Сабақтың тақырыбы: Химия -заттар туралы жаратылыстану ғылымдарының бір саласы. Химия ғылымының пайда болуы

Блум таксономиясы арқылы оқушыларды мынадай іс – әрекетке итермелейміз:

-оқушылардың өтілген материалды қабылдау ,есте сақтауын қамтамасыз ету; -нақты қорытындылауға, жүйелеуге әкелетін әдістермен тәсілдерді меңгеруіне жағдай туғызу; - оқушыларды өтілген материалды қайта жаңғыртып, еске түсіру әдістерімен қамтамасыз ету; -түсініктер,заңдар,ережелерді философиялық тұрғыдан түсінуге ,талдауға көмек ету;

-оқушылардың оқу материалын өз әдіс -тәсілдерімен бетінше қабылдауын қамтамасыз ету. Жаңа сабақты түсіндіру: 1.Оқушылармен жұмыс:

- атом құрылысы, электрондық формуласы – дәптерге өз бетінше жұмыс істейді;

-табиғатта кездесуі

Мәтін бойынша постер қорғау.

Барлық элементтер арасынан натрий табиғатта кездесуі бойынша алтыншы орын алады.Олар өте белсенді болғандықтан, табиғатта тек қосылыс күйінде болады.Жер қыртысында натрий далалық шпат және гранит құрамына кіреді.Тау жыныстары желдің әсерінен мүжілгенді натийдің ерімтал қосылыстары түзіледі,ол теңізге ,мұхиттарға дейін жетеді.Саяз сулышығанақ теңізден бөлінгенде ондағы құрғақ климаттың әсерінен қарқынды булану жүредіде теңіздің тұздары концентрленеді. Шығанақтар тұзды көлге айналады.Осындай көлдерден жүз мыңдаған жылдар бұрын галит NaCl деп аталатын тас тұздардың шөгінділері түзілген.Қазақстанда көптеген тұзды көлдер мен тастұздарының шөгінділері бар.Олар натрий хлоридін өндірудің негізгі көздері болып табылады.Оның ең мол қоры –Каспий ойпатында,Арал маңында,Ертіс өзенінің жағалауында. Қазақстанда Na2SO4*10H2O мирабилиттің ірі кен қорыбар.Іле ойпатында және Балхаш маңында содалық көлдер бар, оларда натрий карбонаты болады.

Рефлексия

Ұпай жинау арқылы оқушылар бағаланады.

Оқулықпен жұмыс. Оқушылар тапсырманы топта талдайды, сосын топтың бір мүшесі басқа топтарға қорғайды , жұмыстары бағаланады.

Оқушылар жұмысты жеке және топпен орындайды.

• 
  Хлор — улы тұншықтырғыш газ, өкпеге түскенде өкпе ұлпасын күйдіреді, тұншықтырады.
  
• 
  Тыныс алу мүшелеріне әсер ететін ауадағы хлор концентрациясы шамамен 0,006 мг/л.
  
• 
  ХлорГерманияда Бірінші дүниежүзілік соғыста ең алғашқы химиялық уландырғыш зат ретінде қолданылыған.
  
• 
  Хлормен жұмыс жасағанда арнайы қорғаныштық қасиеттері бар киім, противогаз, перчатка кию керек.
  
• 
  Тыныс алу мүшелерін қысқа мерзімге Na₂SO₃ немесе натрий тиосульфаты Na₂S₂O₃ сіңірілген мата байлауыштар қорғайды.
  

• 
  Хлор тұз қышқылының және хлорорганикалық қосылыстарды (хлороформ, төртхлорлы көміртек, дихлорэтан), хлорлы әк, дәрілік препараттар, т.б. өндірісінде.
  
• 
  Текстилді және қағаз өнеркәсібінде ағартқыш ретінде.
  
• 
  Егістік зиянкестерін өлтіретін бірақ өсімдіктерге зиян емес заттар өндірісінде.
  
• 
  Әскери уландырғыш заттар шығаруда: иприт, фосген.
  
• 
  Суды залалсыздандыру — «хлорлау». 
  
• 
  Тамақ өнеркәсібінде тамақ қоспасы  E925 ретінде белгілі.
  
• 
  Химиялық өндірісте улар, дәрілер, тыңайтқыштар шығаруға.
  
• 
  Металлургияда таза металлдар алуда: титан, қалайы, тантал, ниобий.
  
• 
  Хлор-аргон детекторларда күн нейтриндер индикаторы ретінде.
  

• 
  Хлорды әк сүтімен (Ca (OH)₂ судағы суспензиясы) сіңіргенде 0⁰температурада хлорлы әк (тұрмыстық аты – хлорка) түзіледі, яғни кальций хлориді мен гипохлоритінің қоспасы Ca(OCl)Cl ^. nH₂O. Бұл қосылыс залалсыздандыру үшін қолданылады, ал натрий гипохлоритімен қоспасы NaClO мата ағартқыштардың және жуғыш заттардың құрамына кіреді. Калий хлораты (бертолет тұзы KClO₃) сіріңке өндірісінде, сондай-ақ пиротехникада қолданылады. Қыздырғанда ол хлоридке және перхлоратқа (хлор қышқылының HClO₄ тұзы) ыдырайды:
  
• 
  +5 400⁰C +7 -1
  
• 
  4KClO₃ 3KClO₄ + KCl
  
• 
  Бұдан да жоғары температурада оттегін бөледі:
  
• 
  KClO₄ KCl + 2О₂
  
• 
  MnO₂ катализаторымен бірге төмен температурада бертолет тұзын хлорид пен оттегіне ыдыратуға болады:
  
• 
  MnO₂
  
• 
  2KClO₃ 2KCl + 3O₂
  
• 
  100⁰C
  

• 
  Хлорды әк сүтімен (Ca (OH)₂ судағы суспензиясы) сіңіргенде 0⁰температурада хлорлы әк (тұрмыстық аты – хлорка) түзіледі, яғни кальций хлориді мен гипохлоритінің қоспасы Ca(OCl)Cl ^. nH₂O. Бұл қосылыс залалсыздандыру үшін қолданылады, ал натрий гипохлоритімен қоспасы NaClO мата ағартқыштардың және жуғыш заттардың құрамына кіреді. Калий хлораты (бертолет тұзы KClO₃) сіріңке өндірісінде, сондай-ақ пиротехникада қолданылады. Қыздырғанда ол хлоридке және перхлоратқа (хлор қышқылының HClO₄ тұзы) ыдырайды:
  
• 
  +5 400⁰C +7 -1
  
• 
  4KClO₃ 3KClO₄ + KCl
  
• 
  Бұдан да жоғары температурада оттегін бөледі:
  
• 
  KClO₄ KCl + 2О₂
  
• 
  MnO₂ катализаторымен бірге төмен температурада бертолет тұзын хлорид пен оттегіне ыдыратуға болады:
  
• 
  MnO₂
  
• 
  2KClO₃ 2KCl + 3O₂
  
• 
  100⁰C
  

• 
  Хлор сілтілермен оңай әрекеттеседі.
  
• 
  Ол арқылы мұзбен суытылған калий гидроксидінің ерітіндісін жіберсе, калий хлоридімен бірге хлорлылыау қышқылының тұзы гипохлорит түзіледі:
  
• 
  KOH + Cl₂ KCl + KClO + H₂O
  
• 
  1785 - 1786 жылы Клод Луи Бертолле бұл ерітіндінің ағартқыштық қасиеті бар екенін айтты. 1792 жылы ағартқыш өндірісі Париждің жанындағы Жавельде ұйымдастырылды, ал ертіндіні жавель суы деп атады. 1822 жылы француз фармацевтіА.Х.Лабаррак калий гидроксидін одан арзанырақ натрий сілтісіне алмастыруды ұсынды. Нәтижесінде лабаррак суы деп аталатын ерітінді алына бастады.
  

• 
  Хлордың судағы ерітіндісі (20⁰Стемпературада бір көлем суда 2,5 көлем хлор ериді.) хлор суы деп аталады. Ондағы хлор молекуласының бір бөлігі сумен қайтадан қайтымды реакцияға түседі:
  
• 
  Cl₂ + H₂O HClO + HCl, осы кезде тұз қышқылымен қатар хлорлылау қышқылы да түзіледі. Ол жарықта атомдық оттегін түзе ыдырайды:
  
• 
  HClO 2HCl + [O]
  
• 
  Бұл оттегі атомдары секундтың бір бөлігінде молекулаға бірігеді. Оттегі суда аз еритіндіктен ол газ түрінде бөлінеді. Хлор мен су арасындағы тепе-теңдік оң жаққа ығысады (Ле-Шателье ұстанымы бойынша), яғни тұз қышқылы және хлорлылыау қышқылы түзілу бағытына қарай. Осылайша ерітіндіде хлор қышқылы жинақталады, басқаша айтқанда хлор суы жарықта өздігінен қышқылданады.
  

• 
  Хлор оттегімен, азотпен, көміртекпен және инертті газдармен тікелей әрекеттеспейді. Оның жоғары тотықтырғыштық белсенділігі жай заттармен (Na, Fe, P, S) және кейбір күрделі заттаремен әрекетесуінде байқалады. Хлор күкіртті қышқыл және натрий тиосульфаты ерітінділеріне сіңіріледі:
  
• 
  H₂O + H₂SO₃ +Cl₂ = H₂SO₄ + 2HCl ; Na₂S₂O₃ + 4Cl₂ + 5H₂O = 2NaHSO₄ + 8HCl. Бұл реакциялар хлор қалдықтарын бейтараптау үшін қолданылады.
  

• 
  Хлор оттегімен, азотпен, көміртекпен және инертті газдармен тікелей әрекеттеспейді. Оның жоғары тотықтырғыштық белсенділігі жай заттармен (Na, Fe, P, S) және кейбір күрделі заттаремен әрекетесуінде байқалады. Хлор күкіртті қышқыл және натрий тиосульфаты ерітінділеріне сіңіріледі:
  
• 
  H₂O + H₂SO₃ +Cl₂ = H₂SO₄ + 2HCl ; Na₂S₂O₃ + 4Cl₂ + 5H₂O = 2NaHSO₄ + 8HCl. Бұл реакциялар хлор қалдықтарын бейтараптау үшін қолданылады.
  

Рефлексия

Ұпай жинау арқылы оқушылар бағаланады.

Оқулықпен жұмыс. Оқушылар тапсырманы топта талдайды, сосын топтың бір мүшесі басқа топтарға қорғайды , жұмыстары бағаланады.

Оқушылар жұмысты жеке және топпен орындайды.