Сəуір – мамыр – маусым 996 жылдан бастап шығады Жылына рет шығады

228 
ОЖ
342.61(574) 
Б
.
А
.
абдулина
. .
Гумилев
атында ы
ура и
лтты
университет
, 
Астана
А А С АН
ЕС УБ
КАС Н А
1995–2007 
.
Е
ЕН
К
Б
К
КЕ Е
 
Основным
 
содержанием
 
осттоталитарного
 
ра вития
 
а ахстана
 
с
 
то ки
 
рения
 
государ
-
ственного
 
самоо ределения
 
стала
 
вол ция
 
от
 
Рес у лики
 
Советов
 
к
 
ре идентской
, 
атем
 
ре идентско
-
арламентской
 
Рес у лике
. 
режденный
 
в
 
рамках
 
Рес у лики
 
Советов
 
ин
-
ститут
 
ре идента
 
а
 
ериод
 
своего
 
недолгого
, 
о
 
истори еским
 
меркам
, 
су ествования
 
вол ционировал
 
в
 
рамках
 
ре идентской
 
ормы
 
равления
 
и
 
ока ывал
 
ре а
ее
 
влияние
 
на
 
становление
 
ка ахстанской
 
государственности
 
и
 
ра вития
 
о
ества
 
в
 
целом
. 
The main contents of post totalitarian development of Kazakhstan from the point of view of the state 
self-identification became the evolution from the Soviet republic to presidential one, furthermore to 
presidential-parliamentary republic. Founded within the limits of the Soviet republic during the small 
period of its existence the institute of the President transformed in the frameworks of presidential 
form of ruling and made an impact on the making of Kazakhstan government institute and social de-
velopment in general. 
азақстан
либералдық
сипаттағы
саяси
ж йеге
Ке ес
Одағы
толық
к йремей
жатып
-
ақ
бетб рыс
жасай
бастады
. 
Ескі
саяси
ж йені
демонтаждау
, 
демократиялық
саяси
ж йеге
қарай
т бегейлі
бетб рыс
жасау
шаралары
1990 
жылы
25 
қазанда
қабылданған
азақ
КСР
-
ні
мемлекеттік
егемендігі
туралы
екларациядан
бастауын
алды
. 
екларацияда
азақстанда
алғаш
рет
билік
тармақтарын
за
шығарушы
, 
атқарушы
жəне
сот
тармақтарына
бөлу
қарастырылды
. 
Президентке
Республика
басшысы
ретінде
е
жоғарғы
əкімшілік
-
атқару
билігі
ж ктелді
. 
Осы
қ жаттан
бастап
азақстанда
шешуші
мемлекеттік
т лға
Президент
болды
деп
есептеуге
болды
. 
Сонымен
қатар
билікті
негізгі
тірегі
азақстан
халқы
екендігі
жəне
билікті
негізгі
органдары
халық
атынан
қызмет
ететіндігі
атап
көрсетілді
. 
Билікті
халық
алдында
толық
жауаптылығы
белгіленді
[1]. 
1990 
жылы
азақ
КСР
-
ні
«
азақ
КСР
Президенті
қызметін
тағайындау
жəне
азақ
КСР
Конституциясына
(
Негізгі
За ына
) 
өзгерістер
мен
толықтырулар
енгізу
туралы
» 
За ына
сəйкес
азақстанда
президенттік
институтыны
іргесі
қаланды
. 
азақстан
Конституциясы
азақ
Ке естік
Социалистік
Республикасыны
Басшысы
алты
жыл
мерзімге
сайланатын
азақ
КСР
-
ні
Президенті
болып
табылады
деп
жария
етті
. 
Мемлекет
басшысы
республика
аумағында
азаматтарды
қ қықтары
мен
бостандықтарын
, 
азақ
КСР
-
ні
Конституциясы
мен
за дарын
сақтауды
кепілі
болып
табылды
, 
республиканы
егемендігін
, 
қауіпсіздігін
, 
аумақтық
т тастығын
қорғау
жөнінде
қажетті
шаралар
қабылдады
, 
азақстан
атынан
ел
ішінде
жəне
халықаралық
қатынастарда
, 
сондай
-
ақ
КСРО
Федерация
Ке есінде
өкілдік
етті
. 
Президент
сайлауы
азақ
КСР
-
ні
«
азақ
КСР
Президентін
сайлау
туралы
» 
За ыны
негізінде
ж зеге
асырылды
. 1990 
жылғы
24 
сəуірде
республика
Жоғарғы
Ке есіні
азақстанны
т ғыш
Президенті
— 
Н рс лтан
біш лы
Назарбаевты
сайлауымен
байланысты
мемлекет
тарихында
ма ызды
іс
ж зеге
асты
. 
Мемлекет
басшысы
жоғары
қызметке
сайланысымен
, 
реформаланып
отырған
КСРО
ше берінде
азақстанны
саяси
жəне
экономикалық
дербестігін
нығайтуға
бағытталған
белсенді
қадамдарды
қолға
алды
жəне
сонымен
бірге
халықтар
арасында
қалыптасқан
əлеуметтік
-
экономикалық
жəне
тарихи
байланыстарды
ыдырауына
жол
бермеу
жолында
ерік
-
жігер
мен
табандылық
танытты
. 
1991 
жылғы
16 
қазанда
Мемлекет
басшысы
азақ
КСР
-
і
Президентін
сайлау
туралы
За ға
қол
қойды
. 
Нақ
осы
к зде
азақстан
Магниткасыны
металлургтері
Н
. .
Назарбаевты
елдегі
т ғыш
жалпыхалықтық
сайлауда
президенттікке
кандидат
етіп
сынды
[2, 7]. 
1991 
жылғы
1 
желтоқсанда
сайлау
нəтижелері
қорытындыланғаннан
кейін
Н
. .
Назарбаев
дауыс
беруге
қатысқан
қазақстандықтарды
98 % 
астамыны
қолдауын
алып
, 
б кіл
халық
сайлаған
т ғыш
Президент
болды
. 
Мемлекет
басшысыны
алғашқы
аса
ма ызды
іс
-
қимылыны
бірі
оны
бастамашылығымен
əзірленген
«
азақ
Ке естік
Социалистік
Республикасыны
атауын
өзгерту
туралы
» 
азақстан
Республикасын
əлемге
жария
еткен
За ға
1991 
жылғы
10 
желтоқсанда
қол
қойылуы
болып
табылады
. 
Елді
жа а
мемлекеттілігін
қ ру
азақстан
тəуелсіздігі
мен
егемендігін
жа а
нышандарын
əзірлеп
, 
қабылдауды
да
талап
етті
. 
Осынау
жа а
мемлекетті
нышандарға
ие
болу
тарихи
факті
Мемлекет
басшысы
«
азақстан
Республикасыны
Мемлекеттік
Туы
туралы
», «
азақстан

229 
Республикасыны
Мемлекеттік
елта басы
туралы
», «
азақстан
Республикасы
Мемлекеттік
əн раныны
музыкалық
редакциясы
туралы
» 
азақстан
Республикасыны
За дарына
қол
қойған
1992 
жылғы
4 
маусымда
ж зеге
асты
[2, 9]. 
Н
. .
Назарбаевты
«
азақстанны
егемен
мемлекет
ретінде
қалыптасуы
мен
дамуыны
стратегиясы
» (1992) 
атты
хрестоматиялық
кітабында
[2, 10] 
көрсетілген
президенттік
басқару
нысаны
тəн
мемлекет
қ рылысы
, 
за
шығару
жəне
сот
билігін
реформалау
, 
экономика
мен
əлеуметтік
саланы
т бегейлі
реформалау
шін
нормативтік
база
жасау
жөніндегі
стратегиялық
міндеттерді
іске
асыру
мақсатты
т рде
əрі
жоспарлы
ж зеге
асырылды
. 
Елде
қ қықтық
реформаны
ж зеге
асыру
мен
жа а
за дар
базасын
жасау
1993 
жылғы
28 
қа тарда
өтпелі
кезе дегі
азақстан
Конституциясын
қабылдаумен
сипатталды
. 
азақстанны
өкілді
жəне
атқарушы
органдарын
реформалау
, 
орталық
мемлекеттік
жəне
жергілікті
органдар
өкілеттіктерін
бөлу
— 
осыны
куəсі
. 1993 
жылғы
10 
желтоқсанда
«
азақстан
Республикасыны
Президенті
мен
жергілікті
əкімдерге
уақытша
қосымша
өкілеттіктер
беру
туралы
» 
азақстан
Республикасыны
За ы
қабылданды
. 
Алайда
б л
да
, 
əлемні
тез
өзгеріп
жатқан
жағдайларында
, 
жеткіліксіз
болып
шықты
. 1994 
жылғы
7 
наурызда
сайланған
азақстанны
т ғыш
кəсіби
парламенті
жедел
даму
стіндегі
ахуалға
барабар
о тайласуға
дайын
бола
алмады
. 
Елді
Конституциялық
сотыны
1995 
жылғы
10 
наурыздағы
шешімімен
за сыз
деп
танылды
. 
лемдік
саясаттағы
азақстанны
жа а
орнын
анықтау
шараларын
басқарушы
е
жоғарғы
əкімшілік
-
атқарушы
билігі
бар
Президент
басқара
бастады
. 
кономикалық
нарықтық
қатынастарға
бетб рыс
жасауын
, 
меншік
т рлеріні
əр
-
алуандыққа
ие
болуын
, 
саяси
плюрализмні
қалыптасуын
, 
елді
демократиялық
модернизацияға
т суі
сияқты
өзекті
міндеттерді
шешу
саясатын
да
Президент
тікелей
ж ргізе
бастады
. 
Сонымен
, 
ғасырлар
алмасар
т ста
жа а
азақстанны
жа а
əлемдегі
орнын
анықтауда
, 
елді
əлемдік
өркениет
рдістеріне
қосу
істеріне
Президент
басшылық
жасады
. 
Президентті
қоғам
, 
мемлекет
, 
халық
жəне
адам
тағдырына
жауапкершілігіні
артуы
қ былысы
саяси
өмірге
келді
. 
Постсоциалистік
жəне
посттоталитарлық
кезе дегі
дағдарыстық
рдістерді
ауыздықтау
міндетін
шешу
барысында
ел
халқыны
алдында
президенттік
билікті
зəрулігі
дəлелденіп
, 
оны
абыройыны
артуы
көрінді
. 
Президенттік
билік
арқылы
азақстан
халқы
өз
тағдырын
өзі
шешетін
саяси
-
əлеуметтік
қауымдастыққа
айнала
бастады
. 1990-
шы
жылы
ел
халқыны
41 % 
қ рап
, 6,8 
миллион
адамға
жеткен
қазақ
лты
өзіні
төл
мемлекеттілігін
жасау
м мкіндігіне
ие
болды
[3]. 
алыптасқан
ахуалды
негізге
ала
отырып
, 
сондай
-
ақ
қоғамны
жіктелуіне
жол
бермеуге
Президенттен
шаралар
қолдануын
талап
еткен
ел
т рғындарыны
к ллі
əлеуметтік
топтарыны
пікірін
ескере
отырып
, 
Мемлекет
басшысы
уақыт
талабына
орай
референдум
өткізуге
шешім
қабылдады
. 
1995 
жылғы
29 
сəуірде
өткізілген
референдум
қорытындысында
азақстан
Республикасы
Президенті
өкілеттігіні
мерзімін
зартуды
жақтап
сайлаушыларды
95,46 % 
дауыс
берді
жəне
Н
. .
Назарбаевты
реформашыл
жолын
б кіл
халық
болып
қолдады
. 
Осы
кезе де
Президент
қызметі
əдеттегіден
əлдеқайда
қауырт
та
ауқымды
еді
. 
Парламент
тараған
кезде
Мемлекет
басшысы
жауапкершілік
ж гін
батыл
т рде
өзі
қолға
алып
, 
жа а
əрі
жеткілікті
нормативтік
-
қ қықтық
база
жасау
жолымен
экономиканы
жандандыруға
бағытталған
511 
жарлық
шығарды
, 
оны
132-
сіні
за
к ші
бар
еді
. 
əл
осы
уақытта
реформаны
жалғастыру
шін
өмірлік
қажеттіліктен
туындаған
«
Жер
туралы
», «
М най
туралы
», «
лттық
банк
туралы
», «
Акциздер
туралы
», «
Банкроттық
туралы
» 
жəне
басқа
за дар
қабылданды
. 
Мемлекет
басшысыны
«
азақстан
Республикасындағы
сайлау
туралы
», 
«
азақстан
Республикасыны
Президенті
туралы
», «
азақстан
Республикасыны
Парламенті
жəне
оны
депутаттарыны
мəртебесі
туралы
», «
азақстан
Республикасыны
кіметі
туралы
», 
«
Республикалық
референдум
туралы
», «
азақстан
Республикасындағы
шетел
азаматтарыны
қ қықтық
жағдайы
туралы
», «
Мемлекеттік
қызмет
туралы
», «
азақстан
Республикасыны
соттары
жəне
судьяларды
мəртебесі
туралы
», «
азақстан
Республикасыны
прокуратурасы
туралы
», 
«
азақстан
Республикасыны
лттық
қауіпсіздік
органдары
туралы
», «
азақстан
Республикасыны
ішкі
істер
органдары
туралы
» 
жəне
мемлекеттік
қ рылыс
мəселелеріне
арналған
көптеген
басқа
да
актілері
жарық
көрді
. 
Реформаларды
жалғастыру
жəне
тере дету
шін
азақстан
Республикасы
Президентіні
басшылығымен
жəне
тікелей
қатысуымен
əзірленген
елді
жа а
Конституциясын
қабылдау
жөніндегі
Республикалық
референдумны
ма ызы
аса
зор
болды
. 
Жа а
Конституцияны
қабылдауды
білдірген
1995 
жылғы
30 
тамыздағы
Референдумны
қорытындылары
(
сайлаушыларды
89 % 
жақтап
дауыс
берген
) 
та даған
жолды
д рыстығын
дəлелдеп
берді
. 

230 
Президентті
азақстан
Республикасыны
егемендігін
жариялауымен
бірге
аумақтық
т тастықты
сақтау
мен
елді
лттық
қауіпсіздігін
қамтамасыз
етуді
неғ рлым
өткір
мəселелері
де
шешімін
тапты
. 
Елді
лттық
қауіпсіздігін
қамтамасыз
етудегі
азақстан
Президентіні
жанкешті
к ресі
азақстанны
қауіпсіздігіне
Ресей
, 
А Ш
жəне
лыбритания
тарапынан
кепілдіктер
алу
туралы
Будапешт
меморандумына
(1994) 
қол
қойылумен
т жырымдалды
. 
М ндай
кепілдіктер
Франция
мен
ытай
алық
Республикасынан
да
алынды
. 
азақстанны
əлемдік
аренаға
мтылуы
, 
бірінші
кезекте
, 
Мемлекет
басшысыны
белсенді
сыртқы
саяси
қызметіне
байланысты
. 
Ватиканда
азақстан
жетекшісі
Н
. .
Назарбаев
пен
римдік
-
католиктік
шіркеуді
басшысы
папа
Иоанн
Павел
II-
ні
екі
рет
кездесуі
болды
. 
Осы
жылдар
ішінде
азақстан
Республикасында
мемлекеттер
мен
кіметтер
басшылары
— 102 
рет
, 320-
дан
астам
— 
кіметтік
жəне
парламенттік
делегация
, 
сондай
-
ақ
Б
, 
НЕСКО
, 
Е
, 
ЕК
, 
Б
Б
, 
С
, 
АА
, 
тəрізді
басқа
да
д неж зілік
халықаралық
институттарды
м шелері
сапармен
болды
[2; 14, 15]. 
азақстан
Президенті
Н
. .
Назарбаевты
қатысуымен
НЕСКО
жəне
НАТО
-
СЕАП
-
ты
мерейтойлары
, 
Б
Бас
Ассамблеясыны
арнайы
мəжілісі
, 
Е
-
ны
ельсинкидегі
, 
Лиссабондағы
, 
Будапешттегі
жəне
Стамбулдағы
тарихи
ке естері
, 
Екінші
неж зілік
соғысты
аяқталғанына
50 
жыл
толуына
арналып
Парижде
, 
Лондон
мен
Мəскеуде
тойланған
мерекелер
тəрізді
халықаралық
йымдарды
ірі
іс
-
шаралары
өтті
. 
Мемлекет
басшысыны
Е
-
ны
ельсинкидегі
ке есінде
к н
тəртібіне
қойылған
Азиядағы
өзара
іс
-
қимыл
жəне
сенім
шаралары
жөніндегі
ке есті
шақыру
туралы
идеяларын
іске
асырылды
. 
лемдік
саясатта
азақстан
жария
етіп
, 
ж ргізіп
отырған
көпвекторлы
жол
өзіні
елеулі
нəтижелерін
беруде
. 
Б л
т рғыда
Америка
рама
Штаттарымен
стратегиялық
жəне
демократиялық
серіктестік
, 
Жапониямен
стратегиялық
серіктестік
туралы
келісімдерге
, «
Ш
» 
жобасы
ше беріндегі
шекараны
зына
бойында
сенім
шаралары
туралы
келісімге
, 
Ресеймен
, 
збекстанмен
, 
ырғызстанмен
, 
Украинамен
достық
туралы
шарттарға
қол
қою
айрықша
орын
алады
. 
азақстан
Республикасыны
Р
-
мен
шекарасын
межелеу
, 
Ресеймен
, 
збекстанмен
жəне
ырғызстанмен
шекараны
белгілеу
туралы
мəселені
шешу
жөнінде
ж мыс
ж ргізілуде
. 
зірленген
лттық
қауіпсіздік
стратегиясы
мен
азақстанны
əскери
доктринасы
— 
бірінші
кезекте
тату
-
тəтті
көршілік
қатынастарды
дамытуға
, 
халықаралық
проблемаларды
өркениетті
шешуге
, 
қару
-
жарақпен
сес
көрсету
жəне
к ш
қолдану
көзқарасынан
бастартуға
бағытталған
бейбітшілік
с йгіш
жолды
жарқын
куəсі
. 
Мемлекет
басшысыны
сыртқы
саяси
қызметі
азақстанны
əлем
мемлекеттерімен
сыртқы
экономикалық
байланыстарын
дамыту
мəселелерін
шешумен
тығыз
сабақтасып
жатыр
. 
кономикалық
ынтымақтастық
туралы
шарттарға
іс
ж зінде
Шығыс
жəне
Батыс
Еуропаны
барлық
мемлекеттерімен
, 
арабтық
Шығыс
елдерімен
, 
нді
ытаймен
, 
Корей
т бегімен
, 
Т ркиямен
, 
Иранмен
жəне
Пəкістанмен
қол
қойылды
. 
кономикалық
ынтымақтастық
йымы
ше берінде
көрсетілген
елдермен
ынтымақтастық
табысты
ж зеге
асырылуда
. 
азақстан
мен
Германия
арасындағы
белсенді
əрі
зақ
мерзімді
ынтымақтастық
дамуда
, 
Балтық
жəне
ара
те із
жағалауы
елдерімен
байланыс
жолға
қойылды
. 
азақстанда
іргелі
əлемдік
компанияларды
пайда
болуы
— 
Мемлекет
басшысыны
елге
шетелдік
инвестицияларды
тарту
жөніндегі
табанды
қызметіні
нəтижесі
. 
азақстан
жетекшісіні
авостағы
ниеж зілік
экономикалық
форумны
ж мысына
белсенді
қатысуы
да
осыған
бағытталған
. 
Н
. .
Назарбаевты
шет
елдерге
сапарлары
барысында
азақстанда
қ рылған
жеткілікті
нормативтік
-
қ қықтық
база
негізінде
өзара
тиімді
ынтымақтастық
жобаларына
назарлары
ауған
əлемдік
бизнес
-
элитаны
өкілдерімен
көптеген
кездесулер
өткізілді
. 
азақстанда
Алматы
Инвестициялық
саммиті
жəне
Кəсіпкерлер
форумы
өткізілді
. 
азақстан
Республикасы
Президенті
жанындағы
Шетелдік
инвесторлар
ке есі
— 
соны
айғағы
. 
Мемлекет
басшысыны
1996 
жылғы
Жарлығымен
Инвестициялар
жөніндегі
мемлекеттік
комитет
қ рылды
, 
ал
1997 
жылғы
ақпанда
азақстан
Президенті
«
Тікелей
инвестицияларды
мемлекеттік
қолдау
туралы
» 
За ға
қол
қойды
. 
Инвестициялық
қызметті
өрістеуі
азақстан
экономикасын
жандандырды
. 
Ахуалды
дамытуда
Мемлекет
басшысы
арнайы
нормативтік
-
қ қықтық
актілерді
шығару
жолымен
шағын
жəне
орта
кəсіпкерлікті
ынталандыруға
, 
əйелдерді
бизнеске
тартуға
бағытталған
шаралар
қабылдады
. 

231 
Елдегі
кəсіпкерлікті
дамытуға
Мемлекет
басшысыны
«
Шағын
кəсіпкерлікті
дамытуға
мемлекеттік
қолдауды
к шейту
жəне
оны
жандандыру
жөніндегі
шаралар
туралы
», «
Кəсіпкерлік
қызмет
бостандығына
мемлекеттік
кепілдіктерді
іске
асыру
жөніндегі
қосымша
шаралар
туралы
», 
«
азақстан
Республикасы
Президентіні
Жарлығына
толықтырулар
енгізу
туралы
», «
азақстан
Республикасында
шағын
кəсіпкерлікті
қолдау
мен
дамытуды
басымдықтары
мен
аймақтық
бағдарламалары
туралы
» 
жарлықтары
серпін
берді
. 
Мемлекеттік
басқару
органдарын
о тайландыру
елді
к ш
-
қуат
қ рылымдарын
— 
шкі
істер
министрлігін
, 
К
-
ін
, 
тергеу
, 
алдын
ала
тексеру
ж ргізу
жəне
сот
органдарын
, 
тəуелсіз
азақстанны
армиясын
реформалауға
ықпал
етті
. 
Республикада
қ рылған
нормативтік
-
қ қықтық
база
адамдарды
санасын
өзгертуге
ықпал
етті
, 
əрі
қоғамды
жа а
болмысты
қабылдауға
меншікті
барлық
т рлерін
мойындауға
негізделген
, 
мемлекетті
араласуынан
еркін
нарықтық
экономикаға
б руға
м мкіндік
туғызды
. 
Со ғы
кезе де
елімізде
оны
саяси
өмірінде
лкен
өзгерістер
болуда
. 
азақстан
Республикасы
қазіргі
кезе де
мемлекеттік
басқару
ж йесінде
дамуды
жа а
бір
кезе іне
аяқ
басуда
. 
Б л
қоғамдық
өмірді
демократияландыруды
за дық
қажеттілігі
болып
табылады
. 
азақстан
Республикасы
Президентіні
кезекті
халыққа
жолдауында
Парламентті
өкілеттігін
ке ейту
туралы
жəне
басқа
да
органдарды
қоғамдағы
рөлін
арттыру
, 
саяси
партиялар
туралы
мынандай
ой
айтылған
. 
Біріншіден
, 
Парламентті
өкілеттігін
ке ейту
. 
Парламентті
Конституциялық
Ке есті
, 
Орталық
сайлау
комиссиясын
, 
Есеп
комитетін
қалыптастырудағы
, 
сондай
-
ақ
, 
т тастай
алғанда
, 
бюджетті
бекіту
мен
атқарылуын
бақылау
мəселелеріндегі
өкілеттіктері
лғайтылады
. 
Парламентті
кіметті
жасақтаудағы
рөлі
к шейтіледі
. 
Екіншіден
, 
саяси
партияларды
рөлін
арттыруға
бағытталған
шаралар
қабылданатыны
айтылған
. 
Партиялық
фракцияларды
өкілеттіктерін
ке ейту
, 
саяси
партияларды
республикалық
бюджеттен
қаржыландыру
сынылды
. 
Елбасы
мəжілісті
сайлау
кезіндегі
партиялық
тізімді
ке ейту
туралы
мəселені
де
қарастыруды
атап
өтті
[4]. 
Б л
Президентті
көреген
саясатыны
нəтижесі
болып
табылады
. 
азіргі
Конституцияда
жəне
Президентті
мəртебесін
реттейтін
арнайы
конституциялық
за да
мынандай
өкілеттіктер
көрсетілген
, 
азақстан
Республикасыны
Президенті
жалпы
мынандай
қ қықтық
мəртебеге
ие
. 
Республика
Президенті
: 
1)
Республика
арулы
К штеріні
Жоғарғы
Бас
олбасшы
болып
табылады
, 
арулы
К штерді
жоғары
қолбасшылық
қ рамын
қызметке
тағайындайды
жəне
қызметтен
босатады
. 
2)
Республиканы
демократиялық
институттарына
, 
оны
тəуелсіздігі
мен
аумақтық
т тастығына
, 
саяси
т рақтылығына
, 
азаматтарды
қауіпсіздігіне
елеулі
жəне
тікелей
қатер
төнген
əрі
мемлекетті
конституциялық
органдарыны
қалыпты
ж мыс
істеуі
б зылған
ретте
, 
Премьер
-
Министрмен
жəне
Республика
Парламенті
Палаталарыны
Төрағаларымен
ресми
консультациялар
алысқаннан
кейін
, 
б л
туралы
Республика
Парламентіне
дереу
хабарлай
отырып
, 
азақстанны
б кіл
аумағында
жəне
оны
жекелеген
жерлерінде
төтенше
жағдай
енгізуді
, 
Республиканы
арулы
К штерін
қолдануды
қоса
алғанда
, 
аталған
жағдаяттар
талап
ететін
шараларды
қолданады
. 
3)
Республикаға
қарсы
агрессия
жасалған
, 
не
оны
қауіпсіздігіне
сырттан
тікелей
қатер
төнген
ретте
Республиканы
б кіл
аумағында
немесе
оны
жекелеген
жерлерінде
əскери
жағдай
енгізеді
, 
ішінара
немесе
жалпы
мобилизация
жариялап
, 
б л
туралы
Республика
Парламентіне
дереу
хабарлайды
. 
4)
Парламент
Палаталарыны
бірлескен
отырысыны
қарауына
Республика
арулы
К штерін
бейбітшілік
пен
қауіпсіздікті
сақтау
жөніндегі
халықаралық
міндеттемелерді
орындау
шін
пайдалану
туралы
сыныс
енгізеді
. 
5)
зіне
бағынышты
Республика
Президентіні
К зет
қызметін
жəне
республикалық
ланды
жасақтайды
. 
6)
азақстан
Республикасыны
əскери
доктринасын
бекітеді
. 
7)
Республика
азаматтарын
мерзімді
əскери
қызметке
шақыру
жəне
мерзімді
əскери
қызметті
қызметшілерін
запасқа
шығару
туралы
шешім
қабылдайды
. 
8)
Парламент
Сенатыны
келісімімен
лттық
ауіпсіздік
Комитетіні
төрағасын
қызметке
тағайындайды
, 
оны
қызметтен
босатады
[5]. 
Парламент
мəжілісінде
өкілдігі
бар
саяси
партиялар
фракцияларымен
консультациялардан
кейін
келісім
беру
шін
мəжілісті
қарауына
Республика
Премьер
-
министріні
кандидатурасын
енгізеді
. 
Парламент
мəжілісіні
келісімімен
Республиканы
Премьер
-
министрін
қызметке
тағайындайды
, 
оны

232 
қызметтен
босатады
. 
Премьер
-
министрді
сынуымен
Республика
кіметіні
қ рылымын
айқындайды
. 
Республиканы
кімет
қ рамына
кірмейтін
орталық
атқарушы
органдарын
қ рады
, 
таратады
жəне
қайта
қ рады
, 
Республика
кіметіні
м шелерін
қызметке
тағайындайды
. 
Сыртқы
істер
, 
қорғаныс
, 
ішкі
істер
, 
əділет
министрлерін
қызметке
тағайындайды
. 
кімет
м шелерін
қызметтен
босатады
. 
кімет
м шелеріні
антын
қабылдайды
. 
Ерекше
ма ызды
мəселелер
бойынша
кімет
отырыстарына
төрағалық
етеді
. 
кіметке
за
жобасын
парламент
мəжілісіне
енгізуді
тапсырады
, 
Республика
кіметі
мен
Премьер
-
министріні
, 
облыстық
, 
республикалық
ма ызы
бар
қалалар
мен
астана
əкімдері
актілеріні
к шін
жояды
, 
не
қолданылуын
толық
немесе
ішінара
тоқтата
т рады
. 
Парламент
Сенатыны
келісімімен
азақстан
Республикасы
лттық
банкіні
Төрағасын
, 
Бас
Прокурорын
жəне
лттық
ауіпсіздік
Комитетіні
Төрағасы
қызметке
тағайындайды
, 
оларды
қызметтен
босатады
. 
Республика
Президентіне
тікелей
бағынатын
жəне
есеп
беретін
мемлекеттік
органдарды
қ рады
, 
таратады
жəне
қайта
қ рады
, 
оларды
басшыларын
қызметке
тағайындайды
жəне
қызметтен
босатады
. 
Орталық
сайлау
комиссиясыны
Төрағасын
жəне
екі
м шесін
, 
Республикалық
бюджетті
атқарылуын
бақылау
жөніндегі
Есеп
комитетіні
Төрағасы
жəне
екі
м шесін
бес
жыл
мерзімге
қызметке
тағайындайды
. 
ауіпсіздік
Ке есі
жəне
өзге
де
консультативтік
-
ке есші
органдарды
, 
сондай
-
ақ
азақстан
халқы
Ассамблеясы
мен
Жоғарғы
Сот
Ке есін
қ рады
», — 
деп
көрсетілген
[6]. 
азақстан
Республикасы
Президентіні
сонымен
қатар
нақты
келесі
өкілеттіктері
бар
. 
Б л
қысқаша
Президентті
со ғы
кездегі
Конституцияға
жəне
оны
мəртебесін
айқындайтын
арнайы
Конституциялық
за дарға
кірген
өзгерістеріне
қарайтын
болсақ
, 
оны
елімізді
Президентіні
өзіні
өкілеттігін
саналы
т рде
демократияны
жартысы
болып
т ратын
Парламентке
беруімен
т сіндіруге
болады
. 
Президент
Н
. .
Назарбаев
2007 
жылы
16 
мамырда
өткен
Парламент
палаталарыны
бірлескен
отырысында
азақстанны
даму
жолын
саралап
, 
Конституцияға
енгізілетін
өзгерістер
туралы
баяндап
берді
. 
Елбасыны
азақстан
Республикасыны
Парламенті
палаталарыны
бірлескен
отырысында
Ата
За ымызға
өзгерістер
мен
толықтырулар
енгізу
жөніндегі
«
азақстанды
демократияландыруды
жа а
кезе і
— 
еркін
демократиялық
қоғамды
жедел
дамыту
» 
сынысы
қолдау
тапты
. 
Конституциялық
реформаны
басты
жа алықтары
не
дегенде
айтарымыз
: 
Президенттік
басқару
нысаны
сақтала
отырып
, 
мемлекеттік
басқару
ж йесіндегі
парламентаризм
к шейтіледі
. 
Басқаша
айтқанда
, 
Президенттік
-
парламенттік
басқару
ж йесіне
көштік
. 
Билік
ж йесін
демократияландыруда
қатысты
нақты
өзгерістер
мыналар
: 
Президенттік
өкілеттік
мерзімі
жеті
жылдан
бес
жылға
қысқартылады
. 
Б л
талап
2012 
жылдан
со
өмірге
енбекші
; 
Парламент
депутаттарыны
жалпы
саны
38-
ге
лғайды
, 154-
ті
қ райды
. 
Атап
айтқанда
, 
Мəжіліс
депутаттарыны
саны
30-
ға
көбейіп
, 107-
ге
, 98 
депутат
пропорционалды
ж йе
бойынша
сайланып
, 
қалған
9 
депутат
азақстан
халқы
Ассамблеясында
сайланды
; 
Сенат
депутаттарыны
саны
президенттік
квота
есебінен
7-
ден
15-
ке
көбейді
; 
Парламент
Сенатыны
қызмет
ауқымы
ке еймек
. 
ғни
оған
Мəжілісті
уақытша
болмайтын
кезе інде
(
мəселен
, 
өкілеттілігін
мерзімінен
б рын
тоқтатқанында
) 
Парламентті
за
шығару
міндетін
орындау
ж ктеліп
отыр
. 
Сондай
-
ақ
лттық
банк
төрағалығына
міткер
та дауда
алдымен
Сенатты
келісімін
алу
қажет
; 
Мəжіліс
депутаттарын
сайлауда
елімізде
пропорционалды
сайлау
ж йесі
енгізілді
. 
Б л
саяси
партияларды
рөлі
артуына
себепші
болады
; 
қоғамдық
йымдарды
мемлекеттен
қаржыландыруға
тыйым
салу
туралы
конституциялық
шектеу
алынып
тасталды
; 
Ата
За ға
өзгеріс
енгізу
шін
облыстар
мен
республикалық
ма ызы
бар
қала
т рғындарыны
штен
екісіні
қолдауын
алу
қажет
. 
Конституцияға
енгізілген
өзгеріс
бойынша
Н рс лтан
біш лы
Назарбаевқа
елді
алғашқы
Президенті
ретінде
республика
басшылығына
ешқандай
шектеусіз
қатарынан
сайлауға
т су
қ қы
берілді
. 
абылданған
т зетулер
бойынша
президенттікке
кандидатқа
азақстанда
со ғы
15 
жылда
т руы
туралы
талап
қойылды
. 
Президенттік
мерзім
шектелуіні
алынып
тасталған
себебі
, 
бізді ше
, 
Н
. .
Назарбаевты
алғашқы
Президент
ретіндегі
қоғам
, 
Отан
алдындағы
е бегіне
байланысты
. 

233 
Жалпы
алғанда
азақстанда
экономикалық
жағдайды
т рақталуы
жəне
біржолата
нарықтық
экономикаға
көшу
билікті
қата
президенттік
басқару
т рінен
Президенттік
-
парламенттік
Республикаға
көшуге
жағдай
жасады
. 

жүктеу 9,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: