласында, иммунохимия саласында жұмыстар жүргізген. Химия ғылымының дамуына үлес қосқан қай ғалым туралы айтылуда? (Сванте Аррениус)
   

Жалпы орта білім беретін мектептерде қазіргі кезде оқушылардың химия пәніне деген қызығушылығы төмен екені белгілі. Бұл жағдайды 11 – сынып оқушыларының ұлттық бірыңғай тестіні тапсыру кезіндегі 4 – пәнді таңдауына байқауға болады. Осы сеьептерге байланысты оқушылардың химия пәніне деген қызығушылығын арттыру мақсатында «Химия» апталығында 8-9 сыныптар арасында қызықты сайыс сабағы өткізіліп тұрады.

Оқушылар 3 топқа бөлінеді: «Ойшылдар», «Зеректер», «Білімділер». Топқа бөлінген оқушылардың білім-білігін әділ-қазылар бағалайды.

1. 
   Оқушылар ізденісінен
   
2. 
   Химиялық бәйге
   
3. 
   Жұмбақтар сыры
   
4. 
   Сиқырлы сандар
   
5. 
   Дода
   
6. 
   Электронды оқулық
   
7. 
   Алтын қақпа
   
8. 
   Тіл сындырайық
   
9. 
   Кім жылдам
   
10. 
    Химиялық эстафета
    
11. 
    Есептер сыры
    

1. Химия қаны – H2SO4 (иә)

2. Озонның формуласы – О3 (иә)

3. Судың формуласы – SO3 (жоқ)

4. Темірдің атомдық салмағы – 56 (иә)

5. Көмір қышқылының тұзы – сульфат (жоқ)

6. Айдахар бейнесіне ұқсайтын элемент – S (иә)

7. Сұйық металл – сынап (иә)

8. Химиялық құрылыс теориясын ашқан ғалым – Бутлеров (иә)

«Зеректер» тобына:

1. 
   Атомдық салмағы 16 – S (жоқ)
   
2. 
   Фосфор қышқылының формуласы - H2SO4 (жоқ)
   
3. 
   Үйге жарық беретін элемент – Fe (жоқ)
   
4. 
   «Аспан тасы» аталатын элемент – Fe (иә)
   
5. 
   Сүйек құрамында сынап бар (жоқ)
   
6. 
   Адам шашында алтын бар (иә)
   
7. 
   Күміс қасық қараяды (иә)
   
8. 
   Металдар коррозияға ұшырайды (иә)
   

1. 
   Күкірт қышқылының формуласы – SO3 (жоқ)
   
2. 
   Ас тұзының формуласы – NaCl (иә)
   
3. 
   Металл қорғасын құйған сақамен атады (иә)
   
4. 
   Адам тыныс алатын газ – Н2 (жоқ)
   
5. 
   Период саны – 3 (жоқ)
   
6. 
   Ең жеңіл металл – литий (иә)
   
7. 
   Алғашқы көмекке пайдаланылатын бейметалл – йод (иә)
   
8. 
   Атом – молекулалық ілімді ашқан ғалым – Ломоносов (иә)
   

А) Өзім газбын, менімен демаласың

Жоқ болсам ауа жетпей қиналасың

Б) Шыдасаң да алты күн ассыз мүлде

Шыдау қиын бұл затсыз екі күнге

2. «Зеректер» тобына:

А) Ең жеңіл элементсаналады

Периодтық жүйе осыдан басталады

Б) Ол болмаса астың дәмі кірмейді

Кім бар екен әлемде оны білмейтін

3.«Білімділер» тобына:

А) Машина мен трактордың шикізаты

Қара металлургияның негізгі наны

Б) Өзі ауыр металға жатады

Балалар осы металл құйған сақамен атады.

4 – кезең: «Сиқырлы сандар». Бұл кезеңде 3 топқа жылдар жасырылады, оқушылар сол жылдарда қандай жаңалық ашылды соны айтады.

1. 1669жыл (Х.Бранд фосфорды ашты)

2. 1772 жыл (Д.Резерфорд азотты ашты)

3. 1774 жыл

4. 1776 жыл

5. 1785 жыл

6. 1869 жыл (Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесі ашылды)

5 – кезең: «Дода» Бұл кезеңде оқушылар сөзжұмбақ шешеді.

1. 
   Дезинфекция үшін қолданылатын элемент?
   
2. 
   Медицинада қолданылатын элемент?
   
3. 
   Тұрмыста қолданылатын элемент?
   
4. 
   Біреуі оттегі болып келетін, екі элементтен тұратын зат?
   
5. 
   Элементтің түр өзгерісі қалай аталады?
   

1. Ас содасының формуласы – (натрий гидрокарбонаты)

2. Тамақтан уланғанда қабылдайтын қара дәрі (активтелген көмір)

3. Қарағанды фитохимия институтында алынған қатерлі ісікке қарсы қолданылатын дәрі (арглабин)

4. Сүйекті қаптайтын элемент (Са)

5. Адам бойының өсуіне әсері бар элемент (Zn)

6. Жүйкені тыныштандыратын дәрі құрамына кіретін элемент (Br)

8 – кезең: «Тіл сындырайық». Бұл кезеңде жұмбақ жасырылады, оқушылар соның жауабын тауып 3 тілде айту керек: қазақша, орыысша, латынша.

1. Нені қызған кезде соқ?

2. Нені көрсе періште жолдан таяды?

3. Ауаның негізгі құрам бөлігі?

1. Zn + H2SO4 = ……

2. HCl + ……= NaCl + H2

3. Na + H2O = ……

Тағы келді сыналар шақ айналып

Тереңіне білім теңіз байланып

Кім шешеді, сол сайыста ұтып тұр

Есеп шешер кезегі келіп тұр.

Бұл кезеңде 3 топқа есептер беріледі, сол есептердің шешімін оқушылар тақтаға жазады.

Оқушыларға химия ғылымының құпиясы мен қызығы мол екенін жеткізе отырып, ойын элементтері арқылы, қосымша материалдардан мағлұмат беру, өздігінен ізденуге, ттоптасып жұмыс істеуге, ұйымшылдыққа баулу, тапқырлыққа үйрету қажет.

І. Кіріспе. Құрметті ұстаздар, оқушылар, қош келдіңіздер!

ІІ. Таныстыру. Екі топтың атын анықтау үшін көрініс.

Көрініс. Аррениус, Усанович екі ғалым кіреді.

• 
  Міне ғажап, бір жерге тап болдық
  
• 
  Мына қонған ауылдар, кімнің ауылы болды екен!
  
• 
  Бір құпиясы бары анық, қалай анықтаймыз?
  
• 
  Бір жолын таптым; қоржыннан құралды шығарып, қазір тәжірибе жүргіссем бе деймін: H2SO4 лаксум салады. Сонда қағаз қызыл түске боялады. Демек қышқылдар ауылы болды ғой.
  
• 
  Жарадыңыз. Енді екінші ауылды мен анықтап көрейін: NaOH + лакмус = көк түске боялады. Бұл негіздер ауылы екен.
  
• 
  Біз химия еліне келіппіз. Армысыздар оқушылар!
  
• 
  Қош келдіңіздер құрметті ғалымдар! Химия елін табу қиынға соқты ма?
  
• 
  Әзер таптық.
  
• 
  Сайысқа «Қышқылдар» мен «Негіздер» ауылы қатысады.
  

1. 
   Өсімдік жапырақтары неге жасыл, ол жапырақтарға түс беретін қандай элемент бар? (өсімдік жапырағына түс беретін хлорофилл, онда магний металы болады)
   
2. 
   Кір сабында болатын қышқыл (стеарин қышқыл)
   
3. 
   Адам мен жануардан бөлінеді, өсімдіктің торына ілінеді (СО2)
   
4. 
   Өзі ауыр металға жатады. Балалар осы металды құйып сақамен атады (қорғасын)
   
5. 
   Оң заряды бірдей ядросы бар атомдардың белгілі түрі (химиялық элемент)
   

1. 
   Химиялық таңбаның алдына қойылатын цифр (коэффициент)
   
2. 
   Дені сау адамның асқазанында қандай күшті қышқыл болады (тұз қышқылы)
   
3. 
   Жанбайтын қандай зат сумен сөндіріледі (әктасты сумен қосу, әктасты сөндіру деп аталады)
   
4. 
   Адам бойының өсуіне әсер ететін химиялық элемент (Zn)
   
5. 
   Германиядағы облыс атауымен аталатын элемент (магний)
   

Қазір сіздердің көз алдарыңызда мына гүлдер шығады, күн көзіндей сендердің жүректеріңді жылытады.

Ақ қағаздың бетіне H2SO4 – ң ерітіндісіменжазу жазыңыз. Қағаз кепкен кезде жазу ғайып болады. Содан соң 15 -18 см ара қашықтықта май шамның жалынына ұста. Біраз уақыт өткеннен кейін қағаз бетінде қара түсті жазу пайда болады.

Түсіндіруші: қағаздың H2SO4 – да көмірге айналу нәтижесінде түзіледі.

№2 Күл. «Қанттың жануы» қысқыштың көмегімен бір бөлік қантты жанып тұрған газ плитасына ұстаңыз. Қанттың үстіне шамалы темекі күлін сеуіп, жалынға қайта апарамыз:

Сұрақ: Күл қандай қызмет атқарады?

Түсндірме: кейбір заттар өздері реакцияға түспесе де, екінші бір заттың реакцияға түсуін тездетеді. Күл катализатор қызметін атқарады.

№3. «Жұмыртқаның қабығын сындырмай, қалай аршуға болады?» Піскен жұмыртқа, НСІ, стақан су.

Орындалуы: стақандағы тұз қышқылына піскен жұмыртқаны салғанда жұмыртқа алғашқы кезде НСІ –ң біресе астына түссе, біресе үстіне шығып, қозғалыста болады.

а) жұмыртқаның сыртындағы қабығы СО2 (СаСО3) тұз қышқылында ериді.

ә) түзілген СО2 –ң қысымының әсерінен жұмыртқа қозғалысқа түсті (1 жұмыртқа)

ІІІ – бөлім. «Тормен су әкелу» ойыны

2 топ оқушыларына металдан немесе жіппен тоқылған тор беріледі. Суды төкпей, жылдам әкелу керек. Қалай әкелуге болады? Жауабы: торға Н2О формуласын жазып салады да әкеліп береді. 2 торкөзге ас тұзын толтыру Na – 10 дан, СІ -10 дана, басқа элемент 10 дана.

2 топқа бірдей аталған мүшелерінде кездестіретін элементтерді атаулары қажет:

Өкпеде – Li, Na

Қанда – Fe, Na, Li, Ca, K

Қалқанша безде – J, Zn, Br

Тісте – F, Ca, Mg, P

Гипофизде – Zn, Br, Mn, Cr

Мида – Na, Mg, K

Шашта – Al, As, Cl

Жүректе – Ca, K

Ұйқы безінде – Mg

Бауырда – Li, Se, Mo, Zn, Ca, Mn, K, Cu

1. Бір қағаз бетінде прибор салынған, ал екінші қағазға салардың реакциясын жазылған. Осы приборға қандай реакция сәйкес келетінін табу керек.

а) CaCO3 + 2HCl = CaCl2 + H2CO3

ә) 2NaOH + H2SO4 = Na2SO4 +H2O

б) Zn +2HCl = ZnCl2 + H2

в) ZnCl2 + 2KOH = Zn(OH)2 + 2KCl

Есептер сыры.

Тағы келді сыналар шақ айналып

Тереңіне білім теңіз байланып

Кім шешеді, сол сайыста ұтып тұр

Есеп шешер кезегі келіп тұр.

Білім деген биік шың,

Бақытқа сен жеткізер.

Білім деген ақылшың,

Қиындықтан өткізер, - деп осымен тәрбиелік шараны аяқтаймыз.

«Білімді мыңды жығар» химия кеші

Мақсаты:

1. Оқушылардың теориялық білімдерін тексеру, олардың пәнді игеруге деген қажеттіліктерін туғызу, ынтасын арттыру.

2. Химия ғылымының қоғамдағы космосты игеру, атом энергиясын бейбітшілік мақсатта қолдану, жасанды заттарды синтездеу, ауыл шаруашылығы өнімдерін арттыру, жаңа энергия көздерін табу, табиғи шикізат көздерін игеру, тұрмыста, медицинада т.б жерлерде қолданылатын химия өнімдерінің маңызын оқыту.

3. Химия пәнінің қажеттілігі мен өзектілігін, маңызын айтып, оқушылардың химиялық білімдерін дамыту.

1. Сәлемдесу

2. «Біліміңді сына» сұрақ-жауап

3. «Кім жылдам?» жылдамдық сайысы

4. Жарнама «Химия айналамызда»

5. Топ басшыларының сайысы

6. Қорытынды

Химия кеші «Мектебім» әнімен ашылады.

1. Мектебім – білім ордасы-ай, 2. Мектебім білім кемесі –ай,

Балалар білім алған – ай. Мектебім орда киелі –ай.

Арнаймыз әнімізді – ай, Әртүрлі ғылым саласын

Шәкірттер білім алған- ай. Оқытып тәрбиелейді.

Мектебім жайнап тұрған – ай, Сүйікті ұстаздарым – ай,

Жастары сауық құрған – ай. Ақылды ұстаздарым – ай.

Білімді бізге үйретер Қуантсын оқушыларың

Ұстаздар аман болың- ай. Шетінен болып дарынды-ай

Қайырмасы: Жайнаған сәнімсің,

Айтатын әнімсің.

Мектебім сүйікті

Қаламның сәнісің.

Мектебім менің

Мектебім менің

Сүйікті мекенім.

І бастаушы: - Армысыздар, құрметті ұстаздар, оқушылар, жиналған қауым!

ІІ бастаушы: -Сәлеметсіздер ме, қымбатты сайысқа қатысушылар!

І бастаушы: -Бүгін сіздер мектебіміздегі химия-биология апталығының аясында өтіп жатқан

«Химия айналамызда» кешінің куәсі болмақсыздар.

1. ____________________________________________________

2. ____________________________________________________

3. ____________________________________________________

Беріктігін білдіріп салтымызға.

Жеңіс деген біздерге сол емес пе,

Үлгі, өнеге қалдырсақ артымызға.

Үлкендердің батасы.

Топ басшысы таныстыр

Сәлем - сөздің атасы.

Оза алмайды жарыста тар өресі.

Біліміңді көрсетер кезің келді

Басталмақшы кезеңіміз келесі

Дән өсті туған өлке сауырында

Ішсең ас, кисең киім, үй жиһазы,

Химия дәру болған болған сауығуға.