84
маңызды факторлардың бірі болып саналады. Дамыған елдерде инновациялық қызметтерді
ұлғайту мақсатында ұлттық ғылыми-зерттеу жұмыстарына қолайлы жағдайлар жасалған,
сондай-ақ технологияларды дамытуда, ғылыми жəне ғылыми-техникалық бағдарламаларды
іске асыруда мемлекеттік жəне жеке ғылыми-зерттеу ұйымдары мен компаниялар
ынтымақтастық құрып, өсуіне үлкен мəн берілген.
Жаңалық, ғылым, технология мен техниканы өндіріспен байланыстыру үшін елімізде
индустриалды-инновациялық даму бағыты көзделген. Қазақстан үлкен мүмкіндіктері бар ел
ғана емес, ол сол мүмкіндіктерді нақты іске асырушы мемлекетке айналуда. Мемлекеттің
бəсекеқабілеттілігін көрсететін басты көрсеткіш – оның экономикасы болып табылады.
Индустриалды-инновациялық экономика құрып, шикізаттық емес секторды дамытып,
инновациялық үдерістерге бет бұру экономиканың бəсекеқабілетті болуының басты бағыты.
Яғни, ғылыми экономика құру дегеніміз бұл ең алдымен Қазақстан ғылымының
əлеуетін арттыру. Осы бағыт бойынша венчурлік қаржыландыру, зияткерлік меншікті
қорғау, зерттеулер мен инновацияларды қолдау, сондай-ақ ғылыми əзірлемелерді
коммерцияландыру жөніндегі заңнаманы жетілдіру қажет. Ғылымды қаржыландыру көлемін
біртіндеп арттырып, оны дамыған елдердің көрсеткіштеріне жеткізу жөнінде нақты жоспар
қажет [1].
Елімізде Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдарға арналған индустриалды-
инновациялық дамуының тұжырымдамасы жасалған. Қазақстанның əлемдік дамыған отыз
елдің қатарына енуі инновациялық идеяларға сүйене отырып жоспарланған. Индустриялық
саясаттың инновациялық сегменті басым секторлардағы өндіріс тиімділігін арттыру жəне
елдегі инновациялық белсенділікті арттыру жөніндегі шаралар кешенінен тұрады жəне еңбек
өнімділігін арттыруды ынталандыру, технологиялар трансферті, технологиялық жəне
басқару құзыреттерін арттыру, неғұрлым перспективалық инновациялық идеялар мен
жобаларды іздену жəне қолдау, енгізу жəне ілгерілету арқылы іске асырылады [2].
Сондай-ақ, ел экономикасын бағалау көрсеткіштерінің біріне фирмалардың
инновациялық белсенділік деңгейі жатады. Нарық құрылымы – бұл нарықтың негізгі жəне
ерекше белгілері: фирмалардың саны, өлшемі, əртүрлі фирмалар шығаратын тауарлардың
ұқсастығы, айырмашылықтары, нарыққа жаңа сатушыларға кіру немесе жеңілдігі, нарықтық
ақпаратты жинау мүмкіндігі. Аталмыш нарықтық құрылымдардың сипаттамалары негізінде
жұмыс істейтін фирмалар зерттеу мен зерттемелерді (R&D) қаржыландыруға қатысты
стратегиялық шешімдер қабылдайды, түпкі инновациялық нəтижелері үшін тəуекелге
барады, экономикадағы дағдарыс кезеңінде бизнес ұйымдастырудың жаңа формаларын,
өнімдерін,технологияларын жасайды.
Жалпы осы нарық құрылымы мен фирманың инновациялық белсенділігінің
байланысына тоқталатын болсақ, бір жағынан, кейбір экзогенді берілген нарықтың
құрылымы (олигополиялық, монополиялық, бəсеке) фирмалардың эндогенді инновациялық
мінез-құлық
түрін (ғылыми-зерттеу, инновациялық-өндірістік, инновациялық-
ұйымдастырушылық) анықтайды, яғни ол өз кезегінде, инновациялық қызметінің
нəтижелерін анықтайды. Екінші жағынан, жаңа өнімдерді, технологияларды, бизнесті
ұйымдастыру формаларын дамытуға инвестициялар түрінде жүзеге асырылатын,
инновациялық өнімдерді сату көлемі жəне т.б. түріндегі инновациялық қызмет белгілі бір
нарық құрылымының типіне əсер етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Экономика Министрлігі Статистика комитетінің
мəліметтері негізінде Қазақстанның ғылым жəне инновациялық дамуынының қазіргі
жағдайына талдау жасайтын болсақ, мұнда инновациялық қызметтің негізгі көрсеткіштері,
соның ішінде зерттеуге жұмсалған ішкі шығындар жылдан жылға өскені көрінеді (1 кесте)
[3].
Кестеден көріп отырғанымыздай, 2010-2014жж. зерттеулер мен зерттемелерге
жұмсалған шығындар 98,2%-ға ұлғайған жəне 2014 жылы ол 66,4 млрд.теңгені құраған.
Сонымен бірге, ЖІӨ-ге қатысты ішкі шығындар 2010 жылы 0,15% құраса, 2014жылы 0,17%
құрады, яғни осы кезеңде 13,3 %-ға өскен.
85
Зерттеу жəне зерттемелермен айналысатын ұйымдар санын айтатын болсақ, мұнда 32
ұйымға азайған теріс динамиканы байқаймыз. Егер 2010 жылы зерттеумен 424 ұйым
айналысса, 2014 жылы тек 392 ұйым ғана айналысқан. Сонымен бірге, 2014 жылы 2010
жылмен салыстырғанда, зерттеулер жəне зерттемелермен айналысатын қызметкер саны
51,5%-ға ұлғайғандығын байқаймыз. Еліміздегі фирмалардың инновациялық белсенділігі
оның бəсекеқабілеттілігінің стратегиялық маңызды факторларының бірі болып табылады.
Кесте 1
Инновациялық қызметтің негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
2010
жыл
2011
жыл
2012
жыл
2013
жыл
2014
жыл
Өсу қарқыны,
2014ж./
2010 ж., %
Зерттеуге
жұмсалған ішкі
шығындар, млн.тг
33466,8 43351,6 51253,1 61
672,7
66 347,6
98,3
ЖІӨ-ге %-бен
0,15
0,16
0,17
0,17
0,17
13,3
Зерттеулер жəне
зерттемелермен
айналысатын ұйым
саны
424
412
345
341
392
-7,55
Зерттеулер жəне
зерттемелермен
айналысатын
персонал саны (жыл
соңына), адам
17021
18003
20404
23712
25793
51,5
Ескерту: авторлармен [3] ақпарат көздері бойынша құрастырылған.
Фирмалардың
инновацияны
белсенді
қолдануы
олардың
тиімділігі мен
бəсекеқабілеттілігінің жоғарылауын қамтамасыз етеді, жаңа нарықтарды игеруге, жаңа
жұмыс орындарын ашуға көмектеседі, ал ол өз кезегінде өңірдің экономикалық дамуын, өмір
сапасының жоғарылауын, салық базасының өсімін анықтайды. Фирманың инновациялық
белсенділігін бағалауда маңызды база ретінде инновациялық əлеуеттің элементтері болуы
мүмкін. Ол элементтерге инновациялық-бағытталған бөлімшелердің болуы, мамандар
құрамы, қаржылық ресурстар, материалды-техникалық қамтамасыз ету, интеллектуальды
меншік, ұйымдастырушылық-басқарушылық көрсеткіштерді жатқызуға болады. Енді ҚР
инновация саласындағы белсенділік деңгейі көрсеткіштерін талдайтын болсақ, мұнда 2004-
2014 жыл аралағындағы көрсеткіштер берілген (сурет 1).
Сурет 1 – ҚР инновациялық саласындағы белсенділік деңгейі
Ескерту авторлармен [3] ақпарат көздері бойынша құрастырылған.
