Сабақтың мақсаты : а Сөйлем оның түрлері туралы түсінік бере отырып,оқушыларды сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға өткен сабақты қалай меңгергенін байқау үшін бірнеше сұрақтар қоямын

Пысықтауыштың негізгі белгілері: 1.Іс-қимылды мезгіл,мекен,мақсат,сын-қимыл,себеп,мөлшер ждағынан пысықтап тұрады. 2.Қашан? Қайда? Қалай? Неге? Не үшін? Неліктен? т.б. сұрақтарға жауап береді. 3.Байланысу түрлері – меңгеру,жанасу және қабысу.

Пысықтауыштың мағыналық түрлері және олардың жасалу жолдары:

Күні: Пәні: қазақ тілі Сыныбы: 8

ә) Түрлі әдістерді пайдалана отырып балаларды тапқырлық,жылдамдық,есте сақтау қабілеттерін арттыру,сөйлеу тілін жетілдіріп,шешендік өнерге баулу;

б) Сабақ барысында оқушыларды сауаттылыққа баулу;

Сабақтың түрі: Жаңа сабақты игерту.

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,тіл дамыту, топтастыру

Сабақтың көрнекілігі: плакат,кеспе қағаздар, қосымша материалдар.

Пәнаралық байланыс: әдебиет, орыс тілі

Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға өткен сабақты қалай меңгергенін байқау үшін бірнеше сұрақтар қоямын

Айқындауышш

Оңашаланған айқындауыштың анықтауыштан айырмашылығы бар: анықтауыш өзі анықтайтын сөзінен бұрын тұрса,оңашаланған айқындауыш онан кейін тұрады да,өзі айқындайтын сөздің мағынасын нақтылайды. Оңашаланған айқындауыш өзі айқындайтын мүшесімен қызметтес әрі тұлғалас болады.Сондықтан оңашаланған айқындауыш сөйлемде бастауышты,баяндауышты,пысықтауышты,толықтауышты,кейде анықтауышты айқындайды.

Айқындауыш, әдетте,сөйлемде екі жағынан да үтірмен,кейде айқындауыштар тізбегінде үтір болса,онда екі жағынан сызықшамен ажыратылады.

Мысалы: Олардың бірі – сары сақал,арық,боз - өз ойының жүйріктігін көрсетуге тырысады.Осында айқындауыш – сары сақал,арық,боз.Айқындауыш өз ішінде үтірмен белгіленгендіктен,екі жағынан сызықшамен ажыратылған.

Қосарлы айқындауыш өзі айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады.Амангелді батыр,Ер Тарғын,Ақан сері, Біржан сал,әнші Күләш,т.б.

Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен,қос сөздер сияқты,дефис арқылы бөлінеді: жер-ана,әйел-ана,панфиловшы-ұландар,инженер-техник,пәтер-мұражай, т.б.

Жаттығумен жұмыс: 5 8-жаттығу. Төмендегі сөйлемдерде оңашаланған айқындауыштың қандай сөйлем мүшесін айқындап тұрғанын тап.

Шығармашылық жұмыс: Мына қосарлы айқындауышты қатыстырып сөйлем құраңдар.

Абылай хан, жәнібек батыр, Қаз дауысты Қазыбек би, әйел-ана, күйші Құрманғазы, би-шешендер, ғалым-ұстаз, әнші Күләш,

Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

Бағалау: Үй тапсырмасын орындап келгеніне және жаңа сабаққа ынталы қатысып отырғандарын бағалаймын.

Үйге тапсырма: 59-жаттығу

Күні: Пәні: қазақ тілі Сыныбы: 8

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға өткен сабақты қалай меңгергенін байқау үшін бірнеше сұрақтар қоямын

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері де,тұрлаусыз мүшелері де бірыңғай мүше түрінде келе алады.

Мысалы: Түйе,жылқы,өгіз көлік ретінде пайдаланылады,оны шанаға,арбаға жегеді,мінеді. («Жеті қазына»)

Жылқы – қазақтың кәделі,бағалы,қымбат қазынасы дегендегі кәделі,бағалы,қымбат – бірыңғай анықтауыштар, сұрағы – Қандай?

Бірығай мүшелер жалғаусыз да,жалғаулықтар арқылы да (мен,да,және,әрі,я,не,немесе) байланысады.мысалы: Арба да,дөңгелектер де,адамдар да қызғылт шаңның ішінде. Жалғаулық шылаулар қайталанбай бір –ақ рет келсе,арасына үтір қойылмайды. Жақып пен Ербол жолға шықты.

Кейде бірыңғай мүшелердің алдында немесе соңында жалпылауыш сөздер болады.жалпылауыш сөздер ретінде жалпылау,сілтеу есімдіктері және сан есімдер жұмасалады.Үйге Әсия,шешем,мен – үшеуміз ғана кірдік. Мінезі де,түрі де – бәрі өзім.

Егер жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелердің алдынан келсе,ондажалпылауыш сөзден кейін қос нүкте,сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасына үтір қойылады.мысалы: Өнеркәсіпке керекті заттар мыналар: тас көмір,мұнай,мыс,жез,қорғасын – барлығы қазақстан жерінен табылады.

1. 
   Сөйлегенде не жазғанда сөйлемнің бірыңғай мүшелері не үшін қолданылады?
   
2. 
   Сөйлемнің бірыңғай мүшелері барлық сөз таптарынан бола бере ме?
   
3. 
   Жалпылауыш сөздер не үшін керек?
   

Күні: Пәні: қазақ тілі Сыныбы: 8

Сынып оқушыларын түгелдеу,сабаққа келмеген оқушылардың себебін білу, дайындықтарын тексеру.

Ұлжан үйінің түстігіне Күңке,Құдайберді,Айғыздар да жиылып отыр еді. (М.Әуеззов.Абай жолы).

Бірыңғай бастауыштар жалқы есімдерден (кісі аттары) болғанда,көптік жалғауы олардың ең соңғысына ғана жалғанады да,сол көптік жалғаулы сөз жинақтаушы қызмет атқарады.

Олар Абаймен біресе жарысады,біресе қалжыңдайды,ойнайды. (М.Әуезов.Абай жолы).

1. 
   Етістікті бірыңғай бастауыштар.
   
2. 
   Есімді бірыңғай бастауыштар.
   

Қазақ әндерінде сол дала тауларының,өзендерінің,кең алқаптарының өрнектері бар. (С.Мұқанов).

Ащы мен тұщыны татқан білер,алыс пен жақынды жортқан білер (мақал).

-мен,-бен,-пен жалғаулығы арқылы байланысқан бірыңғай толықтауыштарда септік жалғауы үнемі олардың соңғысына ғана жалғанады.

1. Бірыңғай тура толықтауыш.

2. Бірыңғай жанама толықтауыш.

Өнерге салды бұлбұл аңыратып,

Шыңғыртып,шымырлатып,сорғалатып.

(Абайдың Крыловтан аудармасы: «Есек пен бұлбұл»).

Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат,нұрлы ақыл,жылы жүрек.

Адамның қасиеті үш-ақ нәрсе: ыстық қайрат,нұрлы ақыл,жылы жүрек.

Сызбасы

Жалпылауыш сөз сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің алдында келгендіктен одан кейін қос нүкте қойылып тұр.

Өнеркәсіпке керекті таскөмір,мұнай,мыс,жез,қорғасын – барлығы Қазақстан жерінен табылады.

Сызбасы

таскөмір,

Қандай? мұнай Не? Қайтеді?

өнеркәсіпке керекті мыс барлығы табылады

жез

қорғасын

Қазақстан жерінен

Бірыңғай бастауыштар жалпылауыш сөздің (барлығы) алдында келгендіктен жалпылауыш сөздің алдынан сызықша қойылады да,бірыңғай мүшелер өзара үтір арқылы бөлінеді.

Оқулықпен жұмыс.

1-деңгейлік тапсырма:

Берілген сөйлемнен бірыңғай мүшелерді тауып,тыныс белгісін қой.

1. 
   Туған жеріңді еліңді мектебіңді сүй.
   
2. 
   Мынау тастар Жезқазған Алтай,Алатау қаратау кендерінен табылған.
   
3. 
   Бұғыбай – көрікті ашық-жарқын ақ көңіл жігіт.
   
4. 
   Көл бетінде су құстары үйрек қаз аққу бірқазандар жүр.
   
5. 
   Халық болған соң өзіндік тарихы тілі мәдениеті дәтүрі болуы шарт.
   
6. 
   Абай қажымай жалықпай ылғи ғана ынтыға тыңдайтын.
   

1) Сөйлемнің бірыңғай мүшелері бастауыш болып келген бірнеше сөйлем жазып,олардың қай сөзбен байланысқанын,қай сөз табынан екенін айт.

2) Сөйлемнің бірыңғай мүшелері пысықтауыш болып келген бірнеше сөйлем тауып жаз.

3-деңгейлік тапсырма:

1) Абайдың «Қыс» өлеңін жатқа айтып,бірыңғай мүшелерді табыңдар,қай сөйлем мүшесі екенін анықтаңдар.

2) Қырдағы ел ойдағы елмен араласып,

Күлімдесіп,көрісіп құшақтасып.

Өлеңнің аты қалай аталады?

Кімнің өлеңі?

Бірыңғай мүшелері қандай қызмет атқарып тұр?

Қалай байланысқан?

4-деңгейлік тапсырма:

1) Сурет бойынша әңгіме құрау.Ішінде бірыңғай мүшелері болуы шарт.

2) «сабақ үстінде» деген тақырыпқа шығарма жазу.Бірыңғай мүшелері болуы керек.

Ойды жинақтау мақсатында оқушыларға сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің негізгі белгілерін анықтау тапсырылады.

«Топтастыру әдісі» бойынша жаңа сабақты бекітеміз.

Өзара салаласа,басқа Әрқайсысы синтаксистік

мүшелерімен сабақтаса қызмет атқарады.

байланысады.

Бір сөзге қатысты болады. Бір сөз табынан жасалады,

тұлғалас болып келеді.

V. Үйге тапсырма беру: 65-жаттығу.

«16-шы желтоқсан – Тәуелсіздік күні» (ойтолғау жазып келу).

Күні: Пәні: қазақ тілі Сыныбы: 8

ә) Түрлі әдістерді пайдалана отырып балаларды тапқырлық, жылдамдық,есте сақтау қабілеттерін арттыру,сөйлеу тілін жетілдіріп,шешендік өнерге баулу;

б) Сабақ барысында оқушыларды сауаттылыққа баулу;

Сабақтың түрі: Жаңа сабақты игерту.

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,тіл дамыту, топтастыру

Сабақтың көрнекілігі: плакат,кеспе қағаздар, қосымша материалдар.

Пәнаралық байланыс: әдебиет, орыс тілі

Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға өткен сабақты қалай меңгергенін байқау үшін бірнеше сұрақтар қоямын

Мысалы: Өлеңім,шарла,ауылды.

Тыңда,дала,Жамбылды!

Осындағы өлеңім,дала деген сөздер – сөйлем мүшесі емес,ақынның өз сөзіне елдің көңілін аудару үшін келтірген сөздері.Бұлар сөйлемдегі басқа мүшелерден оқшауланып тұрады.

Оқшау сөздер қызметіне қарай үш түрге бөлінеді.

Оқшау сөздер

Қаратпа сөздер

1. 
   Оқшау сөздер дегеніміз не?
   
2. 
   Оқшау сөздер нешеге бөлінеді?
   
3. 
   Оқшау сөздерге қандай тыныс белгілері қойылады?
   

Күні: Пәні: қазақ тілі Сыныбы: 8

ә) Түрлі әдістерді пайдалана отырып балаларды тапқырлық, жылдамдық,есте сақтау қабілеттерін арттыру,сөйлеу тілін жетілдіріп,шешендік өнерге баулу;

б) Сабақ барысында оқушыларды сауаттылыққа баулу;

Сабақтың түрі: аралас сабақ .

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап,тіл дамыту, іздендіру

Сабақтың көрнекілігі: плакат,кеспе қағаздар, қосымша материалдар.

Пәнаралық байланыс: әдебиет, орыс тілі

Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі:

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға өткен сабақты қалай меңгергенін байқау үшін бірнеше сұрақтар қоямын

Кейде қаратпа сөз жансыз заттар да болып келеді,бұл,көбінесе көркем әдебиетте кездеседі.Мысалы,Жамбылдың өлеңге,далаға қаратып айтқаны.

Қаратпа сөз сөйлемнің басында,ортасында,соңында келе береді.Қаратпа сөз сөйлем мүшелерінен үтір арқылы ажыратылады.
Жаттығумен жұмыс: Қаратпалардың жануарларға құстарға немесе басқа да жансыз заттарға айналғанына өздерің білетін ақын,жазушы шығармаларынан үзінді келтіріңдер.
Тақтамен жұмыс: Тақтаға бірнеше сөйлемдерге синтаксистік,морфологиялық таладау жүргізеді.
Білімді бекіту: Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.

1. 
   Оқшау сөздер дегеніміз не?
   
2. 
   Оқшау сөздер нешеге бөлінеді?
   
3. 
   Оқшау сөздерге қандай тыныс белгілері қойылады?
   
4. 
   Қаратпа сөз дегеніміз не?
   

Күні: Пәні: қазақ тілі Сыныбы: 8

Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға өткен сабақты қалай меңгергенін байқау үшін бірнеше сұрақтар қоямын

Мысалы: Бәсе,солай болады деп айтып едім ғой.Ол,меніңше,тапсырманы орындамай келмейді.Бірінші сөйлемде бәсе сөзі сөйлеушінің ризалығын,екінші сөйлемде меніңше болжамды мағынаны білдіреді.

Қыстырма ретінде жұмсалатын сөздер: әрине,сөз жоқ,шынында,мүмкін,сірә,сонымен,сөйтіп,біріншіден,т.б.

Сөз тіркестері де,кейде жеке сөйлем де қыстырма болады.Мысалы: Аяз қарығандықтан болу керек,барлығының бет терілері қатпарланып,қопсып түсіп жүреді.

Қыстырма сөздер де сөйлемнің басында,ортасында,аяғында келе береді.Олар басқа сөйлем мүшелерінен үтірмен ажыратылады.

Жаттығумен жұмыс Мына қыстырмалардың қайсысы ойдың ретін білдіреді,қайсысы кімдікі екенін білдіреді? Меніңше, біріншіден, сеніңше, екіншіден, қорыта айтқанда, оның айтуынша, біздің байқауымызша, қысқасы, сіздерше.

Шығармашылық жұмыс: Сөйлемнің басында, ортасында ,соңында келетін қыстырма сөздерге мысалдар жазыңдар.

Мысалы. 1. Меніңше, сенің айтқаның дұрыс.

2. Бұларды, әрине, осы жерде жасауға болмайды.

3. Өзі осында келген шығар,сірә?

Күні: Пәні: қазақ тілі Сыныбы: 8