4
елдерге экспорт тауарларының да бағасы көтерілуі арқылы экспорт азайып, халықаралық
нарықта бəсекелестігі төмендейді жəне ақша құнсызданып басқа елдің арзан тауарын алуға
мəжбүр болып импорт көбейіп халықаралық төлем балансы нашарлайды. Сондықтан
инфляция бір елдің бəсекелік қабілетін зерттеуде өте маңызды көрсеткіш болып табылады.
Сонымен, ШЫҰ мүше елдердің тұтыну бағаларының инфляциясы 2006-2014 жж. өзгерісін 2-
суреттен көруге болады.
Сурет 2. ШЫҰ мүше елдердің тұтыну бағаларының инфляцияның өсу қарқыны (2006-2014 жж.)
Жоғарыдағы суретте, ең бəсекеге қабілетті ел – Қытай болып табылады. Ал, Қазақстан
тұтыну бағаларының инфляцясы 2008 жылы əлемдік экономикалық дағдарысқа қарай
көтерілген, экономиканың қайта көтерілуіне байланысты 2009 жылдан бастап төмендеген.
Қазақстан Республикасының бəсекеге қабілеттілігі орташа деңгейде болғанын көрсетеді.
Елдің, яғни Қазақстан Республикасының бəсекеге қабілеттілігін басқа елдермен
жүзеге асқан сыртқы сауда қызметтерінен байқауға болады. Алғашқы мемлекеттер арасында
халықаралық экономикалық қатынастардың ең байырғы түрі - сыртқы сауда қатынастары
орнай бастады. Дамыған елдер жаппай өнім өндіре бастаған индустриялық кезеңде сыртқы
сауданың маңызы күрт артты. Қазіргі заманда кез келген ел экономикасының ажырамас
бөлігіне айналған сыртқы экономикалық байланыстардың құрылымы күрделеніп, аясы
кеңейе түсті. Соған қарамастан, сыртқы сауда халыкаралық экономикалық байланыстардың
негізгі түрі болып табылады жəне бəсекеге қабілеттіліктің көрсеткіші екенін атып айтуға
болады. Мұнда сыртқы сауда айналымы - елдің белгілі бір кезеңдегі экспорты мен импорты
құнының сомасы. Тауарлардың сыртқа шығарылуы мен елге əкелуі қандай тауар келісімі
жəне қандай кезеңнің мəмілесі есебінен жүзеге асырылатынына қарамастан есеп күнтізбелік
кезеңде жүргізіледі. Тиісті жылдардың нақты жəне салыстырмалы бағасымен есептеледі.
Бəсекелестікті арттыру үшін жалпы сауда саясаты болу керек, бұл – ұлттық өнеркəсіпті
шетелдік бəсекелестерден қорғау, экспортты ынталандырумен диверсификациялау, елде
жұмыс орындарды құру, сондай-ақ т.б. елдің дамуын жетілдіретін шараларды іске асыру
жөніндегі саясатты айтамыз [2]. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара
бағыныштылық жəне өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. ҚР-ның
геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс жасайтын көлік қатынасы,
сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік өнеркəсіпті кооперациялауға, біріккен
кəсіпорындар ұйымдастыруға, агроөнеркəсіптік кешендердің қызметінің дамуына алғы
шарттар жасайды. Қазақстан Сыртқы сауда айналымы көлемі 1995-2015 жж. 3-ші суреттен
көруге болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға артқан, өйткені
экспорт пен импорт көбейіп отырған. Экспорт əр қашанда импорттан көп болып отырған,
бұл жақсы деп айтуға болады, өйткені бəсекеге қабілеттігі арта түскен. Бірақ та өкінішке
орай экспорттың басым бөлігін шикізат, яғни мұнай ұстайды, бұл бізді мұнайға тəуелді етіп
қойған.
-5
0
5
10
15
20
25
30
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
ба
ға
жыл
Қазақстан
Қытай
Ресей
Қырғызстан
Тəжікстан
Өзбекстан
5
Сурет 3. Қазақстан сыртқы сауда айналымы көлемі (1995-2015 жж.)
млн. долл.
Қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған мемлекет, ол
жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Көптеген жылдар бойы қалыптасқан жоспарлы
экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі экономикада біраз қиыншылықтар тудырды.
Осы жағдайды туындатып отырған мəселелерді төмендегідей атап айтуға болады:
- өндірісте əлі де болса шикізат бағыттылығының басымдығы;
- өндірістік жəне əлеуметтік инфрақұрылымның дамымауы;
- кəсіпорындардың жалпы техникалық жəне технологиялық тұрғыдан артта
қалушылығы;
- ғылыми-зерттеу жəне тəжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) қаржының
аз бөлінуі;
- Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің халықаралық сапалық стандартқа сай
келмеуі;
- тауар өндіру мен қызмет көрсетуге кеткен шығындардың көп мөлшерде болуы [3].
Ал, елдің бəсекеқабілеттігін арттыруға: өндіріске жаңа технологияларды енгізу, жаңа
мамандарды дайындау, отандық өнім өндірушілерге мемелекеттік қолдау көрсету, ғылым
мен өндірісті байланыстырып инновация енгізу жəне қолданбалы ғылыми зерттеу жүргізіп
өндіріске қосу қажеттілігі туындап отыр.
Отандық экономиканың бəсекеге қабілеттілігін арттыру өте маңызды жəне дəл
уақытында ел назарына ұсынылып отырған асқақ мақсат. Өйткені, əлемдегі барынша өрбіп,
қанатын жайған жаһандану үрдісінен тыс ешбір мемлекет болмайды. Соның ішінде ашық əрі
демократиялық ел – Қазақстан, одан шеткері қалмайды. Демек, дүние жүзі мемлекеттерінің
ішінде алатын орнымыз осы бəсекеге қабілеттілікке байланысты. Экономиканың даму
қарқынын үдетіп, оны ұзақ уақыт ұстап тұру мүмкіндігі де осы бəсекеге қабілеттілікке
байланысты. Халықтың тұрмысын үзбей жақсарта отырып, əлемдегі ең жақсы əлеуметтік
стандарттарға жеткізу мүмкіндігі де осыған байланысты.
Қорыта келгенде, ұлттық дамудың келешектегі басты мақсаты да, міндеті де осы
бəсекеге қабілеттілік. Бұл біздер үшін баршамыз іске асыруға жұмылатын шынайы ұлттық
идея.
Əдебиеттер:
1.
http://www.un.org/en/development/desa/policy/wesp/wesp_current/2013annex_tables.pdf.
2.
Aibek Kabyldin. Қазақстан Республикасының түрақты дамуы жəне «жасыл
экономика»: қазіргі жағдайы жəне перспективалары. http://group-global.org/kk/publication/10212-
otandyk-ekonomikanyn-bsekege-kabilettiligin-arttyru-tetikteri.
3.
http://www.bwchinese.com/article/1061454.html.
0,0
50 000,0
100 000,0
150 000,0
1
9
9
5
1
9
9
6
1
9
9
7
1
9
9
8
1
9
9
9
2
0
0
0
2
0
0
1
2
0
0
2
2
0
0
3
2
0
0
4
2
0
0
5
2
0
0
6
2
0
0
7
2
0
0
8
2
0
0
9
2
0
1
0
2
0
1
1
2
0
1
2
2
0
1
3
2
0
1
4
2
0
1
5
сыртқы сауда
Сыртқы сауда айналымы.млн доллар
экспорт.млн доллар
импорт.млн доллар
