4-оқушы.
Жүлқынып алау түлпарға
Жабысып қалсын тақымың.
Жармасқан шақта көкпарға,
Жауыңнан бетер жақының.
Немене,
Жасып қалдың ба?
Азамат болмай күрып кет.
Көр түрса егер алдыңда,
Көзіңді жүм да кіріп кет.
Сақтай гөр
Үшып түстің бе?
Қүдайдың әбден атқаны.
Тулақтар онда үстіңнен
Топырлап өтіп жатқаны.
(ҚМырзалиев “Көкпар”)
274
Жылқының қасиеті де, пайдасы көп жануар. Ең бірінші
жылқының қымызы - тіл үйірер дәмді, мүрын жарар хош иісті
сусын. Ішсең шөлің қанып, күш-қуат артады. Ол көптеген
тыныс жол, өкпе ауруларына ем. Қымыз - әрі тамақ, әрі дәрі,
әрі сусын. Қымыз қүнан, дөнен, бесті болып 3-ке бөлінеді.
Бесті қымыз әбден ашыған, бабындағы қымыз. Биебаудағы
биелер күндіз 5-6 рет сауылады. Бүны алғашында көжемен
ашытады. Қымыз ыдысты да, ауа-райын да талғайды.. салқын
ауа, таулы жер, ағаш ыдысты үнатады. Ыстықта ашып кетеді.
Қымыздың
жақсы-жаманы
биенің
жеген
шөбіне
де
байланысты. Қымыз өте сіңімді сусын, терлеген сайын бойыңа
сіңе береді.
Жылқы еті өте бағалы, жоғарғы сапалы тамақ, ал
қазынасының тағамдық та, емдік те қасиеттері мол. Жылқы
етінің емдік қасиеті ерте кезден белгілі. Мәселен, қазы,
шүжық, қарга, жал, жая сияқты жылқы етінен істелген
тағамның дәмділігі тіл үйіреді. (Ат әбзелдерінің суретгері
беріліп отыр).
Жылқы еті бауыр, ауруларына, асқазан астындағы үйқы
бездерінің, асқазан-ішек жолдарының дертін емдеуге пайдалы,
ал жылқы майының ет айдағыш қасиеті бар және бойға өте
сіңімді.
Жылқы терісінің де пайдасы мол. Теріден әр түрлі
бүйымдар, ат әбзелдері жасалады: өмілдірік, айыл, қүйысқан,
тізгін, ноқта, қамшы, шылбыр, жүген өреді.
275
„
1 -с у р е т
қүрамы: W 4 ВДитал.
?п, ?и!?’
РаЛ,Ы; *ае,*И- «»»*ы«-а.
аиьы' *ш
ін аныл, көіішік, т*6.
2 - c y j M ? T
Қүіімсқик.
Өміллірік.
3-сурет
ЛУүген қүрам ы ; кекілбасар,
с агал д ы р ы қ , кеңсірік, сулық,
а уы ады қ, тізгіи, т.6.
К а м ш ы
-І-сурпт
ІІокта. Ш ылбыр. Л т дорба.
77
A
5-оқушы. Ата - бабаларымыз Қамбар ата піріне үнемі
сыйынып, оған былай деп жалбарынған:
Тағы бір тілек тілейін,
ПІын бергенін білейін.
Өңкей ала шүбардан,
Жал қүйрығы шүбалаған
Айғырды бер байсалдан,
Үйірі толған байталды.
Өңкей мама биемен
Сауған сайын иіген.
Желіні сүтгі тыймасын,
Көнекке саусақ сыймасын,
Ұзара берсін желісі,
Кеңи берсін өрісі.
Жылкы бағудың ерекшеліктері.
1-жылқышы. Жылқы малы түнде де жақсы жайылады.
Сондықтан оны күндіз де, түвде де бағуға тура келеді. Осы
орайда жылқышының еңбегі өте зор, өйткені қыс айларында,
суықта, түнде қарап бағу оңайлыққа түспейді. Оның үстіне
277
қыстауға көшіп келген соң, қыстау маңындағы шепті қойзИ
жеуге қалдырды да, жылқыны үзатып бағады. Апталап үй бетД
көрмей жылқы бағуға тура келеді. Қыста олар әр барғая
жерлеріне түнеу үшін қос тігеді (“қос” - күнде көшіп жүретіі
баспана). Жазда жылқы шыбындап, желге қарсы жайыладыі
сондықтан жылқыны кешке ық жаққа айдап, жел жағынаі|
таңертең тосып алады. Ал қыста керісінше аязды жел бет
қаратпайды. Қыста желге қарсы айдап, ық жагына қостарын
тігеді. Таң атқанша жылқы қостың қасына қарай оралады.
Жылқышылар кезектесіп түнгі күзетке шығады. Қазақ
жылқысы суыққа ете төзімді.
2-жылқышы жылқы ауруларына тоқталады. Қыршаңқы
- ең алдымен жал-қүйрығына түседі, өз денесін өзі аямай
тістейді, қасынады. Содан қызыл шақа котыр болады. Оған
майлы горщица-күнжала жағу керек. Ақсақ аяғына қан түсу.
Ол үшін ақсақ атпен біраз жүріп барып, ақсақ аягының
тамырынан қан алады.
Ең қауіпті аурудың бірі - тышқан. Ол аяқ астынан
үстайды. Күйі ауып кеткен арық жылқы қатты қиналса тышқан
болады. Дәл тамағының астынан бір тамыр қысылады. Мойын
қисайтып тартып бара жатқанда, сол тамырды біздің үшымен
іліп алып, қиып жіберсе болғаны, онда бүл аурудан айығады.
Оғала - жылқының көз ауруы. Жас парлай береді.
Қарашығына ақ шел қаптауы мүмкін. Оған қант бүркуі қажет.
Маңка - ол қауіпті және жүқпалы ауру. Ол жазылмайды.
Онда жылқыны дереу өлтіріп , көміп тастау керек.
Сыны мен синаты, бабы.
6-оқушы. Жақсы аттың түр-түсі де ерекше болады.
Сондықтан атгың қасиетін анықтау үшін оның бітіміне,
жаратылысына байыптан қарау керек. Жақсы, жүйрік аттардың
сын-сипатын 5 түрге белуге болады.
1-сыны. XI ғасыр. Кей-қауыстың үлгісі.
Тісі аппақ біркелкі, ерні салпы, танау қуыстары кең, биік.
Көздері қара, маңдайы жазық, қүлақтары үзын, мойны жүмыр,
кең ауқымды. Кеудесі кең, аяқтарының алқасы алшақ, түяғы
қара, қүйрығы сүзіліп бітеді. Жүргенде, түрғанда тыныш.
Боран түстінің ішінде шымқай қара түсті ат дүрыс, бірақ көзі
қызыл болмауы шарт, қызыл көзді аттың мінезі шадыр болады.
278
Кок түсті аттың да жақсысы сирек кездеседі, ал сүр түсті аттың
арқасы қара жолақты болса ғана жақсы атқа жатқызуға болады.
Ала түсті аттың да жақсысы сирек кездеседі. Аттың
кемшіліктері: керең ат, солақай ат, сокыр ат, қыли ат, маймақ
ат.
2-сыны. XIX ғасыр. Күреңбай сыншының үлгісі.
Жүйріктің бас бітімі ерекше болады, қүлағы тік «қамыс
қүлақ», «сағағы» кең, үңірейіп түрады, ерні салбырап түрады,
«салпы ерін». Нағыз жүйріктің мойны үзын емес, жүмарланып
келеді. Аяғы тік, сіңірлі сом аяқ, қүйрығы қою да емес,
сүйықта емес жеңіл келеді. Күреңбай сыншы Сағынбай байдың
асывда атақты Ақан серінің Қүлагеріне айтқан:
Күреңбай көзі түнып коп қадалды,
Айналып алды артынан кезін салды.
Естуге Күреңбайдың байлау сөзін,
Тармақтай көптің тобы түрып қалды.
Күреңбай көріп түрып алды - артын:
“Жануар жүйрігі екен жылкы малдьщ,
Жері үзақ, күші алдында, ерен жүйрік.
Бітімі өзі айтып түр жануардың
Тәует бас, қамыс қүлақ, қуарған жақ
Қүлан жал бүлан мойын, қой жүтқыншақ
Қоян жон, жазық жая, жауырынды,
Қүс топшы, қосшынтағы қалыңырақ”.
3-сыны. Абайдың үлгісі. Кең танаулы, ерні салпы,
тістері үзын болады. Мойны түмарланған “қой мойын”,
омырау кең, төсі “тояттаған бүркіттің төсіндей” салпы келеді.
Аяғы тік, жерсоғары сіңірлі. Жауырыны жалпақ, сауыры кең,
мықыны тар.
Шоқпардай кекілі бар камыс қүлақ,
Қой мойынды, қоян жақ, бөкен қабақ.
Ауыз омыртқа шығыңқы, майда жалды
Ой желке, үңірейген болса сағақ.
Теке мүрын, салпы ерін, үзын тісті
Қабырғалы, жоталы болса күшті
Ойынды еті бөп-бөлек омыраулы
279
Тояттаған бүркіттей салпы төсті.
Жуан, тақыр бақайлы, жүмыр түяқ
Шынтағы қабырғадан түрса аулақ.
Жерсоғары сіңірлі аяғы тік.
Жауырын етсіз, жалпақ тақтадай-ақ.
Достарыңызбен бөлісу: |
