Сабақтың тақырыбы Траектория және

Бұл сұрақтың шешімін анықтау үшін бүгін Бүкіләлемдік тартылыс заңы деп аталатын тақырыпты қарастырамыз. Балалық шағымыздан әрқайсысымызға денелердің Жерге тартылуы жақсы таныс, мысалы тебілген доп та, бұтағынан үзілген алма да Жерге түседі. Демек, денелерге Жер тарапынан күш әрекет етеді. Жер барлық денелердің өзіне тартады. Күнді айналатын планеталар тартылыс өрісі әрекетінен Күнге тартылады және өздеріде бір-біріне тартылады. Шексіз әлем кеңістігінде де, Жерде де кез келген денелердің арасында әрекет ететін өзара тартылыс күшін бүкіләлемдік тартылыс күштері немесе гравитациялық күштер деп атайды. Бүкіләлемдік тартылыс – әлемде өз билігін жүргізетін әмбебап күш. Бұл ақиқат бізге Исаак Ньютон арқылы мәлім болды.

Бізге жеткен аңыз бойынша, алма ағашының көлеңкесінде жел екпінінен алманың жерге үзіліп түскенін ойлана бақылап отырған Ньютонға әлемдегі барлық денелердің арасында өзара тартылыс күшінің бар болуы туралы ой келген екен дейді. Ньютонның әзілі бойынша, оның басына құлап түскен алма қажетті формуланы қорытып шығаруына себепші болған.

Ньютон ауырлық күші денелердің массасына пропорционал екеніне сүйене отырып, өзара әрекеттесетін денелердің тартылыс күші олардың массаларының көбейтіндісіне пропорционал болуы тиіс деген пікірге келді. Шынында да, өзара әрекеттесуге кем дегенде екі дене қатынасады. Ньютонның үшінші заңына сәйкес олардың әрқайсысына модульдері бойынша бірдей тартылыс күші әрекет етеді.

1 сурет

Исаак Ньютон 1687 жылы бүкіләлемдік тартылыс заңын былайша тұжырымдайды:екі дене бір-біріне массаларының көбейтіндісіне тура пропорционал, ал арақашықтықтарының квадратына кері пропорционал күшпен тартылады:

Мұндағы - гравитациялық тұрақты деп аталатын әмбебап тұрақты шама.

Гравитациялық тұрақтының сан мәнін лабораториялық жағдайда бірінші рет 1798 жылы ағылшын ғалымы Генри Кавендиш сезгіштігі аса жоғары бұралатын таразылардың көмегімен анықталған болатын.

формуласына енетін барлық шамалардың тәжірибеде анықталған мәндеріне сүйеніп, гравитациалық тұрақтының сан мәні анықталған:

Табиғаттағы көптеген құбылыстар бүкіләлемдік тартылыс күшімен түсіндіріледі.

• 
  Күн жүйесіндегі ғаламшарлар қозғалысы,
  
• 
  Жердің жасанды серігінің қозғалыстары ,
  
• 
  Баллистикалық зымырандардың ұшу траекториясы
  
• 
  Жерге жақын денелердің қозғалысы,
  
• 
  Денелердің жерге құлауы,
  
• 
  Тасу және қайту,
  
• 
  Сарқырамалар,
  
• 
  Қол сөмкесінің ауырлығы.
  
• 
  Жер атмосферасының болуы т.б құбылыстар динамика заңдарымен және бүкіләлемдік тартылыс заңы арқылы түсіндіріледі.