Республикасында

 
79 
 
Кәсіпкерлер  мәдениеті  екі  негізге  бағытталады:  әлеуметтік-экономикалық 
ортада  тірі  қалудың  қам-қарекеті  болса,  екіншіден,  өзінің  алдына  қойған 
мақсатына  жетуді  қамтамасыз  ету.  Әр  кәсіпорынның  бөлімшілерінде  әртұрлі 
өзіне тән субмәдениеттілігі болады, олардың арасында келіспеушілік болуы да 
мүмкін. Сондықтан да кез-келген кәсіпорынның міндеті сондай келіспеушілкті 
болдырмау және жою әртүрлі субмәниеттілікті интеграциялау.  
Сонымен  әр  салаға,  аймаққа  кәсіпорынның  құрылуы  тарихына,  ондағы 
адамдар  ерекшеліктеріне  байланысты  кәсіпорынның  өзіне  тән  мәдениеттілігі 
болады. Кәсіпорын мәдениетіне мына факторлар әсер етеді: кәсіпорын мақсаты, 
оның бағалылық жүйесі мен пікірі, кәсіпорында қабылданған ережесі.  
Кәсіпкерлер  мәдениетінің  элементтері  осы  кәсіпорын  қызметінің 
тәжірбиесі  нәтижесінен  және  оның  лидерінің  ықпалы  әсерінен  қалыптасады. 
Ғалым  Б.Карлов  [20]  кәсіпкерлік  қызмет  мәдениеттлігінің  негізгі  он 
ерекшелігін атады: 
- әлеуметтік,  оның  қалыптасуына  фирманың  көпшілік  қызметкерлері  әсер 
етеді; 
- ұжым мүшелерінің мінез-құлқын реттейді; 
- адамдармен жасалады; 
- барлық жұмыскерлер саналы немесе саналы емес түрде қабылдайды; 
- дәстүрді сақтауға негізделген; 
- танып білуге болады; 
-  өзгертуге қабілетті; 
- көп қырлы, былайша айтқанда, бірақ тәсілмен жетуге болмайды; 
- әрдайым дамып отырады. 
Кәсіпкерлік қызмет мәдениеттілігінің қалыптасуы және дамуы біріншіден, 
кәсіпорын  өткен  және  қазіргі  мәдениет  дәстүрін  талдау  негізіне  сүйеніп, 
тиімдісін іріктеу негізін де табиғи жолмен қалыптасады, екіншіден мінез-құлқы 
кешенін  күшпен  енгізу  арқылы  да  мәдениеттілікті  қалыптастырады.  Ал, 
кәсіпкерлік  қызмет  мәдениеттілігін  жетілдіру  үшін  жеке  элементтердің  өзара 
әрекеттерінің механизмін талдау қажет. Жүргізілген зерттеулер нәтижесі мына 
жағдайларды  байқатады.  Бұрынғы  жалпы  мойындалған:  тәртіпті  бөлу, 
орталықтандыру,  иерархия,  карьера,  билік  жүргізу  тәрізді  элементтер  өз 
маңыздылығын жойып бара жатыр. Ал, оның орнына ұжым, қажеттілікке бағыт 
жасау,  өзін-өзі  бағалау,  анықтау,  шығармашылық,  өзін  жетілдіру,  келісімге, 
ымыраға келу қабілеттілігі, менімділік, тұрақтылық, кәсіби қабілеттілік сияқты 
элементтердің мәні арта түсуде. 
Кәсіпорын мәдениеті нашар деп мына жағдайды айтуға болады: 
- бағалалық  жүйесі  туралы  анық  түсінік  болмағанда  және  мақсатына  жету 
құралдары жоқ болғанда; 
- стратегиялық мақсаты жоқ болса; 
-  мақсатының тактикасы жоқ болғанда; 
-  ұйымның  жеке  бөлімшелерінің  арасында  әртүрлі  көзқараста  келісім 
болмаса; 
-  басшы жалпы түсінікті дамытуға еш нәрсе істей алмаса. 

 
80 
 
Бүгінгі  күнде  Казақстанда  бизнес  номенклатуралық  өкілдері  көп  жұмыс 
істейді  (бұрынғы  партия  және  комсомол  аппараттарының  қызметкерлері), 
олардың көпшілігі іскерлік қабілеттілігімен ерекшеленеді, көпшілікте олардың 
бұрынғы  өмірден  келе  жатқан  кең  қалыпты  байланыстары  бүгінгі  күндерге 
дейін әлі жалғасып келе жатыр. Ондай адамдар кәсіпкерлік ұйымдық негіздерді 
жақсы біледі. 
Бизнеске өзінің мамандығы бойынша өз уакытында өзінің жұмыс қызметі 
жоғары өсе алмай қалған және де мамандығы тіпті болмаған адамдарда кейінгі 
кездері  келе  бастады.  Біріншіден  –  өзінің  тиісті  материалдық  қаражатты 
кірістер  деңгейіне  қанағаттанбаған,  жоғарғы  білімді  және  кәсіпкерлік 
мамандықтары  бар  адамдар  бүгінгі  күндердегі  бизнесте  өзінің  көпшілігінде. 
Бүгінгі  күндері  бизнесте  жұмыс  істейтіндер,  олар  Қазақстандағы  бизнестік  ісі 
алға  жүріп  тұрған  бизнесмендер  мен  кәсіпкерлер.  Олар  өздерінің  бұрынғы 
уақытағы  бизнестен  жинаған  ақшалары  мен  нарықты  экономика  кезіндегі 
ресми бизнеске келді де өздерінің фирмаларын ресми заңды түрде тіркеп алды. 
Барлық  отандық  кәсіпкерлер  мен  бизнесмендер,  шынын  айтқанда  бизнес 
этикасының не екенін өздері де жақсы түсіне бермейді. 
Бизнесмендер  туралы  қарапайым  Қазақстандықтар  арасында  сұрақ-жауап 
жүргізген  кезде,  біздің  кәсіпкерлер  мен  бизнесмендердің  басты  кемшіліктері 
болып, олардың мәдениетсіздігі байқалды. 
Көптеген  отандық  бизнесмендер  өздерінің  істеп  жүрген  жұмыстарымен 
халық  алдында  өзінің  атағын  жоғарылатудың  орнына,  көпшілікте  өздерінің 
кірісі  туралы  көп  ойлап  кеткен.  Осы  тұрғыда  өте  жиі  өзінің  міндеттемесін 
дұрыс  ойдағыдай  етіп  орындамайтын,  партнерлерінің  ықыластылығына 
немқұрайды  қарап,  оларды  ашық  алдауға  да  баратын  жағдайлары  да  бар. 
Дегенмен,  өмірде  және  бизнесте  басшылыққа  алатын  принциптерді,  есепке 
алмау  дұрыс  емес,  оның  себебі  олар  қимылдағы  кәсіпкерліктегі  этикалық 
барысқа  өте  қатерлі  таңба  қалдырады.  Сипатты  заңдылық:  кісілердің  білімдік 
және  мәдениеттік  деңгейі  күшті  болған  сайын,  ол  соншалықты  қоғамның 
жаңашыл  экономикасына  жақын,  сондай-ақ  адам  арасындағы  істік 
қатынастарында шындық, тәртіптілік соншалықты аз болады.  
Бүгінгі  Қазақстанда  болып  жатқан  жағдай  көпшілікте  шаруашылық 
жағдайларымен дәлелденеді, ол өз уақытында жалақыны төлемеушілік, төлеген 
күнде  оны  уақтылы  бермеуі,  заңды  базалардың  қарама  қайшылығы,  үкіметтік 
құрылымның  көптеген  басқару  рычагтарын  жоғалтуы.  Бизнестегі  адалдыққа 
және  парасаттыққа  жылжудың  басты  жолы,  нарықтық  қатнастардың  нақты 
мәдениеттілігі  болып  экономиканы  көтеру  бүгінгі  кездегі  жаңашыл  нарықка 
өту.  Онда  шаруашылықты  жүргізу  жүйесіндегі  жағымсыз  кемістіктерді 
туғызатын тарихи, әлеуметтік және мәдениеттік жағдайларды жоюға мүмкіндік 
беріледі.  Қазақстандағы  бизнеске,  қоғамдық  этика  жағдайларына  өзінің 
көптеген түрлі таңбасын қалдырып, кейбір жағдайларда еліміздің әртүрлі өмір 
жүйелеріне қарама-қайшылық өзгерістерді тұғызу үстінде қалдырады.  
Бүгінгі  күндері  Қазақстанның  іскерік  ортасында  тұрақталған  жағдай  ол, 
бизнесмендердің  іскерлік  тәртіптілігінің  жоқтығы,  өзіне  алған  міндетті