Кірме сөздердің емлесі туралы:
- шет сөздерді қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына икемдеп жазу, игеру тәсілдеріне қазан төңкерісіне дейінгі дыбыстық өзгерістерді алу (Т.Шонанұлы); шет сөздерді морфологиялық принцип арқылы игеру; өйткені кірме сөздердің “тасқыны” оларды өте аз уақытта табиғи түрде игеруге мүмкіндік бермейді (Қ.Кемеңгерұлы); - шет сөздердегі <ц>-ны-[ш] етіп игеру, себебі шіркеу-церковь болып игерілген, <в>-ны дауысты аралығында [у], сөз басында [б], тұйық буында [п] етіп игеру, ер адам фамилиясының соңын [п], әйел адам фамилиясының соңын [уа] етіп жазу (Е.Омаров). “А это значит, что мы от иностранных слов берем основу, име-ющую материальное значение, с подчинением всех морфологи-ческих и других наращений этой основы свойствам казъязыка” (Т.Шонанұлы);- өзге тіл фамилиясын түпнұсқада жазу (К.Юдахин),- өзге тіл фамилияларын икемдеп жазу (Е.Омаров);
- орыс тіліндегі <г>-ны ж әрпімен беру дұрыс емес(К.Юдахин);- орыс тілінің айтылуын шет тіл сөздерінде сақтау (Юдахин); - кірме сөздерді өзгертпей жазу, бұрынғы игеріліп жазылған сөздерді түпнұсқа тұрпатымен жазу (Байділдин).- сөз басында г, ғ, ч, у, й әріптерін таңбаламау, кірме сөздерде не түсіріп жазу, не қатаңдатып беру (Е.Омаров); - шет сөздерді қазақ тілінің фонетикалық заңына сәйкес игеру, мысалы, космос-коспыс, газ-ғаз, смола-спала (Е.Омаров);жазуға дейінгі кірме сөздер мен жазу қалыптасқаннан кейінгі
кірме сөздерді екі түрлі принциппен жазу, мысалы, жағырапия,бірақ география, геология (К.Юдахин);- шет сөздерді орыс тілі арқылы алмау, европа-evropь(еуропы)деп жазу (Е.Омаров); - шет сөздері халық тіліндеқалай игеріліп жатқанын зерттеуүшін материал жинау (К.Юдахин).Сөйтіп, конференцияда көтерілген мәселелердің ішінде кірме сөздердің емлесі үлкен қиындық тудырды. Комиссия мүшелері ортақ пікірге келе алмай екіге бөлінді. Е.Омаров,Қ.Кемеңгеров, Т.Шонанов бастаған топ терминдерді игеріп жазуды ұсынды, екінші топ (Қ.Жұбанов, Байділдин, Әлібаев)терминдерді орыс тілі емлесіне жақындатып жазуды жақтады.
Қабылданған емле ережелерінің ескертуінде мынадай өзгерісболды: “Применяя фонетический и морфологические принципы казахском языке в правописание иностранных слов, нужно избегать искажения основы иностранных слов, имеющее материальное значение без особой на то надобности” (Т.Шонанов). Бірақ Е.Омаров ережеге мынадай пунктің енуін қалайды: “для выяснения характерного применения вышеизложенных принципов к орфографии иностранных слов ориентироваться на европейские слова, непосредственно воспринятые живым народным языком с русским, а потом на слова перешедшие с арабского и персидского”. Комиссия мүшелерінің көбі бұл пікірді құптамайды.Міне, конференцияда сөз болған мәселелер мен ұсыныстардың ұзын-ырғасы осындай.Бұл ұсыныс-пікірлерден қазақ графикасы мен орфографиясының негізгі ережелерінің алғашқы нұсқасы сөз болып
отырған емле конференциясында (1929ж) жасалғанын көреміз.Конференция мына мәселелерді айқындап берді:- қазақ жазуының негізгі ұстанымы (фонематикалық);- халықаралық сөздердің қазақ тілі дыбыстық заңдылығына сай игеріліп, әліпбидегі әріп шегінде таңбалануы: атап
айтқанда, <ф >→ [п] / panar, <г >→ [г’], [ғ] ěaz, ěybirne, еуропа жазуларындағы сћ тіркесін, орыс жазуындағы <х>, араб тіліндегі <ћ> дыбысын q, к әрпімен таңбалау: muqtar, teknij`ke,kөkіne, <ц> →с, <ч> → [ш], <щ> → [ш] дыбысы етіп игеру және таңбалау: әреsеr, cek, birkencik; <й> → [ж], ю → [жұ], я → [жә],[же] етіп игеру және таңбалау: ямбы – čатвь, ящик – čәйк, япония – čароn, еврей – čәbrej, юсуф – čysip; <в> →[у] және [n] етіп игеру және таңбалау: samavrьn, mәskev, barcav, serdejip;- 2-буында ерін дауыстылары бар шет сөздерін еріндікті 1-буынға шығарып заңдастыру: труба-turba, доктор-doktьr;- этимологиясы күңгірт түбір мен қосымшаны фонетикалық принциппен (айтылуынша) жазу (κуŋgej, ćoŋqa),- шылау сөздерді қосымшалармен бірдей естілуінше таңбалау;- түбір соңындағы қысаң езуліктерді қысаң буынды қосымша жалғанғанда түсіріп таңбалау (murьn – murnь);- дауысты дыбыстардың дүдәмалдығын қосымша жалғау арқылы анықтау (kitap – kitapqa).Қазақстанда латын жазуына біржола өту, сауаттану басқа түркі халықтарына қарағанда бәсең жүрді. Сондықтан жаңа алфавиттің бүкілодақтық орталық комитетінің ІV пленумы Алматыда өтті (1930 жылы 6 мамыр). Пленумға С.Асфендияров, Т.Шонанұлы, Қ.Жұбанов, Шәрібаев қатынасады. Пленум мүшелері Қазақстанның жаңа алфавитке салғырт көзқарасы азаймай отыр дейді (8-11 жасқа дейінгі
балалардың 20% мектеп-ке тартылған). Ресей білімпаздарынан қатынасқан Н.Ф.Яковлев терминдерді бағындырып жазуда сақтыққа, тіпті онымен күресуге шақырды. Пленумда бас әріп туралы С.Асфендияров қазақ жазуы бас әріпті алмайды, алса қызметін азайтып алады, жалпы бас әріп ағылшын, француз емлесінде де бірыңғай принципке сүйенбейді деді.Р.Шор графемалардың психотехникасы жазу психологиясы Германия, Америкада жақсы зерттелген, сонда қазіргі жазу жолынан шығып тұрған таңбалар бас әріп, нүкте, үтірлер көзге бір-ден анық көретіні анықталған дейді.
Достарыңызбен бөлісу: |
