95
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
МАТЕРИАЛДАРДЫ ӘДІСТЕМЕЛІК ТҰРҒЫДАН ҰЙЫМДАС-
ТЫРУ БІРЛІГІ. Сөйлеу дағдылары мен шеберлігін қалыптастыруға
арналған, бастапқы кезеңде пайдалану үшін іріктелген тіл және
сөйлеу бірліктері. Оларға сөздер, сөз тіркестері, жағдаяттық клише,
дайын сөз тіркестері, грамматикалық формалардың парадигмасы,
сөйлеу үлгілері, фонемалар, әріптер, интонациялық құрылымдар
және т. б. жатады.
МАТЕРИАЛДАРДЫ ІРІКТЕУ. Лексикалық бірліктерді, граммати-
калық формалары мен құрылымын, оларды дұрыс қолдану, фонети-
калық және елтанымдық материалдарға сәйкес келетін кезеңдер мен
оқыту профильдерін таңдау. Материалды іріктеудің бірнеше тәсілдері
болады: эмпиризмдік (оқытушының жеке тәжірибесі мен кітаптардың
авторын шешуде маңызды рөл ойнайды); 2) статистикалық (тілдік
бірліктің сандық сипаттамалары ескеріледі: жиілік, сөйлеуде көбірек
қолданылады); 3) әдістемелік (оқу мақсатына қарай бейімделу);
4) лингвистикалық (материалдарды іріктеу кезінде сөздердің
тіркесімділігі, сөз тудырушылық құндылығы, стилистикалық
шексіздік және т.б. сияқты өлшемдер есепке алынады). Материалды
іріктеу нәтижесінде әртүрлі кезеңдер мен оқыту профильдеріне
арналған тілдік материалдардың минимумдары құрылады.
МӘНЕРЛЕП ОҚУ. Әдеби нормаларды сақтай отырып, берілген
идеялық-көркем мәтіннің мазмұнын түсініп, дауыстап (жатқа немесе
кітаптан) оқу. М.о. тіл үйрету құралы ретінде қарастырылады.
МӘТІН (текст; text). 1) Баспаға шығаруға арналған пішімді немесе
бастапқы түрдегі бедер-белгілік мәліметтер бөлшегі. 2) Хабардың
алмастыру хаттамасының ерекшеліктерімен байланысы жоқ ақпа-
рат бөлігі. 3) Бастапқы бағдарламаның жазбасы. Объектілік немесе
жүктемеленетін модульдің бөлігі. Мәтін — бұл жалпы (бір) тақы-
рып төңірігіндегі біріккен, сабақтастық пен тұтастық тән, ақпа-
ратты жеткізетін мазмұнды (мәнді) сөйлемдердің тізбегі. Мә-
тін сөзінің этимологиясы семантикалық құрылымдардан тұрады;
адамның жасаған нәрсесі, осы істелген нәрсе элементтерінің ішкі
байланыстылығы, істелген нәрсенің шеберлілігі және осы аталған
96
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
үш семантикалық құрылымдарға сай оны үш пән —мәтінтану,
герменевтика және поэтика зерттейді. Мәтінтану қарастырылып
отырған мәтіннің қай дәуірге немесе авторға тиесілі екендігін
анықтайды. Герменевтика мәтінді түсіндірумен айналысады. Киелі
мәтіндер герменевтикасы экзегетика деп аталады. Мәтінді қарастыру
шеберлігін поэтика зерттейді. Ол мәтіннің қалай құрылғанын,
оның құрылымы мен композициясын зерттейді (формалды мектеп,
құрылымдық поэтика, генеративті поэтика). Мәтінді қазіргі
семиотика (мәдениет мәтін ретінде) мен мәтін философиясындағыдай
тым кең мағынада түсінуге болады. В. Рудневтің жасаған мәтін
тұжырымы жеті баптан тұрады: 1) мәтіннің барлық элементтері
өзара байланысты (өзара байланысқан) (құрылымдық поэтика
тезисі); 2) мәтін элементтерінің арасындағы байланыс қайталанып,
өзгеріп отыратын бірліктер мотивтер ретінде айқындалады (мотивті
талдау тезисі); 3) мәтінде кездейсоқ ештеңе жоқ (психоталдау); 4)
мәтіннің әрбір жекеленген және үстірт көрінісінің (мәнінің) астында
мифологиялық сипаттағы терең, әмбебап заңдылықтар жатыр
(К.Т. Юнгтің аналитикалық психологиясы); 5) мәтін шындықты
сурет темейді, ол онымен өзара күрделі қарым-қатынасқа түседі
(аналитикалық философия және тілдік актілер теориясы); 6) бір
мәтіндегі ақиқат нәрсе, басқасында жалған болып шығуы мүмкін
(мүмкін дүние (нәрсе) семантикасы); 7) мәтін — қатып-семіп қалған
мән емес, ол автор мен оқырман және мәдени контекст арасындағы
сұхбат (Бахтин поэтикасы).
МӘТІНАЛДЫ ЖАТТЫҒУЛАРЫ. Мәтінді оқу процесіне қатысты
жаттығу түрі. Мәтіналды жаттығуларының міндеті – оқудың психо-
логиялық тетіктерін мақсатты түрде қалыптастыру, жаңа сөздер мен
грамматикалық құбылыстардың мағыналарын түсіндіру, оларды
пай даланып жаттығу, мәтіннің болуы мүмкін социомәдени және
мазмұндық қиындықтарын алып тастау.
МӘТІНДЕРДІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ ТҮРЛЕРІ. Мәтіндерді функ-
ционалды-стилистикалық ерекшеліктер тұрғысынан бөлу: прагма-
тикалық, ақпараттық, ғылыми-публицистикалық, ғылыми-көпшілік,
көркемдік поэтикалық немесе прозалық.
97
ӘДІСКЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ
МӘТІНДІ АВТОМАТТЫ ӨҢДЕУ. 1. ЭЕМ көмегімен жасанды
немесе табиғи тілде мәтінді өзгерту. Мәтінді автоматты өңдеудің
қолданбалы және теориялық жүйесі 20 ғ. 50 ж. (КСРО, Франция,
ГФР, т.б.) жасала бастады да, жүйелі бағдарламаландыру, баспа ісі
және есептемелі тіл білімі сияқты бірнеше салада дамыды. Жүйелі
бағдарламаландырудың мақсаты — ЭЕМ қызметін қамтамасыз
ететін бағдарлама жасау. Баспа ісіндегі мәтінді автоматты өңдеу
редакциялық-баспа процесін автоматтандыру бағыттарының бірі
болып табылады. Бұл салаларда “Мәтінді автоматты өңдеу” термині
неғұрлым тар мағынада, әдетте форманы өзгерту мағынасында
қолданылады. Есептемелі тіл білімі неғұрлым кең мағынада мәтінді
тілдік тұрғыда автоматты талдау, жинақтаумен және табиғи тілде
ЭЕМ-мен жұмыс істеу жайымен шұғылданады. Мақсатына қарай
мәтінді автоматты өңдеу бірнеше түрге бөлінеді: автоматтандырылған
редакциялау, онда ЭЕМ есінде сақталған мәтінге түзетулер енгізіп, оны
толықтырып өзгертуге болады; мәтінді форматтау, онда ЭЕМ баспасы
үшін тақырыптарды белгілеу, қажет форматқа сай кітап беттері
мен жолдарын, мәтін бөлімдерін қалыптастыру іске асырылады;
автоматты әріп теру мен верстка жасау процесінде ЭЕМ-ге енгізілген
мәтін полиграфия жабдықтары арқылы қайта жаңғыртылып, түсінік
түрінде өзгереді. Лексикографиялық өңдеуде мәтін лексикографиялық
түсінік түрінде өзгеріп, ондағы әрбір сөз қолданысқа сөздікте берілетін
хабар сәйкестендіріліп отырады. Мәтінді автоматты өңдеуде мәтіннің
лексика-морфологиялық, синтаксистік және семантикалық түсініктері
өзгеріп отырады. Ал мәтінді автоматты жинақтауда өзгеру, керісінше,
семантикалық, синтаксистік, лексика-морфологиялық түсініктер
арқылы мәтіннің өзіне бағытталады.
МӘТІНДІ БЕЙІМДЕУ. Мәтінді оқушылардың тілді білу деңгейіне
қарай оңайлату, ыңғайлау, жеңілдету немесе күрделендіру. Мәтіннің
күрделілігін бағалау кезінде таныс емес лексикалық бірліктер саны,
зерттелмеген синтаксистік құрылымдар және ақпараттың мәнін
беру кезіндегі олардың рөлі назарға алынады. Мәтінді бейімдеудің
мынадай түрлері бар:
Қатты – мәтіннің құрылымын жалпы сапалы
Достарыңызбен бөлісу: |
