Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немесе діни араздықты қоздыру (164-бап)

Қылмыстың тікелей объектісі-әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік немесе діни бостандықтар мен теңдіктерді қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар.

Шпиондықтың затына екі түрлі мәліметтер жатады:

1. 
   мемлекеттік құпиялар;
   
2. 
   Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне зиян келтіретін өзге де мәліметтер. Шпиондықтың объективтік жағының белгілері: мемлекеттік немесе әскери құпияны құрайтын мәліметтерді беру, жинау, ұрлау немесе сақтау, сондай-ақ шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша өзге де мәліметтерді беру немесе жинау. Бұл жерде беру деп осы бапта көрсетілген мәліметтерді шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне кез келген тәсілмен жеткізу, хабарлау болып табылады.
   

Кінәлы адамның заңда көрсетілген осы мәліметтерді өзі тұратын мекен-жайда немесе басқа жерде (саяжайда, тоғайда, бау-бақшасында) сақтауы да мүмкін.

Шетелдік барлаудың тапсырмасы бойынша мемлекеттік құпиялар болып табылмайтын өзге де мәліметтерді жинау, ҚР сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне зиян келтіре отырып пайдалану үшін берсе немесе жинаса ғана іс-әрекет шпиондық үшін белгіленген қылмыс құрамын құрайды. Субъективтік жағынан шпиондық тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.

Қылмыстың субъективтік жағының белгісі мемлекеттік құпияларды, өзге де мәліметтерді беру мақсаты болып табылады. Шпиондық субъектісі болып 16-ға толған шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ адамдар танылады. Субъекті белгісі бойынша бұл құрамды мемлекеттік опасыздық құрамынан ажыратамыз.

Қылмыстың жәбірленушісі- ҚР Президенті. ҚР Президентінің өміріне мемлекеттік қызметін тоқтату үшін немесе осындай қызметі үшін кек алу мақсатында қастандық жасаудың өзі, мемлекеттің саяси жүйесіне, оның ең жоғарғы мемлекеттік лауазым иесі адамының қауіпсіздігі мен заңды өкілетті билігіне қылмысты қол сұғуды білдіреді. Қылмыс объективтік жағынан ҚР Президентінің өміріне қастандық жасау, яғни белсенді әрекет арқылы жүзеге асырылады. Қастандық дегеніміз-Республика Президентінің өмірін жою мақсатымен түрлі тәсілдерді қолдана отырып істелген оқталғандық әрекеттер.

Қылмысты істеу тәсілдері мен қылмыс істегенде пайдаланылған құралдар іс-әрекетті саралауға әсер етпейді. Бұлар жаза тағайындағанда есепке алынады. Қылмыстық кодекстің 167-бабы келте қылмыс құрамына жатады. Қылмыс жәбірленушінің өмірін жоюға бағытталған қастандық әрекетін жасаған сәттен бастап аяқталған деп есептелінеді. Қылмыс субъективтік жағынан тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. Субъективтік жақтың міндетті белгісі болып ҚР Президентінің мемлекеттік қызметін тоқтату немесе аталған қызметі үшін кек алу ниеті болып табылады. Қылмыстың субъектісі болып 16-ға толған азаматтар танылады. Осы қылмысқа байланысты 14-ке толған адамдар қылмыстық кодекстің 15-бабының ережелеріне сәйкес адам өлтіруге (96-бап) адам өлтіруге дайындалғаны және оқталғаны бойынша ғана қылмыстық жауапқа тартылады Егер қастандық әрекет мемлекет немесе қоғамдық қайраткерлердің өміріне олардың мемлекеттік немесе өзге саяси-қоғамдық қызметіне байланысты болса, онда мұндай іс-әрекет қылмыстың аяқталмау немесе аяқталу сәтіне қарай ҚК 24, 96-бабы, 2-бөлігі «б» тармағымен немесе 96-баптың 2-бөлігі «б» тармағымен саралануға жатады.
Өкіметті күшпен басып алу немесе өкіметті

күшпен ұстап тұру (168-бап)
ҚР Қылмыстық кодексінің 168-бабында ҚР Конституциясын бұзып өкіметті күшпен басып алуға немесе өкіметті күшпен ұстап тұруға бағытталған, сол сияқты ҚР конституциялық құрылысын күшпен өзгертуге бағытталған іс-әрекеттер үшін жауаптылық көзделген. Қылмыстың объектісі- Республиканың саяси жүйесіне қылмысты қол сұғу болып табылады. Қылмыстың объективтік жағын: а) Конституцияны бұзып өкіметті күшпен басып алу;

б) өкіметті күшпен ұстап тұру немесе;

в) ҚР конституциялық құрылысын күшпен өзгертуге бағытталған іс-әрекеттер құрайды. ҚР Конституциясы бойынша ҚР билікті ешкім де иемденіп кете алмайды. Билікті иемденіп кетушілік заң бойынша қудаланады.

Өкіметті күшпен басып алу дегеніміз-адамдар тобы, ұйымы болып өзіне тиісті емес өкімет билігін күшпен, қару қолданып заңсыз басып алуды айтамыз.

Өкіметті күшпен ұстап тұру деп-ҚР Конституциясы талаптарын бұза отырып өзіне заң бойынша тиісті емес өкімет билігін күшпен сақтап қалушылықты айтамыз. Мысалы: Конституциялық өкілеттік мерзімі біткен биліктегі адамның, сайлау арқылы өз өкілеттігін жойған адамның күшпен өкіметті ұстап тұру әрекеттері. Осы бапта көрсетілген қылмыс құрамы құрылысы жағынан келте қылмыс құрамына жатады. Заңда көрсетілген іс-әрекеттің бірін істеуге бағытталған уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп танылады. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен және арнаулы мақсатпен-Конституцияны бұзып өкіметті күшпен басып алу, өкіметті күшпен ұстап тұруға немесе ҚР Конституциялық құрылысын күшпен өзгертуге бағытталған әрекеттер жасау арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстың субъектісі болып 16-ға толған адамдар танылады. Өкіметті күшпен ұстап тұруға бағытталған қылмыстың субъектісі-мемлекеттік өкімет билігін Конституция бойынша заңды түрде иеленген адамға осы билікті заңсыз түрде беруге әрекет жасаған мемлекеттік органның бұрынғы қызметшісі болып табылады.
Қарулы бүлік (169-бап)
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 169-бабына сәйкес ҚР конституциялық құрылысын құлату немесе күштеп өзгерту не ҚР аумақтық тұтастығын бұзу мақсатында қарулы бүлік ұйымдастыру не оған белсенді түрде қатысу қарулы бүлік деп танылады. Қылмыстың тікелей объектісі болып-ҚР Конституциясы белгілеген саяси жүйесіне, аумақтық тұтастығына қылмысты түрде қол сұғу болып табылады. Қылмыс объективтік жағынан: а) қарулы бүлік ұйымдастырудан немесе; б) қарулы бүлікке белсенді түрде қатысудан тұрады.

Қылмыс әрекет арқылы істеледі. Қарулы бүлік ұйымдастыру деп бір немесе бірнеше адамның күш біріктіруінің нәтижесінде заңды өкіметке қарсы адамдарды қасақана түрде қарулы көтеріліс (бүлік) жасауға тарту, сондай-ақ бүлікті басқаруға байланысты әрекеттерді айтамыз. Қарулы бүлік-қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды қолданып жүзеге асырылады.. Қарулы бүлікке белсенді түрде қатысу деп өкіметке қаруды қарсылық көрсету, өкімет өкіліне қарсы күш қолдануға қатысу; көлік құралдарын, байланыс жүйелерін, бұқаралық баспасөз құралдарын, мемлекеттік органдардың тұрғын жайларын күш қолданып басып алу және т.б. әрекеттерді айтамыз.

Қылмыс құрамы құрылысы жағынан формальдық құрамға жатады.

Қарулы бүлік ұйымдастыру немесе оған белсенді түрде қатысу қылмыстан болған зардапқа қарамастан аяқталған қылмыс деп танылады. Конституциялық құрылысты құлату немесе күштеп өзгерту немесе республиканың аумақтық тұтастығын бұзу мақсатында қарулы бүлікті ұйымдастырушылар не болмаса қарулы бүлікке белсенді қатысушылар. Қылмысты субъективтік жағынан тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырады. Қылмыстың субъектісі болып 16-ға толған кез келген азамат танылады.

ҚР жаңа Қылмыстық кодексі ҚР конституциялық құрылысын күшпен құлатуға немесе өзгертуге немесе аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға арналған бабы осы тұрғыдағы қылмыстың нақты тәсілдерін нақтылаумен бірге шақырулардың мәні мен бағытын нақты айқындап, конституциялық құрылысты күшпен құлатуға немесе өзгертуге не оның аумақтық тұтастығын күшпен бұзуға бағытталған жария түрдегі үндеулерді қылмыс деп таниды.

Қылмыстың бұл құрамы белгілі бір зардаптың болуын талап етпейді. Жұмылдыруға шақырудан себепсіз бас тартудың өзі қылмыстың аяқталған құрамының жасалғанын білдіреді. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлы адам жұмылдыру бойынша шақырудан саналы түрде бас тартатынын сезеді және соны тілеп әрекет жасайды. Соғыс уақыты дегеніміз ҚР басқа мемлекеттермен соғыс жағдайында болуы. Соғыс басталды деп жарияланған уақыттан ол аяқталды деп жарияланғанға дейінгі уақыт соғыс уақыты деп саналады. Ал одан әрі шақырудан бас тарту дегеніміз-шақырудан қасақана, кәнігі түрде –себепсізден себепсіз бірнеше мәрте бас тарту болып табылады. Қылмыстың субъектісі-жұмылдыру бойынша шақырылуға жататын Қарулы Күштердің запастағы адамдары болып танылады.

Қылмыстың объектісі болып мемлекеттік құпияны және қызметтік құпияны сақтаудың заңда белгіленген тәртібіне қол сұғу болып табылады. Осы қылмыстың затына, біріншіден-мемлекеттік құпиясы бар құжаттар; екіншіден-мемлекеттік құпияны құрайтын заттар үшіншіден қызметтік құпиясы бар құжаттар немесе қызметтік құпияны құрайтын заттар жатады. Мемлекеттік құпияны құрайтын заттарға-қару-жарақтың, техниканың, құрал-жабдықтардың, шикізаттың жасырын үлгілері т.б. жатады. Объективтік жағынан қылмыс құрамы мына белгілермен сипатталады:

а) мемлекеттік құпиясы бар құжаттармен, сол сияқты олар туралы мәліметтер мемлекеттік құпияны құрайтын заттармен, сондай-ақ қызметтік құпиясы бар құжаттармен, осындай құпияны құрайтын заттармен жұмыс істеудің белгіленген ережелерін бұзуы ж.т.б.

б) егер олардың абайсызда жоғалуына және ауыр зардаптарға әкеп соқтырса.

Ал қызметтік құпиялар мен қызметтік құпияны құрайтын заттардың түсінігі арнаулы нормативтік-құқықтық актілермен белгіленеді. Мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды немесе сондай құпияны құрайтын заттарды, сол сияқты қызметтік құпиясы бар құжаттармен қызметтік құпияны құрайтын заттарды жоғалту деп мемлекеттік құпиямен жұмыс істеуге рұқсат бар адамның иелігінен осы көрсетілген заттардың кінәлы түрде шығып қалуын айтамыз. Көрсетілген құжаттар мен заттарды жою бұл қылмыстың құрамын түзбейді, өйткені мұндай ретте мемлекеттік құпиямен бөтеннің танысуы орын алмайды.

Қылмыс субъективтік жағынан тек абайсыздық арқылы (қылмысты менмендік немесе немқұрайдылық) сипатталады. Қылмыстың субъектісі-мемлекеттік құпиямен жұмыс істеуге рұқсаты бар 16-ға толған адамдар болып танылады.