41
Аймақтық логистиканың мəні аймақаралық қажеттіліктерді үйлестіру мен тиімділеу
мақсатында ұлттық экономиканың экономикалық дамуының кеңістіктік проблемаларын
шешуге, олардың шешу жолдары мен тетіктерін анықтауға бағытталған аймақ деңгейіндегі
материалдық, ақпараттық жəне сервистік ағындардың қозғалысын жоспарлау, ұйымдастыру
жəне басқару болып табылады [2, 334б.].
Аймақтық тауар жылжыту логистикалық жүйелерінің мақсаты [3]: көліктік-
логистикалық қызмет нарығында реттеу, бақылау жəне талдаудың тиімді жүйесін
қалыптастыру; аймақаралық байланыстарды дамыту жəне бірыңғай экономикалық
кеңістікті нығайту; тауар бағасындағы көліктік жəне логистикалық шығындарды барынша
азайту т.б. Қазақстан Республикасында аймақтық ерекшеліктеріне байланысты өз
территорияларын 6 макроаймақтарға бөлген, атап айтқанда Оңтүстік өңір (Алматы облысы,
Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары), Солтүстік өңір (Қостанай, Ақмола,
Солтүстік Қазақстан облыстары), Батыс өңірі (Ақтөбе, Манғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан
облыстары), Орталық-Шығыс өңірлер (Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстары)
жəне Астана мен Алматы қалалары [4].
Оңтүстік өңір ауыл шаруашылығына, азық-түлік өндірісіне, мұнай өндіруге, мұнай
өнімдерін өңдеуге бағытталған. Солтүстік өңір металлургия, ауыл (дəнді дақылдар, ірі-қара
мал) шаруашылығына бағытталған. Батыс Қазақстан аймағы мұнай-газ өндірісі, түсті метал
өндірісі жəне т.б. Орталық-Шығыс Қазақстан аймағы металлургия, көмір өндірісі,
электрэнергетика жəне т.с.с. Астана қаласы əкімшілік, іскер, қаржылық жəне білім беру
секілді қызметтер, ал Алматы қаласы əскер, қаржылық жəне білім беру қызметтері, сонымен
қатар машина құру, фавмацевтика секілді өндірістерге бағытталған.
Аймақаралық жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) бөлінісі арқылы Қазақстан
Республикасының территориясына байланысты 6 макроаймақтар қай деңгейде дамығанын
көруге болады (кесте 1). Төмендегі кестеде көрсетілгендей, пайызбен шаққандағы жалпы
аймақтық өнімнің бөлінісі 2010 жылы Батыс өңірі ең жоғары көрсеткішке ие болған (30%),
ал ең төменгі деңгей Астана қаласына тиесілі (8,1%). Дегенмен, 2014 жылғы Батыс өңірі ең
жоғары деңгейде болғанымен пайыздық көрсеткішпен алғанда 5% төмендеп, 25,7% құрады,
басқа өңірлердегі жалпы аймақтық бөлінісінің пайыздық сомасы өзгерген, ең төменгі
көрсеткіш Солтістік өңірге тиесілі (8,3%). Астана қаласы ең соңғы сатыда бір саты
жоғарылаған (10,3%) [5].
Кесте 1
Жалпы аймақтық өнімнің аймақаралық бөлінісі, % шаққанда
Жылдар
Аймақтар
2010
2011
2012
2013
2014
Оңтүстік өңір
16%
16,1%
17,4%
17,4%
16,9%
Солтүстік өңір
8,8%
9,4%
8,8%
8,6%
8,3%
Орталық-Шығыс өңір
19%
20,1%
19,1%
18,4%
17,9%
Батыс өңірі
30%
29,2%
27,3%
25,5%
25,7%
г.Астана
8,1%
7,5%
8,5%
9,9%
10,3%
г.Алматы
18,1%
17,7%
18,9%
20,2%
20,9%
Қазақстан Республикасы
бойынша
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
100,0%
Ақпарат көзі: ҚР Статистистикалық комитетінің ресми деректері арқылы авторлармен
құрастырылған.
Аймақтық экономиканың жəне жалпы аймақаралық логистикалық жүйенің дамуына
əсер ететін факторлардың бірі ретінде тауар айналымы, экспорт пен импорттың деңгейі
болып табылады.
Егер 2014 жылғы тауар айналысына, экспорт пен импорттың аймақтар арасындағы
үлесін қарайтын болсақ, осы екі көрсеткіш бойынша Алматы қаласы бірінші орынға ие
(тауар айналымы – 29,6%, экспорт - 25,8%), ал импорт -31,4% құрап, соңғы орында тұр
42
(кесте 2). Импорттың үлесі Оңтүстік өңірде ең аз болғанымен (9,1%), тауар айналымы
бойынша ең соңғы орынды иелеген (9,1%) [5].
Қазақстандағы аймақтық логистикалық жүйелердің дамуы мемлекеттің көлік
жүйесінің дамуымен тікелей байланысты. Ол дегеніміз, көлік жүйесі эконокамилық-тиімді
жəне тұтынушыларға бағытталған логистикалық жүйесінің ең негізгі элементі болып
табылады. Сондай-ақ жаһандану тасымалдау желілеріне интеграцияланған жəне аймақтық
логистикалық жүйесінің жетілдіруіне əсер етеді. Логистикалық жəне көліктік жүйелер
логистиканың бір бөлігі ретінде тауарлармен (қызметтермен) үйлесімді болуы тиіс, себебі
тұтынушылар тауарлар (қызметтер) мен тарату жүйесі арасында айырмашылықты сезбейді.
Кесте 2
Өнірлер бойынша Қазақстан Республикасының өзара сауда айналымының негізгі көрсеткіштері 2014
жылғы қаңтар-желтоқсан айлары аралығында, % шаққанда
Тауар айналымы
Экспорт
Импорт
Аймақтар
мың АҚШ
доллары
%
мың АҚШ
доллары
%
мың АҚШ
доллары
%
Республика
Казахстан
22 095 595,9
100,0 7
155
107,5 100,0 14
940
488,4
100,0
Оңтүстік өңір
1 998 228,0
9,1
664 219,8
9,1
1 334 008,2
9,1
Солтүстік өңір
2 667 926,8
12,1
1
121
441,7
12,1
1 546 485,1
12,1
Орталық-Шығыс
өңір
5 669 048,7
25,6
2
389
060,8
25,6
3 279 987,9
25,6
Батыс өңірі
2 636 704,6
11,9
586 613,0
8,1
2 050 091,6
13,7
г.Астана
2 582 255,9
11,7
557 658,1
7,8
2 024 597,8
13,5
г.Алматы
6 541 431,9
29,6
1
836
114,1
25,8
4 705 317,8
31,4
Ақпарат көзі: ҚР Статистистикалық комитетінің ресми деректері.
Сол үшін аймақтық логистикалық жүйелер тасымалдау жүйесіне жəне жүк
айналымына көп мəн береді. Сондықтан, аймақтық логистикалық жүйелердегі орталықтар
көлік ағындарының консолидациясына жəне оның əрі қарай экономикалық тиімділігін
жоғарылатуына атсалысады. Тасымалданғын жүктер мен жүк айналымының үлесін
аймақтар арасында қарастыратын болсақ, онда 2014 жылы Орталық-Шығыс өңірі жүк
тасымалы бойынша ең үлкен көрсеткішке ие болғанымен (41,45%), жүк айналысынан Батыс
өңірі (27,89%) мен Оңтүстік өңірден (25,56%) кем жəне тек 23,22% құраған (кесте3).
Кесте 3
2010-2014 жж. аймақтық бөлінісінде барлық көлік түрлерімен тасымалданған жүктер мен көлік
түрлерінің жүк айналымы % шаққанда
Тасымалданған жүк,
багаж, жүк-багажы, %
Жүк айналымы, %
Аймақтар
2010 жыл
2014 жыл
2010 жыл
2014 жыл
Оңтүстік өңір
12,97
16,69
5,21
25,56
Солтүстік өңір
14,65
14,64
2,90
11,90
Орталық-Шығыс өңір
34,84
41,45
8,65
23,22
Батыс өңірі
13,58
16,52
12,73
27,89
г.Астана
2,73
4,48
0,92
5,62
г.Алматы
5,84
6,23
2,98
5,80
Облыстар бойынша
бөлінбеген көлем
15,39
-
66,61
-
Ақпарат көзі: ҚР Статистистикалық комитетінің ресми деректері арқылы авторлармен
құрастырылған.
