Топонимика нені зерттейді?

• 
  Білімділік: Қазақстан табиғаты ерекше, жан-жануарлар дүниесі мен қазба байлықтары мол бірден-бір ірі мемлекет екендігі жөнінде білім беру.
  
• 
  Дамытушылық: Қазақстанның физикалық және қазба байлықтар картасын пайдалана отырып олардың атлас, контур картамен жұмыс істей білу қабілеттерін дамыту.
  
• 
  Тәрбиелік: Туған Отанымыздың дүние жүзіндегі байлығы мол бай мемлекеттің бірі ретінде сипаттай отырып, оның болашақ иелері өздері екенін әрбір оқушыға сіңіріп, Отанға деген сүйіспеншілікке, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.
  

1. Қазақстанның физикалық картасы.

2. Қазақстанның қазба байлықтар картасы.

3. Қазақстанның «Қызыл кітапқа» кірген жан-жануарлар дүниесінің суреттері.

4. Қазақстанның табиғаты сұлу жерлерінің суреті.
Сабақтың барысы:

I. Ұйымдастыру кезеңі.

Бұл уақыт үнемдеуге мүмкіншілік береді.

Одан кейін үй тапсырмасының мазмұнын сұрау үшін мынадай тапсырма беремін. Үйге берілген тақырып бойынша бір сөйлем айтамын, бір-бір оқушыдан кезек-кезек, тез сөйлемді жалғастырып алып кетуі қажет. Бұл жерде мен көмек беріп тұрғандықтан, әсіресе бұл тапсырма түрі нашар, орташа оқитын оқушыларды тартуға ыңғайлы әрі қажет. Мысалы: «Қазақстанды Еуразия кіндігі» деп атайды, себебі. Осылайша үй тапсырмасы бойынша оқушылардың дайындығын тексеріп шығып, бүгінгі жаңа тақырыптың осы тақырыппен тығыз байланыстылығын айтамын.
Жаңа тақырыптың жоспары:

1. Қазақстанның ірі таулары.

2. Қазақстанның ірі өзен, көлдері.

3. Қазакстанның жан-жануарлар дүниесі.

4. Қазақстанның қазба байлық кені.
Қазақстанның кең-байтақ екенін оның табиғи географиялық жағдайынан аңғаруға болады деп осы жерде оқушылардың өздерінен Қазақстанның төрт бөлігіндегі табиғат ерекшеліктеріне сипаттама беру. Оқушылардың жауабын алғаннан кейін, параграфтағы оқулық мәтінін оқушыларға кезек-кезек абзақ бойынша дауыстатып оқытамын. Әр абзақтан соң оқулықтағы Қазақстанның физикалык картасына назар аударып осы аталған тауларды тауып алуды, 2-3 окушыға тақтадағы «Қазакстанның физикалык картасынан» осы тауларды көрсетуді ұсынамын. Қызықтырақ болу үшін бір таудың аты айтылып, бір оқушыға оны тез тауып беру тапсырылады. Осы айтылған жерлердің тақтадағы суретіне окушылардың назарын аударады. Тағы бір оқушыдан тақтадағы Қазақстанның табиғаты бейнеленген суретке карап кысқаша әңгімелеп айтып беруді сұраймын.

Осылайша Қазакстанның өзен-көлдерін карта, суреттің көмегімен окушылармен бірге меңгеріп шығамыз. Әсіресе, оқушылардың туған орындарға қатысты жерлерді ерекше айтып кету орынды. Бұл оқушылардың өз туған жеріне деген мақтаныш сезімін туғызады.

Қазақстан табиғаты әр алуан, жануарлар дүниесіне өте бай. Қазакстанда жануарлардың -155, құстардың -480, бауырымен жорғалаушылардың -49, қосмекенділердің -11, балықтардың - 150 түрі бар екенін айта кетіп Қазақстанда мекендейтін өздері білетін құстар, жануарлар дүниесін кезек-кезек айтып шығуды тапсырамын. Одан кейін оқушыларды Қазакстанның «Қызыл кітабына» енген жан-жануарлармен таныстырамын.

Қазақстанның қазба байлықтары тақырыпшасын Қазақстанның жер асты қазба байлықтары картасы бойынша түсіндіріп, мұндағы шартты белгілермен, еліміздің әр аймағындағы қазба байлықтарын кеңімен таныстырамын.

Жалпы сыныптың өткен тақырыпты қалай түсінгенін тексеру мақсатында сыныпқа мынандай тест сұрақтар қояды.

• 
  Білімділік: Қазақстанның көп этносты мемлекетке айналуының алғышарты, себеп-салдары туралы және этнос, диаспора үғымдарына түсінік беру.
  
• 
  Дамытушылық: Оқушылардың ұлт және халык туралы бұрыннан калыптасқан, білген ұғымдарын одан әрі дамытып, сыни тұрғыда талдай білуге дағдыландыру.
  
• 
  Тәрбиелік: Көп этнос өкілдері мекендеген Қазакстандағы казақ ұлтының және де баска этнос өкілдерінің салт-дәстүрін, мөдениетін құрметтеп, сыйлауға тәрбиелеу.
  

1. Плакатка сызылған кесте.

2. Қазакстан Республикасының Конституқиясы.

Сабақтың барысы: I. Ұйымдастыру кезеңі.

II. Үй тапсырмасын сұрау.

Үй тапсырмасы бойынша оқушылардың дайындығын тексеру үшін тақтаға алдын ала толтырылған сызбаны іліп қоямын.

Кестені толтыр.

Қазба байлықтар	Қайда өңдіріледі?

Бұдан кейін үйге берілген такырыпты әр баладан кезек-кезек сұрап шығамын, қалған оқушыларға оны толықтырып отыру тапсырылады. Бұл жерде уакытты үнемдеу үшін бір оқушыға жауапты тақырыпша бойынша бастатқызып, келесі оқушыға оны жалғастыруды талап етемын.

Жаңа тақырыпты меңгеруде окушылармен жүргізетін келесі жұмыс сатысы - жана сөздермен жұмыс.

Тақтаға этнос, диаспора, большевиктер деген жаңа сөздердің аныктамасын жазып қоямын. Окушылар тактадағы осы сөздерді дәптерлеріне жазып алады.

Жаңа тақырыпты бекіту үшін «Жұмыс дәптеріндегі» тапсырма бойынша оқушылармен жұмыс жүргіземін. Одан кейін сабақтың соңында төмендегі сұрақ-жауап жарысы арқылы такырыпты оқушылар калай меңгергенін тиянақтаймын.

Сұрақтар:

1. Қазакстанның көп этносты мемлекет болып қалыптасуына себеп болған тарихи оқиғаларды атап шығыңдар.

2. Қазакстанға Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары қандай этнос өкілдері көшіп келді? Неліктен?

3. Ұлы Отан соғысы қашан басталып, қашан аякталды?

4. Тың және тыңайған жерлер қай жылдары игерілді?

5. Бүгінде жер бетінде қанша этнос өкілдері өмір сүреді?

6. Басқа ұлт өкілдеріне Қазақстанда қандай мүмкіншіліктер жасалған?

7. Этнос дегеніміз не?

8. Диаспора дегеніміз не?

Бағалау.

Үй тапсырмасы:

11 -параграфты соңындағы сұрақ-тапсырмалардың көмегімен мазмұнын түсініп оқып келу. Келесі сабақта өтетін жаңа такырыпқа дайындық ретінде, оқушыларға «Қазакстан қалалары» бойынша қосымша деректер, кітаптар, суреттер жинастырып алып келуді тапсырамын.

• 
  Білімділік: Қала үғымы және оның саяси-әкімшілік, мәдени қызметі, Қазақстан қалаларының күрделі де қызықты қалыптасу тарихы жөнінде білім беру.
  
• 
  Дамытушылық: Оқушылар еліміздің жөне өздері туып-өскен қалалары туралы білімдері мен картамен жұмыс істеу дағдыларын, өз ойын еркін жеткізе білу, дәлелдей алу біліктілігін дамыту.
  
• 
  Тәрбиелік: Туған қаласының Отан тарихына қосатын үлесін байыпты айта білуге, түсіне білуге, өз туған жерін, қалаларын көркейтуге үлестерін қосуға тәрбиелеу.
  

1. Қазақстанның әкімшілік-саяси картасы.

2. Ежелгі және қазіргі Қазақстан қалаларының суреттері.

Сабақтың барысы.
I. Ұйымдастыру кезеңі.

II. Үй тапсырмасын сұрау.
Үй тапсырмасын ең алдымен біз сендермен өткен сабақта не туралы өттік деп оқушылардың ойын кайталаудан бастаймын. Оқушылардың кысқаша жауабынан кейін балалардың «Жұмыс дәптеріндегі» үйден жазып келген өздік шығармашылык әңгіме жұмыстарын бірнеше оқушыға дауыстатып оқытамын. Қалған окушыларға осы әңгіме бойынша бір пікір, бір ұсыныс айту ұсынылып, үй тапсырмасын тексеру әңгімелесу түрінде жүргізіледі. Тапсырманы орындау барысында оқушылардың тарихи тілмен өз ойын жинақы да жүйелей баяндай білу қабілеттеріне назар аударамын. Үй тапсырмасын осылайша тексеріп шыкқаннан кейін жаңа такырыпқа көшемін.

Жаңа тақырыпты түсіндіру. Бірінші Қазақстан калалары деген тақырыпты түсіндіремін: бүгінде Қазақстанда 2004 жылғы есеп бойынша 14 облыс, 90-ға жуық қала, 200-дей қала тектес кент, 150-ден астам аудан тіркелген. Олардың ішінен біз сендермен Қазакстанның бірқатар калаларының тарихымен таныс боласыңдар деп бастаймын. Ол үшін алдымен оқушылардың кала туралы түсініктерін біліп алып, одан әрі сабақтың барысымен таныстырамын. Бүгін біз осы тақырыпты меңгеру үшін біз топ-топқа бөлініп, сайыс түрінде сендермен саяхат сабағын өткіземіз деп айтамын.

Мұғалім сыныпты шағын-шағын бірнеше топқа бөліп, әр топқа кала атаулары бойынша ат беріледі. Бір топ әділ қазылар алқасы болады. Олардың міндеті әр топтың жауаптарын әділ бағалай білу. Ол үшін әділ қазы берілген тапсырмаларды сайысушы топтардан артық білуі тиіс. Сондыктан бұл топқа ең жаксы оқитын оқушыларды алуға болады. Оларға барлық топтарда дайындалып жатқанда қалалар бойынша білімдерін толықтыруға мүмкіншілік беріледі. Саяхат сайыс сабағы 4 кезеңнен тұрады.

I кезең «Тарихым» деп аталады. Әр топқа мына төмендегі сұрақ-тапсырмалар бойынша өз каласын саяхатшыларға таныстыру тапсырылады:
1. Қаланың құрылу тарихы.

2.Қаланың мәдени-тарихи сәулет ескерткіштері мен мәдени орталықтары.

3. Қаланың географиялык, табиғат жағдайы.

4. Қаланың бүгінгі күндегі өндірістік жағдайына қысқаша сипаттама беру.
Тапсырмаларды орындау барысында окушыларға үйге берілген сұрақтар бойынша өздері жинап дайындап келген материалдарды пайдалануды ұсынамын. Сонымен қатар оқушыларға қиындық туғызбау үшін үйден өзім де тақырыпқа байланысты қосымша материалдар дайындап келіп, топтарға үлестіріп беремін және сайыс барысында оқушыларға бағыт беріп отырамын. Әр тапсырма кезеңіне бөлінген уақыт мөлшері ескертіледі.

«Тарихым» деп аталатын бірінші кезеңде, әр топтан бір-бір окушыдан шығып ойын қапшығынан алдын ала дайындалған сұрактарды кезек-кезек бір-бірден алып отырып, жауап береді. Әр топтан алынған дұрыс жауапты есептеп отырамын. Әр топқа дайындалған сұрактар саны мән мазмұны бірдей болуы тиіс.

Сайыстың «Маған саяхатқа кел!» деген II кезеңінде әр топ өз қалаларының тарихи-мәдени ескерткіштерін сипаттап суреттер салады. Тапсырмаға берілген уақыт аяқталғаннан соң, әр топка өздерінің қаласын салған суреттері бойынша белгіленген уакыт ішінде баяндап шығу тапсырылады. Бұл тапсырманы топтың бірнеше адамы катысып, корғауға болады. Мұнда алдын ала дайындалып қойылған суреттер де пайдаланылады.

«Табиғатым» деп аталатын сайыстың III кезеңінде әр топ «Қазақстанның физикалык» картасын пайдаланып, өз қалаларының географиялык, табиғат жағдайын сипаттап шығады. Оқушылар өз өлкесінің өзен, көлдері, таулары т.б. географиялық жағдайын сипаттап көрсетуі тиіс.

«Отанға үлесім» деген сайыстың IV кезеңінде топтарға «Қазақстан» деп аталатын тақтада ілінген плакаттағы әр топқа арналып бөлінген қалташыққа өз каласының Отанға беретін пайдасын қағазға жазып, белгіленген уақыт ішінде толтыруы тиіс. Өз қаласын осы тапсырма бойынша айту үшін әр топтан бір-екі оқушы шығып қорғайды. Ұпай саны әр топтың қайсысы қалташықка көп жауап толтырғаны және дұрыстығымен есептелінеді.

Сайыстың корытындысы бойынша әділ қазы тобы әр топтың алған ұпайын төмендегі талап бойынша есептеп шығарып, қорытындылайды.

1.Тапсырманың талабының дұрыс орындалып, тақырыптың ашылғандығы.

2.Сайыстың әр кезеңіне қойылған талап бойынша қай топтың жауаптары қызықты, жүйелі, көңілден шықты.

3.Қай топ уақытты ұтымды пайдалана білді, тапсырмаға жауапкершілікпен карады.

Соңында қай топтың сайыстың қай кезеңінде тапсырманы орындауда уакытты ұтымды пайдалана білгенін, қызықты болған жауаптарды және сайысқа белсенді қатысқан оқушыларды ерекше атап өтемін.

Жалпы сынып бүгінгі сабақты қалай менгеріп шыққанын тексеру мақсатында, уақыт қалса төмендегі сұрақтарды қойып, саяхат сайыс сабағын бекітемін.

• 
  Білімділік: Адамның пайда болуы туралы эволюқиялық жөне діни ілімдердің калыптасып, даму тарихы жөне адамның даму сатысы туралы білім беру.
  
• 
  Дамытушылық: Адамның пайда болуы туралы түсініктерін дамыту. Адамның дамуының әр сатысындағы кол жеткізген жетістіктерін салыстыра отырып, айырмашылығын, ортақтығын тауып, ой корытындылай білу қабілеттерін дамыту.
  
• 
  Тәрбиелік: Оқушыларға бүгінгі адамзат баласы осындай қалыпка жетуі үшін ұзақ та киын кезеңді басынан кешіргенін, оған еңбектің аркасында жеткенін айта отырып еңбек-сүйгіштікке, ал адамның пайда болуы туралы діни түсінікті қалыптастыра отырып оларды имандылыққа тәрбиелеу.
  

1. Адамның пайда болуы туралы діни наным-сенімдерді сипаттайтын суреттер.

2. «Алғашқы адамдардың даму сатысы» суреті.

3. «Адамзаттың жер бетіне қоныстану» картасы.

4. Плакаттағы «Қала» кестесі.

5. «Адамның қалыптасып, дамуы туралы ілімдер» кестесі.

6. Жаңа сөздер жазылған плакат.

Сабақтпың барысы. I. Ұйымдастыру кезеңі.

II. Үй тапсырмасын сүрау.

Үй тапсырмасы бойынша параграфтың соңындағы 3-5 сұрақтар бойынша бір, екі оқушыдан үйден орындап келген Қазақстанның ең халкы көп облыстарын анықтау жұмысы бойынша дұрыс жауабы окытылады. Баска оқушылар осы сұрак-жауап бойынша өздерінің тапсырмаларының катесін тексеріп отырады. Одан кейін тақтаның ортасына алдын ала дайындалып қойылған плакаттағы «Қала» деген тірек сөзді пайдаланып, оқушылардың өткен сабақта алған білімдерін тиянақтаймын. Ол үшін тапсырманы орындауға бір-бір окушыдан тақтаға шығарылып, олар маркердің көмегімен сызбаны толтырып, жазып шығады.

ҚАЛА

Бағалау кала ұғымы бойынша көп түсінік айтқан окушылардың жауабы бойынша есептелінеді. Бұдан кейін 2-3 окушының өз каласы туралы жазған әңгімесі оқылады. Окушыларға ол оқушының жазған шағын әңгімесіне бір-екі пікір, ұсыныс айту тапсырылады.

Үй тапсырмасын мұғалім қаланың саяси-мәдени маңызы зор, кала мәдениетінің көрсеткішімен мемлекеттің экономикалық жағдайы сипатталады деп қорытындылайды.

Жаңа сабақты тусіндіру.

Бүгін сендер тарихтың аса бір қызықты оқиғаларымен танысуға мүмкіндік беретін «Тарихқа саяхат» деп аталатын бөліміне саяхат жасайсыңдар деп жаңа бөлімнің бірінші такырыбына көшемін. Тақырыпта камтылатын материал көп болғандықтан, бүгінгі жаңа сабактың такырыптың жоспарын алдын ала плакатка жазып қоямын.

1. Адамның пайда болуы туралы ежелгі наным-сенімдер.

2. Жаратушы туралы казак аңыздары.

3. Жаңа замандағы адам туралы ілімдердің дамуы.

4. Адамның пайда болуы және оның дамуы.

5. Саналы адамның калыптасуы.

6. Адам баласы казак жерінде.

Сабакта алғашқы адамның пайда болуы әлі күнге толық ашылмаған құпия жұмбақтарға толы күрделі мәселе екенін айтамын. Эволюқиялык ілім бойынша адам бірте-бірте биологиялык даму нәтижесінде калыптаскан. Сонымен бүгінде әлі де адамды Құдайдың жаратқаны туралы ілімнің жокқа шығарылмайтынын айта кетемін. Осы жерде салыстырмалы түрде адамның жаратылуы жөнінде эволюқиялык, ілім мен Құдайдың адамды жаратқаны туралы наным-сенімдер туралы әңгімелеп айтып беремін.

Сабақта өтілетін материал көп, бірақ бұл балаларды қызықтыратын такырыптардың бірі. Сондыктан үйден алдын ала қалайша уақытты үнемдеп, сабақта барлык материалды меңгеріп шығуға болатынын жоспарлаймын. Мысалы, «Жаңа замандағы адам туралы ілімдердің дамуы» туралы тақырыпша ХVIII-ХІХ ғасырларда Еуропада қалыптаскан ғылыми түсінікте XVIII-XIX ғасырларда өсімдіктер мен жануарлар туралы жан-жақты зерттеліп, көптеген еңбектер жарық көрді. Солардың ішінде біз сендермен Чарльз Дарвин, Фридрих Энгельс, Жан Ламарк сияқты ғалымдардың адамның пайда болуы туралы көзкарастарымен танысамыз. Ол үшін окушыларға мәтінді абзақ-абзақ бойынша кезек-кезек оқытып, тақтадағы кестенің көмегімен мазмұндап беруді сұраймын.
Адамның қалыптасып, дамуы туралы ілімдер

Сабақтың келесі сатысы жаңа сөздермен жұмыс түрі. Ол үшін үйден дайындап, плакатка жазып алып келген тотемизм, гоминид, австролопитек, «хомохабилис» - епті адам, питекантроп, синантроп, тік жүретін адам, неандерталь адам, саналы адам, кроманьондық адам деген жаңа сөздердің анықтамасын оқушыларға жазғызамын.

Алғашкы қоғам баяу дамыды, соған қарамастан адам тектес жан иелері қазіргі адамдар калпына келді. Бұдан кейін нағыз, саналы адамдардың тарихы басталады.

Бұдан 1 миллион жыл бұрын Қазакстан жерінде адамдар мекендеген. Олардың сүйек қалдыктары табылмағанымен, олардың пайдаланған құралдары, тұрақтары көптеп кездеседі. Алғашқы адамдардың өмір сүруіне әсіресе Оңтүстік Қазакстан өңірі қолайлы болған. 1958 жылы X. Алпысбаев бастаған археологтар Жамбыл облысының Қаратау маңынан ежелгі адамдардың тұрағын тапқан деп мұғалім бүгінгі сабакты корытындылайды.

Одан кейін оқушылармен «Адамның даму сатысының» тарихын кыскаша әңгімелеп, өздеріне корытынды жасаткызамын.

13-параграфты окып келу. «Жұмыс дәптеріндегі» 1-тапсырманы орындау. Атлас, контур картамен жұмыс. Жаңа сөздерді қайталап, еске сақтау.