Сабақтың тақырыбы: Қоңырау. Н. Әлімқұлов. Сабақтың мақсаты

- Мейірімділік - әкесі таныған жақсы мінез екен. Өйткені мейірімді адам үнемі адамға жанашырлық жасауға дайын тұрады. Барлық қасиеттер жақсы екенін әкесі де түсінеді, бірақ соның ішінде бәрінен мейірімділік жақсы екенін айтады. Ал сендер ең мейірімді адам кім екенін өте жақсы білесіңдер...

Оқулықтағы сұрақтар мен мақалдар және қиын сөздер бойынша жұмыс жасау. Үй тапсырмасы мұғалімнің қалауы бойынша беріліп, оқушылар білімі бағаланады.

Оқушының сабаққа қызығушылығын ояту мақсатында тақтаға плакат ілінеді.

.... сықыр- сықыр етеді.

ұлыған ...

жапалақ-жапалақ ...

«Үсті-басы - ақ ... , түсі ... ,

Басқан жері... келіп қалды.»

- Екі тапсырмадағы жазылған сөздер мағынасы нені білдіреді?

- Иә, қыс табиғатының құбылыстарын білдіреді. Абайдың қысын оқығанда қандай сезімдер білінгендей болады? (Суық, аяғының басқан ізі сықыр-сықыр еткен денелі қыстың жүрісі қорқынышты).

2. Мағынаны тану.

- Енді бүгін біз ақын Т. Айбергеновтің «Ақ қыс» өлеңін оқып, өлеңде қандай сезімдер бар екенін анықтап көрейік.

Бір рет іштей оқып, дауыстап, мәнеріне келтіріп оқуға дайындалу.

Оқушылар кезекпен мәнерлеп оқи бастайды. Оқылған жолдар мен шумақтардағы ақынның сезімдерін іздеп, талдау жасау үшін өлеңге үңіле қарау керек. Егер балалар сіз күткендей жауап бере алмаса, оқасы жоқ, келесі жолы мұндай талдауға үйрене бастайды.

Әйтпесе сіз П.И. Чайковскийдің «Жыл мезгілдері» музыкалық шығармасын балаларға тыңдатыңыз. Мысалы, қыс әуенінен суық сезіле ме, көңілді шақ па? (Қуанышты адамдар, атқа жегілген шана мен ат және қоңырау дауысы, т.б.)

1. 
   Алғашқы төрт жолда жер беті түгел аппақ екендігі айтылады. Көзімізге
   

2. Келесі үш жолды талдау. Қардағы іздерге артыңа мойныңды бұрып қарап көрдің бе? Қандай қызық! Ақын қар үстіндегі іздерді неге теңейді?

Аңын неге тамсанып, таңданады?

«Жанарынан жаз бүркіп,

Тұр қыс күні сүйкімді...»

• 
  Балалар қыс қанша суық болса да, оның көзінен не көрініп қалғандай?
  

- Сонымен ақын қысқы қалың қарды омбылап келе жатқанда, нені ойлап, нені іздеп келе жатыр?

- Балалар, қардың қандай түрлерін білуші едіңдер? Дәптермен жұмыс.

- Аяздың ше?

- Боранның ше?

Оқулықтағы сұрақ-тапсырмалар бойынша жұмыс жасау. Тапсырма бойынша ақын көзіне көрінген ақ заттарды өлеңнен теріп жазу.

Олар: ақ қолғап, ақ қыс, аппақ сәукеле, аппақ тау, төбе, рояльдің ақ тілі, ақ әлем, аппақ әуен.

- Көрдіңдер ме, адам қуанғанда, жақсы нәрсені көргенде, дүниенің барлығы әдемі, таза, тіпті, құлаққа естілген дыбыстар мен ән де аппақ деп жырланған екен.

Сабақтың бұл кезеңінде «Бес жолды өлең (синквейн)» стратегиясын қолдануға болады. Бұл арқылы пәнаралық байланысты да іске асыруға мүмкіндік бар. Бұл өлеңнің жазылу ережесі бойынша әр жолдағы сөз санының сақталуы керек және әр жолдың өз қызметі бар.

1-жолда - өлең тақырыбы, (негізінен зат есім);

2-жолда - тақырыпқа сипаттама (екі сын есім);

3-жолда - әрекет ( тақырыпқа қатысы бар үш етістік);

4-жолда - сезім (тақырыпқа автордың қарым-қатынасын білдіретін төрт сөз);

5-жолда - бірінші жолдың синонимі (көбінесе зат есімнің).

Енді осы стратегияны өлеңге қолданып көрейік:

1-жол. Қыс.

2-жол. Аппақ, таңғажайып.

3-жол. Құшақтайды, сақылдайды, омбылайды.

4-жол. Айнала әдемі, қызықты екен (немесе «Көз тоймайтын ғажап әлем»).

5-жол. Табиғат.

Бұл жұмыс түрі бірнеше рет жүргізілгеннен кейін оқушылар оны құлшыныспен орындайтыны сөзсіз. Жұмыс кезінде балалар мәтінге тағы да үңіле түседі, қазақ тілінен алған білімдерін де пайдалану керектігі туындайды. Мұндай өлеңдерді алғашқы кезде бір-бірлеріне көмектесу мақсатында ережелерін еске түсіре отырып, екі бала бірігіп орындаса, бес жолды өлең кейіннен әр балаға жеке орындауға тапсырылады. Бұл әдісті қайталау кезеңінде де сәтті пайдалануға болады.

Ойтолғау кезеңі үшін, мұғалімнің қалауы бойынша, қыс бейнесін бейнелеу, сөздікпен жұмыс, шығарма жаздыру да жүргізуге болады. Ал үйге тапсырма мұғалімнің алдын ала жоспары бойынша берілмек.

Сабақта тақырыптың мазмұны мен идеясы талданып шыққан соң, лирикалық кейіпкердің көңіл күйі балаларға жақсы жағынан қалай әсер еткені өзіңізге сезілді ме?

Оқушылар өлеңдерді де мәтіндер сияқты талдап, түсіну керектігін байқауға мүмкіндік алды ма?

Қыс бейнесі басқа қырынан көрінді ме, яғни оқушы үшін қуанышты сәттер болды ма?

Т. Айбергеновпен таныстыру оның портреті мен кітаптары арқылы немесе мектеп кітапханасына бір күн бұрын саяхат жасау арқылы да жүргізілуі мүмкін.
Сабақтың тақырыбы: Аюдың әулеті (ертегі-мысал).

Сабақтың мақсаты:

Білімдік: ертегіні оқытып, мазмұны бойынша берілген тапсырмаларды ізденіп, өз беттерімен шешуге жағдай туғызу.

Дамытушылық: оқушылардың дүниетанымы есту, оқу, көру арқылы кеңейе түсетінін байқату.

Тәрбиелік: табиғатты тану, оған жанашырлық таныту - әдептіліктің бір көрінісі екеніне көз жеткізу.

Сабақтың көрнекілігі: жануарлар туралы энциклопедиялар, әдемі суреттер, плакат, оқушы дәптерлері, оқулық.

Сабақтың барысы:

1. Қызығушылығын ояту.

а) Оқушылар топтарға бөлініп отырады. Әр топ алдарындағы плакатқа (ортасында АЮ деп жазылған) аюға байланысты берілген тапсырманы орындауды бастайды.

Тапсырмалар:

1-топ. Аюлардың тіршілігі туралы не білесіңдер?

2-топ. Аюлардың қандай пайдасы бар?

3-топ. Аюлардың қандай зияны бар?

4-топ. Аюлар туралы қандай кино, мультфильм, ертегі білесіңдер? (Аттарын жазу).

Әр топтан бір оқушы шығып, плакат бойынша сөйлейді. Плакат көрнекі жерге ілінеді.

- Балалар, енді біз «Аюдың әулеті» деген ертегі-мысалды оқимыз. Сендер мәтінді оқығанда Қоянмен, Аюмен бірге орманға саяхатқа шығасыңдар. Көптеген жаңалыққа тап боларсыңдар. Барған жерлеріңде өздерің көрген аң, құстардың атын түртіп ала отырыңдар және олар туралы бұрын білмеген

Мәтін оқылып біткен кезде:

- Ал, балалар, орманды аралауға кімдермен бірге шықтыңдар? Сендер не көрдіңдер? Қоңыр аю өз туысын қалай мақтады?

Бірінші көргендері: Балықшы құс және Ақ аю.

- Ақ аю немен қоректенеді екен? (Тіршілік туралы айтылғандар плакатқа басқа түсті маркермен жазылады).

- Ол қайда өмір сүреді?

- Ары қарай қайда барып, не көрдіңдер?

Балалар сусар мен тоқылдақ туралы естігендерін, көргендерін айтады және Қара аю туралы әңгіме басталады. Ол туралы деректер жиналғаны көрінеді (плакатпен жұмыс үнемі жалғасады).

- Балалар, сендердің саяхаттарың мағаң өте ұнады, сондықтан ары қарай саяхаттауды жалғастырғыларың келе ме? - деп, мәтінді іштей оқу жалғасады. Оқушылар оқуды аяқтаған кезде, Құр, сүйір ерінді аю, Ақтиін, Бамбук аюы туралы деректер жинақталады.

- «Қоян Қорбаңбайдың мұндай туыс-жұрағаттары бар екенін білмеген екен» дейді. Ал сендер осындай аюлардың бар екенін білдіңдер ме? Осы Қоянның жанында жүрген аю қандай аю екенін байқадыңдар ма? Қоян орманды аралап жүріп неге таңданды? Ол көрді, естіді, жүрді, аралады. Олай болса, адам

а) Аю түрлерін энциклопедиялық кітаптардан көрсету.

Энциклопедиядан тағы бір қызық жайттар білген болса; «Мен тағы не білдім?» деген бағанды толтырып, оқулықтағы мақалдармен жұмыс арқылы сабақты қорытындылау.

ә) Білгенім - бір тоғыз,

Білмегенім - тоқсан тоғыз немесе

«Мен білгім келеді» деген тақырыпта әссе жаздыру.

Оқушылардың қызығушылығын ояту үшін үнтаспаларға жергілікті жердегі аң-құстардың дауысын жазып алып, есту арқылы ажырату үшін, жұмбақтап сұрауға болады. Кейбір бала күнде естіп, көріп жүрсе де, осы дауыстарға мән бермеген (өте әдемі, өте қатты, қырылдаған) шығар. Немесе қолда бар құс (тауың, қаз, бөдене, т.б.) жұмыртқаларын ажыратуды сұрау, жұмбақтап сұрау.

- Балалар, айналамыздағы табиғатта өзіміз күнде көріп жүрсек те, кейде әдемілігін байқамай, ерекшелігіне мән бермейтін құбылыстар болады екен. Бізді қоршаған табиғат қандай ғажайып! Сендер дүниетану сабағынан жер беті бедерінің қандай болатынын оқыған шығарсыңдар? (Тасты жер, құмды жер, таулы жер, орманды жер). Бүгін біз құмды жердегі табиғат құпияларын оқимыз.

- Құмды жер тіршілігі қандай болады деп ойлайсыңдар? Тақтаға кесте ілінеді. Оқушы дәптерлеріне де кесте сызылып, жұмыс жасалынады. Болған кезде олардың айтуы бойынша тақтадағы кестені мұғалім толтырады.

- Ал құмды жер туралы не білгілерің келеді?

Сондай ретпен жауаптар екінші бағанға толтырылады.

2. Мағынаны тану.

Мәтінді «Тіпті тасбақаның да шөпке жайылатынын осы жерде көрді» деген сөйлемге дейін оқып, мазмұнын түсіну.

Оқушылар болған кезде мазмұны бойынша сұрақтар қойылып, кестенің үшінші бөлігін толтырамыз.

• 
  Осы шығарманы оқығанда бұрын естімеген қандай жаңа ақпаратты
  

- Бүл жерде қыста адамдар тұра ма? (Дәлелдеу).

- Адамдар неге құдық қазады?

- Геологтар, ботаниктер деген кімдер? Олардың анықтамасын мәтіннен іздеп тап (Сөздік жасауға да болады).

- Құмда қандай жәндіктер бар екен?

- Темір шешесіне қандай сұрақ қойды?

- Мүмкін тасбақа туралы сендер көп білетін шығарсыңдар?

- Құмды жерде ботаниктер қандай мәселені (проблеманы) шешкісі келеді? (Мәтіннен іздеу).

Оқушылар кестенің үшінші бөлігін толтырады. Болған кезде мұғалім тақтадағы кестені балалардың айтуы бойынша толтырады.

- Балалар, Темір мен шешесі құмды далаға қашан барған еді? (Былтыр).

- Темір мен шешесі биыл тағы осы жерге келген екен. Олар құмды далаға неге жылда келеді?

- Балалар, мәтінді ары қарай оқып шығамыз.

- Оқыған кезде өздерің үшін қандай қызық жайттарды байқадыңдар?

- Бозторғай: ұясын қайда салады екен? (Биікке, жерге,...)

Мәтіннен іздеу.

Кестенің «Үйрендім» бөлігін толтыру. Мысалы, бозторғай ұясының селеуден жасалуы, оның жұмыртқасының теңбіл-теңбіл болуы,...

Оқулықтағы төртінші және алтыншы сұрақтарды оқытып, жауап іздеу.

- Бозторғай жұмыртқалары мен ұясын қалай, қайда алып кетуі мүмкін?

- Оның осы әрекетін қалай түсінуге болады? Шынында да, бұл сендер үшін құпия ма?

- Бұл құпияны қалай анықтауға болар еді деп ойлайсыңдар? Әлде біреуден көмек сұрау керек пе? Кімнен сұрауға болар еді?

3. Ойтолғау.

- Балалар, бозторғайға ұясын көшіру, жұмыртқаларын тасу оңай шаруа ма? Ал сендер Темірдің шешесі мен оған қандай мазмұнда хат жазар едіңдер? (Хат жаздырту.)

Бұл жерде «Ұяға тиісуге, жұмыртқаларды қозғауға болмайды» деген ой айтылады. Себебі, құс ұясын тастап та кетеді. Ендеше, топ мүшелеріне плакатқа «Тиісуге болмайды!» деген ойды білдіретін сурет салуды тапсыруға болады. Тапсырмалардың сан түрлі болуы өз алдына, бірақ барлығы «Құстарға қиянат жасауға болмайды» деген идеяны алып шығу керек. Міне, мәтін идеясының тәрбиелік құны осында жатыр. Темір де, шешесі де білмегендіктен, бозторғайдың тыныштығын бұзғанын өздері де сезбей қалды. Егер олар кейін ойланса, бұл қателіктерін түзейтіні сөзсіз.

- Құмды жерге ботаниктердің қызметі көбірек керек пе, әлде геологтардың қызметі көбірек керек пе?

ә) Ботаниктердің қызметі көбірек керек.

Ал келесі сабақ та бозторғай құрметіне арналатынын естігенде (Бозторғай - дала сәні), балалардың біреулері «біз оны білеміз ғой» деп қалуы мүмкін.

- Балалар, сендер мына мәтінді оқып көріңдерші, - деп, жаңа сабақты жалғастырып кетесіз. Бұл балалар үшін күтпеген сыйлық сияқты болар деп ойлаймыз.

Сабақтың тақырыбы: Б. Соқпақбаев. «Көшер кезде».

Сабақтың мақсаты:

Білімдік: оқушыларға романнан үзіндіні өз бетімен оқып, мазмұнын талдауға, тақырыбы мен идеясын ашуға мүмкіндік жасау.

Дамытушылық: шығармашылық жұмыстарды өмірмен байланыстыра отырып, білімдерін бекітуге жағдай туғызу.

Тәрбиелік: әңгімедегі кейіпкер сезімдері арқылы табиғатты, жаратылыстың барлық иелерін аялау, жанашырлықпен қарау сияқты мінез-құлықтарға тәрбиеленуге негіз дайындау.

Сабақтың көрнекілігі: жазушы туралы деректер, портрет және жазушы шығармалары, плакат, «Топтау» сызбасы.

Сабақтың барысы:

1. 
   Қызығушылықтарын ояту.
   

- Ит. Ендеше, ит туралы не білеміз?

Тақта немесе плакатқа оқушылардың сөздері тізбеленіп жазылып тұрады. Мысалы:

Ит: дос, көмекші, құтқарушы, кузетші, қызметші, иісшіл, сақ, ақылды, иесін жақсы көреді, т. б.

- Балалар, ит туралы өте қызық әңгімелер, кинолар бар, тіпті оларға ескерткіштер де қойылған. Ендеше, ит туралы оқығыларың келе ме? - деп, тақырыппен таныстырып өту.

Оқушылар топқа бөлініп отырады.

1-топ. Басынан бастап, «Біраз күннен бері...» деген абзацқа дейін.

2-топ. «Біраз күннен бері» деген жерден бастап, «Тап бүгін бір сұмдықтың болатынын Майлыаяқ енді сезді» деген жерге дейін.

3-топ. «Тап бүгін...» дегеннен бастап, «Итімді мен де қимаймын» деген жерге дейін.

Әр топтың әңгімешілеріне сұрақтар қойылады:

1-топқа. Майлыаяқ иттердің қандай түріне жатады екен? Сендер қандай ит түрлерін, тұқымдарын білесіңдер?

2-топ. Иесінің итті байлап қойғаны дұрыс болды ма? Ит осыдан кейін нені сезді?

3-топ. Бұл оқиғаны әңгімелеп отырған адам, сендердің ойларыңша, қандай адам? Ол бала ма, үлкен адам ба? (Дәлелдеу).

4-топ. Аманат сөзін тағы қандай әңгімеден естіп едіңдер? (Еске түсіру, қайталау). Үй иесі Майлыаяқтың мәселесін қалай шешпек болды?

- Балалар, өздерің жаңа ғана оқыған үзіндіде Майлыаяққа деген қандай сезімдер байқалады? (Дәптерлеріне жазу.) Тапсырма орындалып болғанда, мұғалім оқушылардың айтқандарын тақтаға немесе плакатқа тізбелеп жазады.

- Балалар, осындай сезімдерге толы әңгіме сендерді де бей-жай қалдырмайтынын біліп тұрмын. Не істеу керек? Итке де, оның иесіне де жақсылық жасау үшін жағдайды қалай шешер едік? (Дәптермен жұмыс).

Қысқаша «Майлыаяқты құтқару» деген эссе жазу. Эссе жазылып болған соң, әр топтан бір-бір бала оқиды. Құтқару жоспарлары алуан түрлі болуы заңды және ең қызықты, ең пайдалысы ортаға салынады...

Ескерту. Осы тұста мұғалім өз уақытын шамалап, мәтінге ары қарай талдау жүргізеді немесе үйден аяқтап оқып келу тапсырылады да, оқулықтағы сұрақтар мен тапсырмалар, ит туралы қазақ халқының сөздері туралы әңгімелер айтылады. Немесе оқушылар өздерінің иттерін рақаттана әңгімелеуге әрқашанда дайын екені сөзсіз.

Егер уақыт жеткілікті болса, мына жұмыс түрін орындатуға болады:

- Ал, балалар, Майлыаяқтың тағдыры не болғанын білгілерің келетін шығар. Ендеше әңгімені ары қарай оқып шығайық, - деп, мәтін барлың оқушының өз бетімен оқуына тапсырылады. Балалар оқып болған кезде мәтінді түсінбей қалған ешкім жоқ екеніне көзіңіз жетсе: «Сүйікті итімізді аманат етіп
тапсырып жатырмыз», - деген сөйлемді айтыңыз. Аманат сөзі бір тамаша сөз екеніне көзіміз екінші рет жетіп отыр.

- Балалар, сендер Әбекеңе итті қалай аманат етіп тапсырар едіңдер? Бір ғана сөйлеммен итті Әбекеңе тапсырыңдар. Ал кім қандай аманат айтар екен?

Балалардың аманаттары әртүрлі, өте әсерлі, қамқорлыққа толы болатынына сенімдіміз. Үйге тапсырма берген кезде тек мәтін мазмұнын сұрай беру мақсат емес деп ойлаймыз. Әлде бала үшін осындай қызық әңгіме мазмұны алынбайтын қамал болып қалды деп ойлайсыз ба?

3. Ойтолғау.

Олай болса, тақтаға «Бір жыл өтті. Майлыаяқты сағынған иесі бір күні оны іздеп келді» деген сөйлемді жазып қоясыз. «Сол кезде ...» деп әңгімені оқушы өзінше қиялдан жалғастырып жазып келеді.

Оқушылардың білімі бағаланады. Ең бастысы, бұл сабақта барлық сынып оқушылары өте белсенді жұмыс жасағанына, кітап оқуды өте жақсы көретіндеріне таңғалғанын мұғалім жасырып қалуға болмас.
Сабақтың тақырыбы: «Жазғытұры». Абай Құнанбайұлы.

Сабақтың мақсаты:

Білімдік: өлеңді оқып, ақынның табиғатты, ауыл өмірін бейнелеудегі ерекшелігін сезінуге және лирика туралы алғашқы қарапайым түсініктер алуға мүмкіндік жасау.

Дамытушылық: қайталау арқылы еске түсіру, білетіндерін санада жаңғырту арқылы оқушылардың қызығушылығын ояту.

Тәрбиелік: өмірмен байланыстыру арқылы әсемдікті көре және ести білуге, көргені мен естігенін көркемдеп айта білуге жағдай туғызу.

Сабақтың көрнекілігі: көктем табиғаты бейнеленген түрлі түсті сурет, ақын портреті.

Сабақтың барысы:

1. Қызығушылығын ояту.

Абайдың бұрын өтілген, балалар білетін өлеңдерінен бір-бір жолдан үзінді оқылады.

Тапсырма.

1. 
   Оқылған өлеңді ары қарай жалғастырып айтып беру.
   
2. 
   Ол үзінді қандай өлеңнен алынғанын атау.
   

1.«0й, балалар, балалар!...»

2.«...Басқан жері сықырлап келіп қалды.»

3.«...Аппақ қардан омбылап,»

- Иә, балалар, сендердің есте сақтау қабілеттеріңе мен әрі қызығып, әрі қуанып тұрмын. Қыс кезінде сендер Төлеген Айбергеновтің «Қыс» өлеңін оқығанда:

«Аппақ қардан омбылап,

Көктем іздеп келем мен» - деп, іздеген көктеміне де жеттік. Бүгін біз Абайдың атамыздың «Жазғытұры» өлеңімен танысамыз.

2. Мағынаны тану.

Оқулықпен жұмыс. Өлеңді түсініп, іштей оқу.

Тақтада «Өлеңді оқыған кезде көктем табиғатынан құлағыңа қандай дауыстар естіледі?» деген сөйлем жазылып тұрады.

Кітаптан іздеп, түртіп алып жазу, оқып беру (мысалы, боздаған түйе, қорадағы мал дауысының шуы, дуылдаған құстар мен көбелектер, сыбдыр қаққан су, балалардың шуы, өлең, жыр, қаз бен аққулардың қиқуы).

Көктемгі табиғатта қандай өзгерістер болады?

- Осы дауыстар қалаға тән бе, әлде ауылға тән бе? Ақын қай жердің көктемін суреттеген? (Дәлелдеу).

- Өлеңде күн көзін ақын неге ұқсатады? (Үзінді оқу, яғни күнді ата-ана мейірімімен теңестіреді).

- Ал, балалар, өлеңде көктемді көріп тұрған ақынның көңіл күйі қандай? (Дәлелдеу, үзінділер оқу).

Енді барлығымыз далаға көз жіберіп, ақын жырлаған көктемнің өз жерімізбен ұқсастығын, айырмашылығын жазамыз. Бұл - оқушының зерттеу жұмысы болып табылады.

Мысалы:

Қыстың сызы жоқ. Түн салқын...

Жер беті құлпырған Көк шығып, айнала жап-жасыл.

…………………….. …………………………………..

Осылай жазба жұмысы жүргізіле береді. Оқушылардың жұмыстары тексеріледі, оқытылады. Жұмыс қорытындыланады.

- Балалар, мына жаңылтпашты оқып, жатқа тез айтамыз. Шөп сөзінің орнында қай сөз тұр? Қандай шөптің аты аталған? (Жаңылтпаш тақтаға, плакатқа жазылған)

Көк шықты,

Көктеп шықты.

Көктем шықты,

Көкпек шықты.

З. Муфтибекова

- Өз жерлеріңде өсетін қандай шөптердің атын білесіңдер? (Дәптерге жазу).

- Келесі жаңылтпашты оқы, жатқа тез айтып көр. Қай заттың түсі ауыстырылып айтылып тұр деп ойлайсың? Оқушыларға қазақ тілінде кейбір заттардың түсі ауыстырылып айтылатынын (мысалы, көк бие, көк ат деп ақ жылқыны айтатынын) ескерту, сөйлеу кезінде ескеру керектігін түсіндіру.

Көкпеңбек көктем шықты.

Көк көктеп шықты.

Көкпеңбек көкпек шықты.

Көк те көк, Көктем де көк.

З. Муфтибекова

Келесі тапсырма:

- Берілген сөйлемді оқыңдар. Бұл көктем күнінің қай мезгілі? (Таңғы, кешкі, күндізгі). Дәлелдеңдер.

Көктегі көктем күнінің күлімдеген көзінің кірпіктері көкжиектеп көрінді.

3. Ойтолғау.

Ақынның бұл өлеңі қысқартылын берілгендігін атап өте отырып:

Адам тіктеп көре алмас күннің көзін,

Сүйіп, жанып тұрады жан лебізін.

Қызыл арай, сары алтын шатырына

Күннің кешке кіргенін көрді көзім, - деп, ақын осы өлеңді толық нұсқасында осылай аяқтайтынын айтуға болады.

- Қандай тамаша сурет! Балалар, Абай аталарың көктемді сөзбен суреттеген, ал сендер көктемді сан алуан бояу тілімен суреттей алар ма едіңдер? Әрине, сендер өте тамаша суреттер салатындарыңа сенемін. Оқушыларға уақыттың мүмкіндігіне қарай сурет салу тапсырылады. Егер уақыт жетпесе, үйге қосымша тапсырма ретінде берілуі мүмкін. Мұндай жағдайда мұғалім өзі дайындаған көктем суретін, яғни пейзажды тақтаға іледі де, жетекші сұрақтар қояды.

Ол сұрақтар оқушының сурет мазмұнын ашуына ғана емес, баланың көре білуін, байқағыштығын, басқа біреу байқамағанды байқау мүмкіндігін, өзінше ойлап, пікірін айта алу, ел алдында сөйлеу, басқаны тыңдау, басқаның пікірімен келісу немесе келіспеу, өз ойын пікірталас кезінде дәлелдеуге де мүмкіндік береді.

Ал мұғалім оқушының қандай ақылға сыймайтын пікірі болса да, бас изеу, «А, а... сен солай деп ойлайды екенсің ғой» деген сияқты мақұлдау арқылы оқушының ой-пікірінің ары қарай дамуына жол салады. Егер оқушының пікірі мүлде ақылға сыйымсыз болса, басқа балалардың ойларын тыңдай келе өзі-ақ алдындағы ойынан қайтады немесе біраз уақыт таласуға тура келеді.

Сурет тақтаға ілінген соң, оқушыларға:

- Балалар, суретке жақсылап қарап аламыз, - дейміз (бір минуттай).

Сілтеме арқылы 1-сұрақ қойылады.

1.Бұл суретте не болып жатыр?

Оқушылар бір-бірлерін зейін қойып тыңдап, әңгімелейді. Оқушы жауабына қарай:

Сабақтағы сергіту сәті мұғалімнің жоспары мен таңдауы бойынша ұйымдастырылады. Үй тапсырмасы да сабақтың негізгі бөлігі ретінде сіздің қалауыңызша жоспарланады.

- Балалар, сендер Қазақстанның көлдері туралы өте көп білесіңдер деп ойлаймын.

• 
  Өте көп айтылатын көл аттарын атап жіберіңдерші.
  

Балалар осы төрт көлдің атауы бойынша бөлініп отырады. Яғни алакөлдіктер, балқаштықтар, т.б.

Әр топ жарнама жасап болғанда, қошемет білдіріліп, оқушылар орындарынан тұруы, қол шапалақтау болуы да мүмкін. Тапсырма тосын болғандықтан, оқушылар сіздің не талап етіп тұрғаныңызды түсіне алмай, тосылып, қиналуы да мүмкін. Сондықтан ситуациялық тапсырмаларға осылай үйрету арқылы оқушыларды дәстүрден тыс сабақтарға, жағдайларды тез, сапалы, қызықты шешуге дайын болуға үйретеміз.

Дегенмен мұғалім әр топ шыққан сайын: «Бұл топқа осы көл туралы білгілерің келетін сұрақтарың жоқ па?» - деп ескертіп отырады. Егер оқушылар сұрақ қоя алмаса, мұғалім сұрақтар қоюы қажет. Ол сұрақтар көлдің ерекшелігін ашатындай болу керек. Бұл бала танымын кеңейтуге қызмет етеді. Мысалы:

- Сендердің көлдеріңнің суы ащы ма, тұщы ма?

- Онда қандай балықтар бар?

- Осы көл қыста қата ма, жоқ па?

- Сендердің көлдеріңнің мінезі қандай?

- Осы көлге жақын қандай қалалар бар? (Қажетіне қарай картаны іліп, пайдалану).

Сұрақтар төңірегінде көптеген деректер мен білмеген жағдайлар ашылады. Тіпті кейбірін үйде іздеп келу керектігі ескертіледі. Оқушылардың шығармашылық жұмыстары қорытындыланады. «Мені таңқалдырған... Мені қызықтырған... Бүгін мен жауаптарыңнан мынандай жағдайды байқадым...» деген ерекшеліктер аталып өтілгені дұрыс.

2. Мағынаны тану.

- Балалар, сендердің көлдерің тамаша екені сөзсіз. Ал бүгін біз ақын Т. Молдағалиевтың «Көлі» қандай екенін көреміз. Мүмкін, сендердің көлдеріңе ұқсайтын шығар. Ол үшін көлге зерттеу жүргізу керек.

Төрт топ төрт шумақты бөліп алады. Әр топ сол шумақ мазмұнына байланысты көл сипатын плакатқа түсіріп, тақтаға әр топтан бір оқушы шығады. Топ жұмысы тақтаға ілінді. Нәтижесінде күндізгі көл, кешкі көл, таңғы көл бейнесі шығады. Оқушылардың талдауларына қарай әртүрлі сұрақтармен өлең мазмұны ашыла түседі. Мысалы, Көл тіршілігі сумен ғана өлшене ме? Ол немен әдемі? Тал-құрақтар көлге қалай еркелей қарайды? Кешкі көл бетінде қандай жел соғады? Ақын көлді неге «айна көл» деп атайды? Ақын сипаттаған әдемі көл қай топтың көліне ұқсайды? Оқушылардың жауаптары тыңдалып, пікірлері ортаға салынады.

Сабақ соңынан оқушыларға жинақтау сұрақтарын қоюға болады.

- Балалар, бүгінгі сабақтан өздерің үшін қандай әсер алдыңдар?

3. Ойтолғау.

- Осындай тамаша көлдің табиғатын бұзбау үшін, адамдарға қандай кеңес берер едіңдер? Немесе көлдің әдемілігін қалай сақтап қалуға болар еді? Эссе, бес жолды өлең жазу. Егер уақыт жетпесе, үйде аяқтауға болады. Ескерту. Автормен таныстыруды «Балдырған» журналымен байланыстыру қажеттігі

Сабақ соңынан оқушыларға жинақтау сұрақтарын қоюға болады:

- Балалар, бүгінгі сабақтан өздеріңе қандай әсер алдыңдар?

- Сен өз тобыңда жұмыс жасау кезіңде қандай қиындыққа тап болдың?

- Топпен жұмыс кезінде бір-бірлеріңе деген көмекті қалай сезіндіңдер?

Әрине, бүл сұрақтар мұғалімнің ары қарай жылжуы үшін керек. Себебі кейбір бала топпен жұмыс кезінде үнемі шеттеп, белсенділер ғана сөйлеп, қалған балалар тысқары қалуы мүмкін.

Жалпы сынып оқушыларына қойылатын сұрақ тақтаға жазылады:

- Қиналғанда кім кімнен ақыл сұрайды?

Осы сұраққа жауап қысқаша жазылады. Жазу, сызба, т.б. (шығармашылық еркіндік) түрінде берілуі мүмкін. Мысалы, бала анасынан, одан үлкеннен, одан да үлкендерден... деген ойлар айтылса, сіз мынандай сұрақ қоясыз:

- Мұғалімнен, білімді адамнан сұралады деген жауап болуы мүмкін. (Бізге керегі - білімді, дана адамдар деген сөздер. Балалардың біреуі болмаса, біреуі жазбауы мүмкін емес).

- Ендеше, осы пікірлеріңді есте ұстай отырып, «Әнет баба» мәтінінің мазмұнын іштей түсініп оқыңдар және өздерің айтқан ой-пікірлеріңмен салыстырыңдар.

Мәтін оқылып біткенде:

- Балалар, мәтінді оқығанда неге таңдандыңдар?

- Әнет баба Төле биге қандай бата берді?

- Мәтіндегі жебе нені бейнелейді?

- Тақтадағы қай жауап Төле бидің сөзіне ұқсайды?
Балалар өздерінің пікірлерін мәтіндегі оймен салыстырады.

- Әнет бабаның жұмбақтап айтайын деген ойы не еді? (Халықтың бірлігі, тұтастығы).

- Сендер де бірлік туралы мақал жазыңдар.

- Әнет бабаның Төле биді қабылдауына, сөздеріне қарап, ол қандай адам деп ойлайсыңдар? (Оқушылар мәтінді қайта оқуға кіріседі. Ойларын дәлелдеу үшін дауыстап оқиды).

- Әнет бабаның жұмбақтап айтқан сөздерін бірден түсінген Төле би қандай адам?

- Сен осындай дана адамның алдына бара алар ма едің? Ойыңды жеткізіп, эссе жаз.

Оқушыларға мәтін мазмұны арқылы даналық, ақыл, парасаттылық ой қазақ халқының тілінен көрінетінін байқату. Қажетті көрнекіліктерді пайдалану мұғалімнің таңдау, талғамына байланысты.

а) - Балалар, ертеде жекелеген немесе топталған адамдар өз өмірлеріне қауіптенгеніне қарамастан, бір нәрсені іздеп, орман, теңіз, тау, тас, тіпті батпақтардан өтіп, сапар шеккен. Олар кімдер және не іздеді екен? (Әрине, қазына іздегендер). Ендеше, біз де бүгін осы жасырылған жұмбақ затты іздеп табуымыз керек. Ал оны табу үшін сендерге мына карта-жоба көмектесер деп ойлаймын. Оқушыларға карта-жоба ұсынылады. Әртүрлі белгілерді ұқсастыру арқылы балалар бұл сынып жобасы екенін аңғарады. Осы жобадағы қандай да бір бала мән берер-ау деген шартты белгі (қызыл нүкте, жұлдызша, өз қалауыңыз бойынша салынған белгі) арқылы жасырылған зат орнын атап айту керек. Оны тапқан бала затты алып келеді. Ол сандықша ма әлде цилиндр пішінді орам бола ма, оқушылардың көзінше ашылып, ішіндегі плакатқа жазылған жазу оқылады да, тақтаға ілінеді. Мұнда «Енші» деген сөз жазылған екен (мұндай ойын әлементін тарау тақырыбының «қазына» сөзі мағынасын ашу кезеңінде де қолдануға болады).

Тақтаға немесе плакатқа екі жоспар жазылады.

- Балалар, осы екі жоспардың қайсысы сендерге ұнайды?

Неліктен?

1. 
   Әке өсиеті. 1. Әкесінің балаларына өсиеті.
   
2. 
   Әке өсиетінің орындалуы. 2. Шешімі қиын дау.
   

4. Өкініш.

- Сонымен, еншіні кім береді және ол кімге беріледі екен?

- Еншіні бөлуде ағайындылар арасында дау шыққанына сенің көзқарасың қалай? Әлде, әке өсиеті дау болатындай дұрыс емес пе?

- Балалар неге түксіз қалды?

- Енші берілмесе, өкпелеуге бола ма?

- Сен оларға қандай ақыл айтар едің? Бір сөйлеммен дауды шешу жолын жазып көр. Бұл жерде оқушылардың сан түрлі ойларын тыңдай отырып, адамгершілік жолымен үлкенді кіші сыйлау, дүниеден гөрі туыстың қымбат екенін білдіретін ойға әкелу, жақындату керектігі қорытындылануы абзал.

Мәтінде кездескен түсініксіз сөздерді түртіп алып, қайта оқып шығу.

Мысалы: мирас, қоңсы, мал-мүлік.

- Халқымызда сан түрлі салт-дәстүрлер өте көп. Біз енді ақын Қадыр Мырза Әли аталарыңның «Тоқымқағар» өлеңімен танысып көреміз деп, тақырыпты тақтаға жазу.

- Тоқымқағар деген сөзді естіп көргендерің бар ма?

- Енші бөліп беру туралы әңгіме өз отбастарыңда болды ма? Тоқымқағар түсініктемесін оқулықтан бір оқушыға оқыту.

- Тоқымқағар қандай ниетпен жасалады? (Қуаныш, жақсылық, аманшылық тілеу).

Өлеңді оқыту.

Өлең мазмұны бойынша баланың алғаш рет атқа отырғандағы қуанышы, күдігі, қорқынышы, мақтанышы, өзін-өзі ұстауы - барлық сезімдері қалай берілгенін талдай отырып, өмірмен байланыстыру. Оқулықтың тапсырмалар мен сұрақтарын пайдаланып, жұмыс жүргізу.

3. Ойтолғау.

Яғни балаға өмірінде алғаш рет атқа, пойызға, ұшаққа, есекке, қайыққа отырғандағы сезімдері туралы және ата-анасының қуанышын сипаттату.

- Сонымен, қазақ халқы баласының өміріндегі әр жетістігіне қуанып, әртүрлі салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар ұстанады екен.

Лездеме. Бұл ауызша сұрақтар баланың салт-дәстүр мен әдет-ғұрын туралы түсінігін кеңейту үшін жүргізіледі.

1. 
   Алғаш мектеп табалдырығын аттағанда қандай салт - дәстүр жасалады?
   
2. 
   Кішкене баланың неге тұсауы кесіледі?
   
3. 
   Жиені үшін нағашысы төлдің, құлағына неліктен ен салып береді?
   
4. 
   Төрге кім отырада?
   
5. 
   Ас ішіліп болған соң, не айтылады?
   

Үйге тапсырма беру кезінде қазіргі ата-аналар балаларына қандай енші беретіні туралы үлкендерден сұрап білу тапсырылады.

Үзінділер қандай ертегілерден алынғанын табу (тақтада жазулы түру керек).

1. 
   - Бәрібір сен үйге аман-есен келгенше уайымдап, санадан сарғаятын
   

2. ...Күндердің күнінде қобдиын қолтықтап, таныс емес бір ауылға аттанады (2-сынып, «Етікші»).

3. - Жоқ, балығым, сол есеппен мен сені жібере алмаймын (2-сынып, «Балықшы мен Балық» ертегісі).

Сұраққа жауап іздеу:

- Ертегілерді оқу арқылы не білеміз?

Тақтаға жауаптар жинақталып жазылады.

Мысалы: халықтың тұрмыс-салтын;

әдет-ғұрпын;

адамгершілік қасиеттерін;

шешендігін;

даналығын;

батырлығын;

тапқырлығын білеміз.
2. Мағынаны тану.

Ендеше, осы қасиеттер «Сары ләйлек» ертегісінде қалай көрінгенін оқып, білейік. Ертегіні басынан бастап, «...Ал қош болыңыз,» деген жерге дейін оқып, мазмұнын түсіну.

- Ертегінің осы үзіндісінен не түсіндіңдер?

- Ертегі кейіпкерлерін атаңдар.

- Қытай халқының ертегісі екенін қалай ажыратуға болады? (Адам атынан, оқулықтағы суреттен).

- Оқиға ары қарай қалай дамиды деп ойлайсыңдар? (Болжау).

- Сендерді қызықтырса, ары қарай оқиық, - деп, аяғына дейін іштей оқу тапсырылады.

Ары қарай мәтін бойынша талдау жұмысы жүргізіледі.

ақылды ақшақұмар

өнерлі мейірімді

адал ақылы аздау

жұмбақ адам

- Шайхана қожайыны Ләйлектен айырылған соң, қандай күй кешті деп ойлайсыңдар?

- Мидің өзіне сонша жақсылық жасаған қожайынға ештеңе айтпай өкпелеп, үнсіз кетуі дұрыс па?

Ертегінің соңғы екі сөйлемін оқып, ертегінің идеясын ашуға мүмкіндік жасау.

Тақтадағы «Ертегілерді оқу арқылы не білеміз?» сұрағының жауаптарына қайта оралып, осы ертегіден жазылғандардың қайсысы байқалғанын іздеу, дәлелдеу.

Немесе келесі жұмыс: үй тапсырмасы болған «Құмырсқаның қанағаты» ертегісімен салыстыру үшін «Әңгімелер кестесі» стратегиясы қолданылады.

Құмырсқаның қанағаты Сары ләйлек

Авторы

Ауыз әдебиетінің түрі Ауыз әдебиетінің түрі

Қазақ жері, бақ іші Қытай жері, шайхана

Құмырсқаны қамау Ләйлекті шайханада ұстау

Құмырсқаның қанағатын анықтау Ләйлек арқылы адамдарға адал

Қүмырсқа Ми

Құмырсқа өзінің қанағатымен Ләйлек барлық адамға

адамды таңдандырды бірдей қызмет етуді білмеген

әділетсіздігі үшін қожайыннан

кетіп қалды

Бұл жұмыс арқылы оқушының үй тапсырмасын меңгергені анықталады. Немесе «Мен сары ләйлек болсам» деген тақырыпта эссе, мысал, шағын ертегі жаздыру.

Бұл - ертегілерді салыстыру, идеясын ашу, ертегінің ауыз әдебиеті үлгісінің бір түрі екенін түсіну мүмкіндігін ажыратуға арналған жұмыс үлгісі.

Сабақ жоспарынан қажеттісін таңдап алу - мұғалімнің құзырындағы жұмыс.

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі.
   
2. 
   Жаңа сабақ.
   

1. 
   Жазушы суретін көрсете отырып, заңғар қаламгер Мұхтар Әуезов туралы
   

2. Мәтінді оқушыларға абзацтан бастап кезектестіріп оқыту.

ә) Жас Мұхтар Абай атасының өсиетін қалай орындады?

Мәтінді оқып, мазмұнын әңгімелеу.

Оқушы назарын сабаққа аудару.

- Бір жылда неше мезгіл бар?

- Төрт мезгіл.

- Аттарын атату: қыс, жаз, күз, көктем.

Қойның толы жеміске,

Көк майсалыеңісте.

Көбелек ңуып ойнайтын,

Қай мезгіл деп ойлайсың?

(Жаз)

Демалысқа шығамыз.

Лагерьге барамыз.

Балық аулаймыз.

Суға шомыламыз.

1. Жаз мезгілі туралы сюжетті суреттер, альбомдар көрсету.

2. Ш. Құдайберді ұлының өмірбаянымен таныстыру.

Ш. Құдайбердіұлы - қазақтың аса көрнекті ақыны. Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Семей өңіріндегі Абай ауданында туған. Ұлы Абайдан үлкен тәрбие алған. Өз бетінше білім қуып, білімдар болған кісі. Сонымен бірге қажылыққа барған.

3. Ш. Құдайберді ұлының «Жаз келер» өлеңін жатқа оқу.

4. Мазмұнын ашып түсіндіру.

5. Сөздік жұмысын жүргізу.

6. Оқушыларға тізбектей оқыту.

Сұрақтар:

Жазда ауа райы қандай болады?

Жазда жер беті қандай?

Балалар жазда не істейді?

Жан-жануарлар, құстар, тіршілігінде не өзгереді?

Жаздың шілде айы қандай болады?

Өзендер қалай ағады?