Сабақ №1 Тақырыбы: Анатомия және физиология ғылымдарының дамуына қысқаша шолу

жүктеу 1,62 Mb.

бет	2/3
Дата	19.11.2018
өлшемі	1,62 Mb.
	#20880
түрі	Сабақ

1 2 3

Көрнекілік: жануар және өсімдік клеткасының құрылысы.

Сабақ барысы:
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І Ұйымдастыру бөлімі

1. Дәнекер ұлпасы не түзеді?

2.Эпителлий ұлпалары дегеніміз не??

3. Эпителий ұлпасының қызметі?

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Бұлшық ет ұлпасы(muscle) — дене, ас қорыту, фокусировка, айналу және дененің температурасын ұстап тұру тәрізді қызметтерді орындау қозғалыстарын қамтамасыз ететін жиырылғаш ткань.

Тармақталған, жүрек және тегіс бұлшық еттер бар, басқаша айтқанда, фазалық және сергіткіш (жылдам немесе тиісінше біртіндеп реттеуге жауап беретін) бұлшық еттер бар. Микроскоппен қарағанда талшықтары тармақталған болып көрінетін бұлшық еттер өз еркімен қозғалуға жауап береді. Бұндай бұлшық еттердің көбі фазалық болып табылады.

Олар қаңқаға бекітілген және орталық жүйке жүйесінен түскен сигналдарға жауап ретінде пайда болатын жиырылыстардың көмегімен денені қозғалтады; миозина жуан жіптерінің арасындағы жіңішке актина жіптерінің сырғанауы жиырылуды қысқартады; ткань рецепторлары қозғалыстың бірқалыпты қозғалысын және моториканы жеңіл бақылауды қамтамасыз ететін кері байланыстың созылуын қамтамасыз етеді.

Жүрек бұлшық етінің тармақталған талшықтары оның торлы құрылымды болуын қамтамасыз етеді; жиырылыс жүрек бұлшық еттері жүректің табиғи ырғағының сигналы бойынша тікелей тканьде пайда болады; жылжымалы жүйке мен жүйке жүйесінің бөлігі жүрек жиырылысының жиілігін бақылайды.

Тегіс бұлшық еттер – ішкі орган мен қантамыр бұлшық еттері, еріксіз және сергіткіш болып табылады, оның жасушалары бәрі бірге немесе бөлек-бөлек (жеке жүйке бөліктеріне жауап ретінде) жұмыс істеуі мүмкін және пішіндері әртүрлі болады. Ерікті бұлшық еттердің ауруы салдарынан әлсіздік, атрофия, ауру және жыбырлау туындауы мүмкін. Кейбір жүйелі аурулар (мысалы, дерматомиозит, полимиозит) бұлшық еттің қабынуына әкеп соғады.

Жүйке ұлпасы жүйке жасушаларынан түзілген. Жүйке жасу-шасының құрылысы: денеден (бір ядросы бар ортасындағы жуандау бөлігі) қысқа өсінділер мен узын өсіндіден тұрады. Қысқа сінділері дендриттер (гр. «dendron» - ағаш) көп ағашка ұқсап тармақталғандықтан осылай атаған, ұзын өсіндісі біреу, оны аксон (гр. «аксис» немесе «ахоп» - өсінді) дейді. Ұзын өсіндісі тармақталмаған. Сонымен жүйкенің бір жасушасында көп дендриттер мен бір ғана аксон болады. Сыртынан жасуша қабықшасымен қапталып жүйке талшықтарын түзеді. Жүйке жасушасын нейрон (гр. «neuron» - жүйке) дейді. Нейронның бойымен қозу тек бір бағыт бойынша өтеді. Қозу дендриттер арқылы нейронның денесіне беріледі, одан денесі арқылы аксоға өтеді. Қозу бағытының сызбанұсқасы - дендриттер дене-> аксон. Жүйке жасушаларының айналасын қоршап тұрған қосымша жасушалары болады, оны «нейрология» (гр. «neuron» - жүйке, «glia» - желім) дейді. Нейроглия нейронды қоршап, қоректік, қорғаныштық, тірек қызметін атқарады және нейрондардағы зат алмасуға қатысады. Кейде нейрологияны нейронның «серік жасушалары» деп те атайды.

Жүйке жүйесі барлық мүшелердің жұмысын басқарып реттейді. Жүйке жүйесіндегі нейрондар мен жүйке талшықтарының арасында қозу тоғысу - синапстар (гр. «synapsis» - қосылу, байланыс) арқылы өтеді. Бұл кезде бір нейронның аксоны екінші нейронның дендриттерімен байланысады.

Жүйке ұлпасының негізгі қызметі: қозғыштығы және қозу өткізгіштігі. Сыртқы ортадағы түрлі тітіркендіргіштердің әсерінен пайда болатын қозу орталық жүйке жүйесіне беріледі.
ІІІ. Бекіту

Кестені толтырыңдар

Ұлпа түрлері	Олардың қызметі

ІV. Үйге тапсырма беру. Параграф 8

Cабақтытың тақырыбы: Мүшелер және мүшелер жүйесі

Мақсаты: 1. Оқушыларға адам ағзасындағы мүшелер және мүшелер жүйесі жайлы білім беру. 2. Мүшелер және мүшелер жүйесін оқи отырып, организмнің біртұтастығын дәлелдеу. 3. Салауатты өмір салтын қалыптастыру.

Әдісі: СТО, саралап оқыту

Сабақ барысы:

І – кезең. Ұйымдастыру

1. Мүшелер жүйесіне не жатады?

2. Рефлекстік реттелу нені білдіреді?

ІІ – кезең. Жаңа материалды меңгеру (оқулықпен жұмыс)

а) тапсырма. Негізгі ұғымдар мен терминдерге анықтама бер.

- Мүше -

- ішкі мүшелер –

- Мүшелер жүйесі - - аппарат –

- Эндокриндік жүйе –

- сенсорлық жүйе –

ә) тапсырма. Кесте толтыру,

Адам ағзасындағы мүшелер жүйесі мен аппараттар

және олардың құрамына кіретін мүшелер.

Мұшелер жүйесі мен аппараттар	Құрамындағы мүшелер	Негізгі ұлпалар
І. Эндокриндік	Гипофиз, эпифиз, қалқаншабез, айыршық без, ұйқы безі	Эпителий, жүйке дәнекер
Жүйке жүйесі	Ми, жұлын, мидан, жұлыннан тарайтын жүйкелер	Жұйке ұлпа дәнекер эпителий
Сенсорлық жүйе	Көру, есту, иіс сезу, дәм сезу, сипап сезу.	Эпителий, жүйке ,дәнекер, бұлшық ет
Т.Қ.Жүйесі	Сүйектер Қаңқа, ішкі мүшелер, жүрек бұлшықеттері	Дәнекер Бұлшық ет
Иммундық жүйе	Лимфа түйіндері, ішкі мүшелер, айырша без, көкбауыр, кемік майы	Эпителий ,дәнекер
Жүрек –қан тамырлар	Жүрек, қантамырлар	Бұлшықет ,дәнекер ,эпителий
Тынысалу жүйесі	Мұрын, жұтқыншақ, көмекей, кеңірдек, бронхылар	Эпителий, дәнекер
Асқорыту	Ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ішек, бауыр, ұйқы безі, сілекей безі.	Дәнекер, бұлшықет, эпителий
Зәршығару-жыныстық жүйе	Бүйрек, несепағар., қуық, несеп шығару өзегі.	Эпителий ,бұлшықет, дәнекер
Жабын жүйесі	Тері	Эпителий, бұлшықет

Үй тапсырмасы.

8 класс

Cабақтытың тақырыбы: Гипофиз. Қалқанша бездің құрлысы

Мақсаты:

1. Ішкі және сыртқы секреция бездерінің маңызы, гормондар қызметімен, олардың әсерінен болатын аурулармен таныстыру.

2. Оқушылардың сөздік қорын байыту, секреция бездері туралы білімдерін дамыту.

3. С.Ө.С. қалыптастыру.

Әдісі: СТО, саралап оқыту.

Көрнекілік: кестелер, оқулық суреті.

Барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі (ой қозғау)

1. Денедегі физиологиялық құбылыстар қандай жолмен реттеледі?

2. «Тәні саудың – жаны сау» мақаланың мәні қандай?

ІІ. Жаңа материалды меңгеру (оқулықпен жұмыс)Ішкі секреция бездері Секреция – латын тілінен аударғанда secretio бөлініс деген мағынаны береді. Секреция адам ағзасына физиологиялық маңызы бар көп немесе аз мөлшерде секреттердің пайда болып, бөлінуі. Секреция екі топқа бөлінеді: ішкі немесе эндокринді және сыртқы, экзокринді. Эндокринді бездердің сөлін шығаратын өзегі жоқ,без жасушалары қан және лимфа капиллярларымен өте жиі торланған. Сондықтан без өнімдері тікелей осы тамырларға өтеді. Экзокринді бездердің өзегі бар, әрі ол өзек белгілі бір ағзаға ашылып, өз өнімдерін сол мүшеге шығарады. Ішкі сөлініс бездеріне гипофиз, эпифиз, қалқанша, қалқансерік бездері, айырша без, бүйрекүсті, ұйқы және жыныс бездері жатады. Ішкі сөлініс бездеріне плацентаны (бала жолдасы) да жатқызады. Екіқабат әйел организмінде бала жолдасы бірқатар гормондар бөліп шығарады-эстроген, прогестерон және гонадотропин. Ішкі сөлініс бездері гипоталамус құрылымымен және қызметімен тығыз байланыста болады. Оның ядроларының нейросөлінісі бар, яғни гипофиздің артқы бөлігіне түсетін немесе гипофиздің алдыңғы бөлігінің қан тамырларына тікелей келетін және аденогипофиздің жасушалар қызметіне әсер ететін биологиялық белсенді заттар бөліп шығаратыны анықталған. Бұлардан басқа ішкі сөлініс бездеріне бірқатар ағзалар жатады – бүйрек, ішек-қарынның кілегейлі қабығы, бауыр, себебі олар қанға организм мүшелерінің қызметіне ерекше әсері бар бірқатар заттар бөліп шығарады. Атап айтқанда ренин, гастрин, секретин, панкреозимин, энтерогастрин, энтерогастрон, эритропоэтин т.б. Эндокринді жүйеге шығару түтіктері жоқ бездер жатады, бірақ организмнің ішкі ортасына активті физиологиялық активті заттар бөлетін (гормондар), организмнің гуморалді реттелуін қалыптастыратын, жасушалар тіндер мен мүшелердің қызметтерін күшейтеді немесе төмендетеді. Гормондар-ағзадағы мүшелердің қызметін реттей отырып, оны бірде бәсендетіп немесе үдетіп отыратын жоғары активті зат. Мысалы, ағзадағы зат алмасу процестері, дененің өсуі

мен репродуктивті қызметтер де гармондарға байланысты. Ішкі секреция бездерінің құрылысындағы ерекшелігі, безден шығатын өзектері болмайды. Сондықтан бездерден бөлінген гормондар тікелей қан мен лимфаға бөлінеді. Осыған байланысты эндокринді бездер қан тамырларымен тығыз қамтылған. Ішкі секреция бездері қызметін бірнеше арнаулы әдістермен зерттейді. 1) Клиникалық бақылау - жеке бездердің қызметінде ауытқу байқалған организмге бақылау ұйымдастырылып, ауытқулар айқындалады. 2) Безді сылып тастау (экстирпация). Арнаулы операция жасап, безді алып тастайды да, организмде болатын өзгерістерді анықтайды. 3) Безді алмастырып отырғызу (трансплантация). Бұл әдіс үш нұсқада қолданылады ауто-, гомо- және гетеротрансплантация. Алғашқы нұсқада без өзінің қалыпты орнынан сол организмнің басқа жеріне қондырылады. Гомотрансплантацияда бір түлікке жататын малдың безі бір организмнен екінші организмге кондырылады. Ал, гетеротрансплантацияда бір түлік малының безі екінші түлік өкіліне қондырылады. 4) Организмді қосарлау, немесе парабиоз. Арнаулы операция жасап, бір түрге жататын екі организмнің қан тамырын жалғастыра тігу арқылы ортақ қан айналым жүйесі қалыптастырылады. 5) Ішкі секреция бездері сығындысын немесе гормондар егу. Бұл әдіспен жасанды түрде бездің гиперфункциясы тудырылады. 6) Радиоактивті изотоптар қолдану арқылы гормондардың түзілу құпиясын, олардың организмде таралуын, езгерістерін, бөліну жолдарын анықтайды. 7) Радиоавтография әдісі. Организмге молекуласында радиоактивті атомы бар гормон егіліп, белгілі бір мерзім өткен соң оның ұлпасынан тілім алады да, одан жұқа қиынды дайындайды. Осыдан кейін қиындыны радиоактивті сәулеге сезімтал фотографиялық эмульсияға салады. Өңделген пленкада гормон шоғырланған жерде қара дақ байқалады. 8) Гормондарды химиялық және биологиялық әдістермен анықтау әдісі де практикада кең қолданылады. Ішкі секреция, немесе эндокриндік, бездер деп өздері түзген биологиялық белсенді заттарды тікелей қанға немссе сөлге (лимфаға) бөлетін, бездік құрылымы бар органдарды айтады. Грек тілінен аударғанда «эндон» деген сөз — ішкі, «крино»— бөлемін деген мағына береді. Ішкі секреция бездерінің шығару өзектері болмайды, оларда пайда болған заттарды гормондар (грек тілінен аударғанда гормон қозғаймын деген сөз) деп атайды. Эндокриндік бездер қызмет ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөлінеді: 1) тек эндокриндік қызмет атқаратын бездер. Оларға қалқанша, қалқанша серік бездері, гипофиз, бүйрек үсті бездері, серік (плацента), эпифиз және тимус жатады. 2) аралас қызмет атқаратын бездер. Бұл топқа ұйқы безі мен жыныс бездері жатады. Ішкі секрециялық бездерді топографиялық орналасу жағдайы мен табиғатына қарай бес топқа бөлуге болады. 1. Нейрогенді бездер тобына гипофиз бен эпифиз жатады. 2. Бронхиогенді бездер тобына табиғаты жағынан ұрықтың желбезек аппараты мен жұтқыншақ қабырғасынан дамитын қалқанша, қалқанша серік бездер мен айыршық без (тимус) жатады. 3. Хромофинді бездер тобына бүйрек үсті безі жатады. 4— топқа үйқы безінің аралық бөлігі жатады. 5— топқа жыныс бездерінің эндокриндік бөлігі жатады. Ішкі секреция бездеріне секреторлық құрылым тән. Олардың мөлшері үлкен болмайды, бірақ қанмен мол жабдықталады. Безде қан тамырлары орасан көп капиллярлар торын құрайды. Сондықтан без бөлген өнімдер қанға тез сіңеді.

Тапсырма: а) Сызбаны аяқта

Денедегі физиологиялық құбылыстарды реттеу

Жүйке арқылы гуморальды

Рецепторлар Б.А.заттар

ә) Ағза деңгейлерін түсіндір

жасуша ұлпа мүше мүшелер жүйесі ағза

б) Сызба жаса
Секреция бездері

Сыртқы с.б. ішкі с.б.

а) сілекей

ә) қарын

б) ұйқы

в) ішек

г) бауыр

а) гипофиз

ә) эпифиз

б) қалқанша без

в) тимус

г) бүйрек безі

Аралас бездер

а) ұйқы

ә) жыныс б.

в) Гормон дегеніміз –

г) кесте толтыр:

Бездер	Бөлінетін гормон	Атқаратын қызметі	Олардың әсерінен болатын аурулар

ІІІ. Деңгейлік тапсырмаларды орында (ауызша)

1. Эндокринология нені зерттейді?

2. Ішкі секреция бездерінің бұзылуынан қанда аурулар пайда болады?

3. Жүректің соғуы төмендегенде қандай гормон егеді?
Үй тапсырмасы параграф 10-11

Cабақтың тақырыбы: Қалқанша маңы бездері, тимус және бүйрек үсті бездері

Сабақтың мақсаты:

1. Қалқанша маңы бездері, тимус және бүйрек үсті бездері туралы ақпарат алу

2. Оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуге дағыландыру.

3. Отансүйгіштікке, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Сабақтың әдісі: әңгімелеу,

Көрнекілік: жануар және өсімдік клеткасының құрылысы.

Сабақ барысы:
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі. (амандасу, түгендеу, үй тапсырмасы)

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І Ұйымдастыру бөлімі

1. Ішкі секреция бездерінің қызметтерін ата?

2. Акромегалия ауруы қалай пайда болады?

3. Қалқанша безі қайда орналасқан?

4. Қандай без жүрек қан тамырраы жүйесіне түрткі болады?
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Қалқанша без (glandula thyroidea, лат. glandula - без, гр. thyreos —қалқан) - шеткі ішкі секреция безі. Қалқанша без сырты дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Қапшықтан қалқанша без ішіне таралатын дәнекер ұлпалы перделіктер безпаренхимасын бөлікшелерге бөледі. Бөлікшелер көптеген көпіршіктерден

(фолликулдардан) тұрады. Фолликул қуысын құрамында күрделі протеин —тироглобулин болатын қоймалжың зат — коллоид толтырып тұрады. Фолликул қабырғасын екі түрлі клеткалар құрайды. Тироциттер және парафолликулалы немесе К-жасушалар. Тироциттер ұлпалардың дамуына, өсуіне, протеиндердің, көмірсулардың, майлардың, йодтың алмасуына әсер ететін, құрамында йод болатын тироксин және трийодтиронин гормондарын бөліп шығарады. Азық құрамында йод жетіспесе, онда жануарлар организмінде эндомиялық зоб ауруы өршиді. Парафолликулалы клеткалар қандағы кальцийдің мөлшерін азайтатын, құрамында йод болмайтын кальцитонин гормонын бөледі.

Қалқанша бездің құрылысы мен қызметі

Қызметі:

1) тироксин гормоны барлық зат алмасуға (нәруыз бен май) қатысады;

2) ағзаның өсуі мен дамуына әсер етеді;

3) жүйке жүйесі мен жүрек жұмысының қозуын арттырады. Қалқанша бездің қызметі бұзылғанда пайда болатын ауытқулар. Қалқанша безден бөлінетін гормондар жетіспесе, адам микседема (грекше «myxa» - шырыш және «oidema» - ісіну) ауруына шалдығады.

Аурудың белгілері:

1) ағзада зат алмасу 30-40%-ға дейін бәсеңдейді, әсіресе нәруыз алмасуы бұзылады;

2) терінің астына су жиналады, тері құрғап, дене ісінеді;

3) дене температурасы төмендейді;

4) жүрек соғысы баяулайды;

5) қозғалысы бәсеңдеп, ойлау қабілеті нашарлайды; шашы түсіп, сирейді.

Ауруды тироксин гормонымен емдейді. Тироксин гормонының синтезделуі ағзада йодтың болуына байланысты. Адам йодты, йодты калий, йодты натрий түрінде тағаммен қабылдайды. Адам денесінде 30-50 мг йод болса, соның, шамамен 15 мг қалқанша безде кездеседі.

Бүйрек үсті безі (glandulae suprarenales) — екі бүйректің үстінде орналасқан, организмде белоктың көмірсуға айналуын және минералдық тұздардың алмасуын реттейтін жұп орган. Салм. 15 г, сыртқы және ішкі қабаттан тұрады. Бүйрек үсті безі 50-дей гормон (мыс., адреналин, альдостерон, кортикостерон, кортизон, т.б.) бөліп шығарады. Оның жұмысын орталық жүйке жүйесі басқарады. Бүйрек үсті безінің сыртқы қабаты зақымданса, адам аддисон ауруына шалдығады. Адам мен жануарларда ішкі және сыртқы секреция бездерінің қызметін қоса атқаратын ұйқы безі болады. Ұйқы безі (pancreas) — организмде көмірсу, май, белок алмасуына, яғни, ас қорытуға қатысатын орган. Омыртқасыздарда ұйқы Б-і тек моллюскілерде ғана болады. Адамда қарынның артқы жағында 1-, 2-бел омыртқа тұсында орналасқан. Ұзындығы 15 — 25 см, ені 3 — 9 см, қалыңдығы 2 — 3 см., салмағы 70 — 80 г. Ол тәулігіне 1,5 — 2 л сөл бөледі.
ІІІ. Бекіту

Кестені толтырыңдар

Бездердің қызметі	Аурудың белгілері

ІV. Үйге тапсырма беру. Параграф12

Cабақтың тақырыбы: Аралас бездері
Сабақтың мақсаты:

1. Аралас бездер (ұйқы, жыныс, ) туралы ақпарат алу

2. Оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуге дағыландыру.

3. Отансүйгіштікке, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Сабақтың әдісі: әңгімелеу,

Көрнекілік: Бездер стенд материалдары слайд

Сабақ барысы:
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі. (амандасу, түгендеу, үй тапсырмасы)

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І Ұйымдастыру бөлімі

Үй тапысрмасы

Бездердің қызметі	Аурудың белгілері

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

Ұйқы безі (лат. pancreas — үйқы безі) — сыртқы және ішкі секреция безі. Сыртқы секреция безі ретінде ол ас қорыту ферменттеріне бай үйқы безі сөлін бөледі. Сонымен қатар, үйқы безі аралшықтарының жасушалары инсулин гормонын қанға бөледі. Сыртқы секреция без бөлігі құрылысы жағы- нан көпіршікше-түтікше бездерге жатады.

Бездің сөл бөлетін соңғы бөлімі көпіршік тәрізді болады. Олардан шығатын шығару өзектері негізгі без өзегін түзеді. Ұйқы безінің өзегі он екі елі ішекке ашылады. Ұйқы безінің эндокринді бөлігін панкреаттық

(лангерганс) аралшықтары құрайды. Олардың пішіні дөңгелек немесе сопақ¬ша болып, әр түрлі без бөлікшелерінде орын тебеді. Аралшық жасушалары А, В, Д, Д және РРболып бірнеше түрге бөлінеді. Ең көп кезіесетін В- жасушалар инсулин гормонын түзіп, қандағы глюкозаның мөлшерін азайтып, оны гликогенге айналдырады. А- жасушалар түзетін глюкагон гормоны, керісінше, гликогенді глюкозаға айналдырып, оны қанға өткізеді. Д- жасушалар аз мөлшерде кездеседі. Бұл жасушалардың гормоны А- жасушалар гормондарының түзілуін тежейді. Д- жасушалар қан қысымын төмендететін, үйқы безі сөлінің бөлінуін күшейтетін гормон бөледі. РР- жасушалар гормоны қарын сөлі мен ұйқы безі сөлінің түзілуін реттейді.Ұйқы безінің жалпақтау болып келетін бас жағы ұлтабарға жабысып кірігіп тұрады

Жыныс бездері - жыныстық бездер, ағзалар жыныстық жасушаларды, (жұмыртқа мен сперматозоидтар) және жануарлар менадамның жыныстық гормондары түзеді. Гермафродиттік жануарларда еркектер жыныс бездері, аталық безі, ұрғашыларында, аналық безі, мысалы: жалпақ немесе аз қылтанды кұрттар, сүліктер, мұртты аяқты шаяндардың, бір дарағында еркектің де, ұрғашының да жыныс бездері дамиды. Жыныстық бездері даму үрдісінде екі жыныста да индефферентты, (биопотенциалды)даму сатысынан өтеді жыныстық дифференциациялануы басталады. Жұмыртқалары жыныс бездерінің қабыршақтары, сперматозоидтері, милы қабатында жаралады. Жыныс бездер, жыныс мүшелерінің негізі болып есептеледі.

Гликоген — глюкоза қалдықтарынан құралған, адам мен жануарлар организмі мүшелері мен ұлпаларында қорланатын күрделі көмірсу (полисахарид). Гликоген негізінен бұлшықеттер талшықтары мен бауыр жасушалары (гепатоциттер) цитоплазмасында дәнше (түйіршік) түрінде жинақталады. Организмдегі глюкоза мөлшерінің азаюына байланысты арнайы ферменттердің әсерінен гликоген глюкозаға ыдырап, қанға өтеді. Организмдегі гликогеннің түзілуі мен ыдырау процестерін жүйке жүйесі және тиісті гормондар реттеп отырады

Гуморальдық реттелу (гуморальная регуляция); (ге- gulatio humoralis; лат. regulatio — реттеу, реттелу; humor — сұйық, ылғал) — организмнің ішкі сұйық ортасына (қанға, лимфаға, ұлпа сұйығына) шығарьшған эндокринді бездер немесе жекеленген эндокринді жасушалар гормондары мен биологиялық белсенді заттарының болмаса ұлпа сұйығында еріген басқадай заттардың әсеріне байланысты мүшелер қызметтерінің реттелуі, яғни организмнің сұйық ішкі ортасының қатысуымен мүшелер қызметтерінің реттелуі (сұйықтық реттелу)

Кестені толтыр.

Бездер	Құрылысы	Салмағы қашан горм. бөледі	Қызметі	Ерекшелігі
Қалқанша маңы безі	Қалқанша безд. Жоғарғы жағына 2-і, төменгі жағына 2-і өзі үлкен асбұршақ	20-30 мг Ұзын. 6-8мм, парат. гормон	Қан мен ұлпа сұйық. Р-мен Са²⁺ реттейді ішекке Р, Са тез сіңуіне әсер ет. Денеден Р, Са нәжіс шығар Қ. **	П-н жетіспеу Са²⁺ дең арада Р-артады. Жүйке қозу артады, бұл сірекін қалады. Көп ªөлінсе сүйек сынғыш келеді.
Айырша без		Тимозин бөледі	Иммундық жүйкесін орталығы ª-т	Жетіспесе түзілмейді
Бүйректүсті	Жұп бездер бүйр жоқ **	Біреуі 6-7 г екеуі 12-14г адреналин	Көмірсу алмасуын, нәруыз түзілуін реттейді Na⁺, К⁺ Се рет.	Қан қысымын рет.
Ұйқы безі	Ұзын 15-22 см Қарынның астында	Инсулин, глюкагон	Глюкагон реттейді	Жетіспеуі қант диабетіне
Жыныс безі		Андрогендер (тестестерон) Экстрогендер (фолликулин)

ІІІ. Бекіту

Кестені толтырыңдар

Бездердің қызметі	Аурудың белгілері

ІV. Үйге тапсырма беру. Параграф13

Сабақтың тақырыбы: Жүйке жүйесінің құрылысы мен қызметі
Мақсаты: жүйке жүйесінің, жүйке ұлпасының, нейрондардың құрылысы мен қызметтері туралы түсінік беру.
Міндеті: жүйке жүйесінің құрылысы мен қызметтері туралы білімді қалыптастыру; атқаратын қызметтерінің жүйке жасушаларының ерекшеліктеріне байланысты екендігін, жүйке жүйесінің жұмысының рефлекстік принципін, жүйкелік реттелу механизмін түсіндіру. Оқушылардың ақыл-ой еңбегіне үйрену дағдыларын дамытуды жалғастыру: салыстыру, талдау, қорытындылау; кітаппен жұмыс істеу, өзін-өзі бақылау.
Құрал – жабдықтар: жүйке жасушалары мен ұлпалары, жүйке жүйесінің бөлімдерінің, рефлекс доғасының құрылысы көрсетілген көрнекі кестелер; нақпішіндер, бейнематериалдар; интерактивті тақта..
Сабақ типі: Жаңа білімді хабарлау.
Әдістемелік шешім: оқулықтағы суреттерді, кестелерді пайдалана отырып баяндау-сұхбаттасу, жұмыс дәптерлеріне тірек -сызбанұсқаларын құру.
І. Ұйымдастыру кезеңі.
ІІ.1..Мүше дегеніміз не?
2.Мүшелер жүйелері дегеніміз не?
3.Нейрон қандай жүйенің жасушасы?
4.Жүйке жүйесінің организдегі ролі қандай?
5.Неліктен организм біртұтас болып қызмет атқарады?
ІІІ. "Жүйке жүйесінің құрылысы мен қызметтері” атты жаңы материалды сызбанұсқалар арқылы оқыту. (6 сыныпта өткен «Тірі организдер»туралы білімдеріне сүйене отырып жаңа білім беру )
1. Жүйке ұлпасының негізін жүйке жасушалары-нейрондар түзеді. Олар ақпаратты қабылдау,беру және сақтау қызметін атқарады.Жүйке жасушалары дене,өсіндіжәне жүйке ұштарынын тұрады.
-Дендрит дегеніміз не?
-Аксон дегеніміз не?
Синапс. Синапстың түрлері,медиатор туралы түсінік беру.
Тірек сызбанұсқаларын дәптерге құру.

2. Жүйке жүйесінің құрылысы мен маңызы.

2-зертханалық жұмыс

"Тізе рефлексін зерттеу және тәжірибе жүзінде тізе рефлексін бақылау”
1. Жүйке жүйесі қызметінің рефлекстік принципі.
Рефлекс, рефлекстің түрлері, инстинктер.
Рефлекс доғасы (рефлекс доғасының тірек сызбанұсқасын жазу).
2. Жүйке жүйесінің қызметідегі тура және кері байланыс принципі.

3. Адамның жүйке жүйесніңі эволюциясы. Жануарлардың жүйке жүйесімен салыстыру.
4. Рефлекстер туралы ілімнің дамуындағы И.П. Павлов пен И.М. Сеченовтің рөлі.
ІV. Тақырып бойынша білімді қорыту және жүйелеу.
І.Сызбалар арқылы жұмыстану.
1. Жүйке ұлпасының негізін ата?
2. Мидың сұр және ақ заты неден құралған?
3. Нейрондардың құрылысы,түрлері.қызметі?
4. Синапс дегеніміз не?
5.Рефлекс дегеніміз не?
6.Рефлекс доғасы дегеніміз не?
ІІ. Биологиялық диктант.
Жүйке жасушалары ..….. ,…….және …… ……. тұрады.Организмнің тітіркендіргіштерге жауап реакциясы……….. деп аталады.Рефлекс …….. ………арқылы іске асырылады. Ең қарапайым рефлекс…………рефлексі.
ІІІ. Кітаптағы(47 бет) сәйкестік тестісімен жұмыс.
V. Үй тапсырмасы.
14 параграф мәтінін оқып-білу, сұрақтарға жауап беріп, тест құрастыру.

ҮІ. Оқушыларды бағалау.

Cабақтытың тақырыбы: Жүйке жүйесінің бөлімдері. Ми діңінің құрлысы Мишық. Үлкен ми сыңарларының қызметі. Жүйке жүйесінің гигиенасы
Сабақтың мақсаты:

1. Жүйке жүйесінің бөлімдері мен мидың қызметі туралы ақпарат алу

2. Оқулықпен өз бетінше жұмыс істеуге дағыландыру.

3. Отансүйгіштікке, еңбекқорлыққа тәрбиелеу.

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия

Сабақтың әдісі: әңгімелеу,

Көрнекілік: Стенд материалдары

Сабақ барысы:
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі. (амандасу, түгендеу, үй тапсырмасы)

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

І Ұйымдастыру бөлімі

Үйтапсырмасы

1. Жүйке жүйесіне не жатады?

2. Жүйке жүйесінің маңызы қандай?

14 параграф мәтінін оқып-білу, сұрақтарға жауап беріп, тест құрастыру.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
НЖ 2 бөлімнен тұрады: ОНЖ (ми мен жұлын) және ШНЖ (ОНЖ-нен тыс жатқан барлық нервтер мен нерв түйіндері).

Жұлын.

Құрылысы: омыртқа жотасының өзегінде орналасқан. Ұзындығы 40-45см, салмағы 34-38г, диаметрі 1 см. Омыртқа жотасының құрылысына сәйкес келетін сегменттерден тұрады: мойын, кеуде, бел және құйымшақ сегменттерін ажыратады (8 мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкөз, 1 құйымшақ). Олардан 31 жұп нервтер тарайды. Артқы түбірге афференттік нервтер келіп кірсе, алдыңғы түбірден эфференттік нервтер шығады. Жұлынның ортасында - сұр зат (нерв клеткаларының жиынтығы), сыртында – ақ зат (нерв талшықтарынан түзілген) орналасқан.

Қызметі:

1) Рефлекторлық функция. Ж.. – қарапайым рефлекстік реакциялардың орталығы, оның нейрондарында олардың рефлекс доғасы тұйықталады.Кеңістіктегі дене қалпын сақтауға бағытталған рефлекстер, зәр шығару рефлексі, жыныс рефлекстерінің доғасы жұлынның қызметімен байланысты.

2) Өткізгіштік функция. Адам жұлынының қызметі ОНЖ-нің жоғарыда жатқан бөлімдерінің ықпалына тәуелді.

Дамуы: Жаңа туған сәби жұлынының ұзындығы 14-16см, 10 жаста 2 есе ұзарады, ал 20 жаста дамуы аяқталады. Осы кезеңде жұлынның салмағы 8 есеге артады. Мектеп жасындағы балаларда жұлын нейрондарының көлемінің арту процесі жүреді.

жүктеу 1,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3