Қазақстан  Республикасы  мен  Польша  Республикасының  өкілетті

141
 
 
республикасы  Парламенттің  шешім  қабылдау  тәртібі  мен  өз  уақытынан  аман 
қалып қазіргі Парламент қызметінің ажырамас элементіне айналған ережелерді 
қалдырды.  
Егер  Ежелгі  Рим  өзінің  қуаты  мен  үстемдігінің  арқасында  бірнеше 
мыңдаған  жылдар  аралығында  өркениет  үшін  талай  дүниелер  қалдырса,  оның 
аумағынан  тыс  жерлерде  орналасқан  өзге  дәуірдегі  әр  халықтың  олардың 
адамгершілік қауымдастығы қолданған өздерінің демократиялық институттары 
әрекет  еткен.  Мысалы,  қазақ  хандығында  хан  тағы  мұрагерлікпен  беріліп 
отырған, алайда, жаңа келген ханның таққа отыруы  феодалдық жиында ресми 
мойындалуы  қажет  болған.  Феодалдық    жиында  әскерилер,  рухани  және  ру 
ақсүйектерімен  бірге  тұрғындардың  төменгі  қабаты  да  қатысқан.  С.З. 
Зимановтың  мәліметтері  бойынша,  1772  жылы  Абылай  хан  болғанда 
феодалдық  жиында  7000  адам  қатысқан  [107,  б.5].  Мысалы,  Бөкей  ордасында 
он екі би Кеңесі маңызды рөл ойнаған және т.б. Дала өлкесінің өзге де шексіз 
кең  даласында  осылай  болған.  Бұл  хандардың  мемлекет  Басшысы  сияқты 
өздерінің биліктерінің заңдылығына мұқтаждығын білдіреді және сондықтан да 
жиындар шақырылған. 
Қазақстандағы хандар қанша билікке ие болса да, халық пікірімен санасып 
отырған,  ал  қиын  кезеңдерде  сыртқы  саяси  сұрақтар,  соғыс  пен  бейбітшілік 
сұрақтары  сияқты  шешімі  күттірмейтін  міндеттерді  шешу  үшін  олардың 
қолдауына ие бола алған. 
Тарихи  бірізділік  ережесімен  жүре  отырып,  Қазақстанның  Ресей 
империясының  құрамына  кіргеннен  кейін  өңір  патшалықтың  Ресейді 
Мемлекеттік дума арқылы реформалауға жасаған ұмтылыстары сияқты барлық 
оқиғаларды басынан өткереді. 1905 жылғы орыс төңкерісі барысында патшалық 
1906 жылы бұрыннан келе жатқан құрылымды өзгертуде биліксіз орган болған 
бірінші  Парламент  –  Мемлекеттік  думаны  құрғаны  жалпыға  мәлім,  алайда  ол 
Ресей  халықтарына  және  оның  ұлттық  шеттеріндегі  өзекті  сұрақтарды 
жұртшылық алдында мінберден көтеруге мүмкіндіктер берді.  
Парламенттегі 
қазақ 
демократиялық 
интеллигенция 
депутаттары 
Мемлекеттік  дума  қабырғасында  маңызды  шынығудан  өтті,  өйткені  сол 
уақыттағы  самодержавия  режимі  кезінде  Қазақстан  мен  Түркістанда  билік 
тарапынан  жүргізіліп  жатқан  отарлау  саясаты  жөнінде  ашық  айту  мүмкін 
еместін. 
Кейін  біз,  Думаға  сайланған  қазақ  зиялыларының  қазақ  ұлттық 
мемлекеттілігін  құру  үшін  патшалықпен  қарсы  күресте  халықты  бастағанын 
көреміз.  Олардың  қызметтері  «Алаш»  партиясы  мен  «Алаш  Орда» 
автономиясын  құруда  жалғасын  табады,  олар  жасаған  болашақ  Қазақстан 
дамуының  негіз  қалаушы  қағидалары  өзінің  шығармашылық  ойлары  жағынан 
өз уақытынан озып кеткен еді. Бұған қоса 70 жыл бойы мемлекетті халықтың 
өзі  басқарады  деген  елеспен  тұрғындарды  сайлауға  кеңінен  тартып  келген  
Кеңестер  съезі  болған  кеңестік  кезеңді  ұмытуға  болмас,  дегенмен,  бұлардың 
барлығы  қоғамдық  және  мемлекеттік  шараларды  ұйымдастыруда  тәжірибе 
қалдырғаны  белгілі.  Яғни,  жаңа  егеменді  мемлекет  Қазақстан  Республикасы 

142
 
 
өзіне  ең  алдымен  өзінің  және  өзге  де  халықтардың  әлемдік  тәжірибесін, 
дәстүрлері мен жаңартпаларын біріктірген.  
КСРО  ыдырағаннан  кейін  Қазақстан  1991  жылы  16  желтоқсанда  өзге 
одақтас  републикалар  сияқты  өзінің  егеменділігі  мен  тәуелсіздігін 
жариялағанын  атап  өту  керек.  Осы  сәттен  бастап  тамыры  Кеңес  мемлекетінің 
тарихына кеткен өкілді мекемелер өзгерістерге ұшырай бастайды. Осы тұрғыда 
бірінші, кейін екінші ҚР Конституцияларының жасалып, қабылданған кезеңіне 
қайта оралу керек. 
Қазақстан  Республикасында  жоғарғы  өкілдік  орган  болып  КСРО 
Конституциясына  сәйкес  болуы  керек  болған  Қазақ  КСР  Конституциясы 
бойынша құрылған Жоғарғы Кеңес табылды. 1936 жылға дейін жоғарғы өкілдік 
билік  органы  болып  әр  республикадан  сол  кезеңдегі    сайлау  заңнамасына 
сәйкес белгілі бір депутаттар саны жіберілген Кеңестер съезі қызмет атқарған. 
Съез  Орталық  Атқару  Комитетін  сайлады, оның  түптұлғасы  съездер  арасында 
тұрақты әрекет етуші орган Жоғарғы Кеңес болды. 
1936  жылғы  КСРО  Конституциясы  қабылданғаннан  кейін  оның  негізінде 
1937  жылы  Қазақ  кеңестік  социалистік  республикасының  Конституциясы 
қабылданған  болатын.  Онда  жоғарғы  билік  органы  болып  Орталық  Атқару 
Комитетін  алмастырған  Жоғарғы  Кеңес  табылды.  Іс  жүзінде  Жоғарғы  Кеңес 
Қазақстан Республикасындағы билік органдары мен басқаруды қайта құрудың 
соңына  дейін  әрекет  етті.  Сонымен  бірге,  Жоғарғы  Кеңестің  ХІІ  және  ХІІІ 
шақырылымдары  ыдырап  бара  жатқан  алып  державада  орын  алған  терең 
өзгерістер  кезеңінде  сайланып,  жұмыс  жасағандықтан  алдыңғыларынан 
түпкілікті ерекшеленгенін атап өту керек. Депутаттар тұңғыш рет Коммунистік 
партия  өктемдігінің  жойылуы  мен  маңызды  өзгерістердің  жақын  қалғанын 
сезінген  халықтың  рухани  көтеріңкі  көңіл  күйі  жағдайындағы  қоғамдық 
ұйымдардың қатысуымен баламалы негізде сайланды. Қазақстан Парламентіне 
белгілі  ғалымдар,  саясат  қайраткерлері,  шығармашылық  зиялыларының 
өкілдері  және  басқа  да  беделді  адамдар  сайланған  болатын.  Олар  жаңа 
мемлекетті құруды қалады және болып жатқан өзгерістердің қайтымсыздығына 
сенеді, сондықтан қысқа мерзім аралығында елде хаос пен тәртіпсіздік орнатуға 
тырысқан  кері  итермелеуші  күштерге  қарамастан,  көпұлтты  Қазақстанның 
демократиялық  дамуында  дұрыс  жол  табуы  үшін  әлеуметтік-экономикалық 
және саяси дағдарыс жағдайындағы қиын кезеңдерде көп жұмыстар жасайды.  
Бұл  кезеңде  тарихи  маңыздылығы  бар  оқиғалар  Польша  Халық 
республикасында  да  орын  алады.  Ереуілдер  толқыны,  «Солидарность» 
Жалпыполяктық  кәсіби  одағының  құрылуы,  қоғамдағы  өзгерістерді  басқа  да 
халық  топтары  мен  қоғамдық  қозғалыстардың  қолдауына  ие  болуы  поляк 
халқын  мемлекеттің  саяси  өмірі  мен  құрылысындағы  түпкілікті  өзгерістердің 
басталуына  жұмылдырады.  Сол  кездегі  қорғаныс  Министрі  В.  Ярузельский 
елдегі жағдайды тұрақтандыру үшін 1981 жылы 13 желтоқсанда әскери жағдай 
енгізеді, тек 1983 жылдың 22 шілдесінде ғана әскери жағдай алынып тасталады 
[23, б.508]. 

143
 
 
Варшава  келісімі  ұйымындағы  елдердегі  және  КСРО-ның  өзіндегі  саяси 
ахуал  ірі  көлемдегі  реформаларды  жүргізу  үшін  ішкі  поляк  демократиялық 
күштерді  қыздыра  түседі.  Поляк  демократтарының  бірінші  қадамы  мемлекет 
атауын 1989 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Поляк Халық Республикасынан 
Польша  Республикасына  өзгерту  болады.  Польшада  өткен  оқиғалар 
Қазақстандағы оқиғалар сияқты өте жылдам жүргенін айта кеткен жөн.  Қоғам 
тарапынан  болған  қысым  нәтижесінде  Поляк  біріккен  жұмысшылар  партиясы  
1990 жылдың 27-30 қаңтарында өткен соңғы 21 съезде өзінің қызметін тоқтату 
жөнінде  шешім  қабылдайды.  1990  жылдың  9  желтоқсанында  Польша 
Республикасының Президенті болып Лех Валенса сайланады [23, б.508]. 
Қазақстан  мен  Польша  арасында  тарихи  салыстыру  жүргізе  отырып  екі 
елдің тоталитарлық режимнен босауы бейбіт жолмен жүргенін айта кету керек, 
бұл  оларға  өздеріндегі  реформаларды  тыныштық  жағдайында  дайындап, 
оларды жаңа демократиялық Конституцияларында бекітуіне мүмкіндік берді. 
Н.Н.  Турецкий  ХІІ  шақырылымдағы  Жоғарғы  Кеңес  съезі  ең  өнімді 
болғанын  айтады,  онда  Қазақстанның  болашақ  демократиялық  дамуын 
анықтаған  Негізгі  заңдар  қабылданған  болатын.  Айта  кететін  болсақ,  1990 
жылғы 24 сәуірдегі «Қаз КСР Президент лауазымын бекіту туралы» Заң, 1990 
жылғы  25  қазандағы  «Қазақ  КСР-інің  Мемлекеттік  егемендігі  туралы» 
Декларация,  1991  жылғы  16  желтоқсандағы  «Қазақстан  Республикасының 
мемлекеттік  тәуелсіздігі  туралы»  ҚР  Заңы  және  т.б.  [201,б.16].  Және  де  ең 
маңыздысы,  1993  жылдың  28  қаңтарында  ХІІ  шақырылымдағы  Жоғарғы 
Кеңестің  дербес  мемлекет  ретінде  қабылдаған  Қазақстанның  Конституциясы 
[203, б.19]. 
Қазақстан  ғалымдары  Қазақстан  Республикасының  ХІІ  шақырылымдағы 
Жоғарғы  Кеңесі  биліктің  бір  қолда  шоғырлануы  идеясынан  бас  тартып,  оның 
бөлінуіне  уәде  бергенін,  алайда  бұл  өзінің  логикалық  аяқталуына  жетпей 
қалғанын айтады [204, б.45]. 
Кейінгі  оқиғалар,  ХІІІ  шақырылымдағы  Жоғарғы  Кеңестің  1994  жылдың 
сәуірінен  1995  жылдың  наурызына  дейін  11  ай  жұмыс  жасап,  өзін-өзі 
таратқанын  көрсетеді.  1995  жылдың  шілдесіне  қарай  Республикада  жаңа 
Конституцияның  жобасы  әзірленіп,  жалпы  халықтық  талқылауға  ұсынылды. 
Конституция  жобасы  бойынша  678  ұсыныс  пен  ескертулер  түсті.  Турецкидің 
пікірі  бойынша,  біздің  қоғамымыздың  ары  қарай  даму  перспективаларын 
айқындауда  және  Конституцияны  қабылдауда  Н.Назарбаевтың  «Қазақстандық 
жол»  атты  кітабы  үлкен  рөл  атқарған,  онда  Конституцияның  әр  нормасы 
қаншама  рет  зерделенгені  жазылады,  сондықтан  жаңа  Заң  барлық  факторлар 
мен көзқарастарды ескере отырып, біздің еліміздің болашағын анықтайды. 1995 
жылы  30-тамызда  болған  жалпыхалықтық  референдумда  Республика 
сайлаушыларының  90%  қатысып,  солардың  89%-ы  жаңа  Конституцияны 
қолдап дауыстарын берген [203, б.28]. 
Бұрынғы  ҚР  Конституциясы  Жоғарғы  Кеңестің  шексіз  өкілеттіліктерімен 
ерекшеленді,  ол  өз  кезегінде  әртүрлі  билік  араларында  тайталастық  тудырып, 
біртіндеп  парламенттік  республиканың  қалыптасуына  алып  келе  жатқан  еді. 

144
 
 
Алайда, сол кезеңдегі жағдай күшті билікті талап етті, нәтижесінде Республика 
президенттік Республиканы қалыптастыруға біртұтас жолды ұстанды.  
ҚР  Конституциясы  бірінші  баптан  бастап  Қазақстанды  жоғарғы 
құндылығы адам, оның өмірі, құқығы және бостандығы деп санайтын, зайырлы, 
құқықтық  және  әлеуметтік  мемлекет  ретінде  жариялағанын  атап  өту  керек. 
Конституция екі палаталық жүйеден тұратын қазақстандық парламентаризмнің 
іргетасын  қалады,  және  де  Республиканы  президенттік  басқару  нысаны  бар 
біртұтас  мемлекет  деп  бекітіп,  мемлекеттік  биліктің  бөлінуі  қағидасын 
белгіледі. Олар «Қазақстан Республикасының үкіметі туралы», «Сот жүйесі мен 
судьялар  мәртебесі  туралы»  конституциялық  заңдарда  көрініс  тапқан  [203,  б. 
30]. 
Конституцияға  сәйкес  Қазақстан  Республикасының  Парламенті  бір  ғана 
заң  шығарушы  орган  болып  саналмайды,  өйткені  1995  жылғы  ҚР  Негізгі  Заң 
бойынша  кейбір  төтенше  жағдайларда  Президент  те  заң  шығарушылық 
өкілеттікке ие. 
Парламент  қос  палата  –  Сенат  пен  Мәжілістен  тұрады.  Бұл  әлемдік 
тәжірибедегі  парламенттік  мекемелер  құрылымының  дәстүрлі  нысандарының 
бірі.  Ғ.С.  Сапарғалиев  Парламенттің  төменгі  палатасы  –  Мәжіліс,  жалпы 
Республика  халықтарының  барлығының  мүдделерін  білдіретінін,  олардың 
депутаттары 
жалпыхалықтық 
сайлауларда 
сайланатынын,  ал 
Сенат 
депутаттары  өздерінің  қалаулылары  –  Республика  облыстарындағы  Мәслихат 
депутаттарының жанама сайлауы арқылы сайланатынын айтады. Сенаттың бір 
бөлігі Президентпен тағайындалады [195, б.332]. 
ҚР  Конституциясының  50  бабына  сәйкес  Сенат  әр  облыстан, 
республикалық  маңызы  бар  қаладан  және  Қазақстан  Республикасының 
астанасынан  екі  адамнан  өкілдік  ететін  депутаттардан  құралады.  Ары  қарай, 
бапта  Сенаттың  он  бес  депутатын  қоғамның  ұлттық-мәдени  және  өзге  де 
елеулі  мүдделерінің  білдірілуін  қамтамасыз  ету  қажеттілігін  ескере  отырып 
Республика Президенті тағайындайтыны жазылған [205]. 
Қазақстандық Парламенттің төменгі палатасы Мәжіліс 5 жылға сайланады 
және  107  депутаттан  тұрады.  1995  жылғы  Конституция  бойынша  Мәжілістің 
тоқсан сегіз депутатын сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы 
негізінде  жасырын  дауыс  беру  арқылы  жүзеге  асырылады.  Қазақстан  халқы 
Ассамблеясы тоғыз депутатты ұсынады [205, б.296]. 
Атап  өтілгендей,  Сенат депутаттары  жанама  сайлау  құқығы  негізінде 
жасырын  дауыс  беру  жолымен  сайланады,  50-бапта  Сенат  депутаттарының 
өкілеттік  мерзімі  6  жыл,  олардың  жартысы  әр  3  жыл  сайын  қайта  сайланып 
отыратыны  жазылған.  Сәйкесінше,  кезекті  сайлау  олардың  өкілеттік  мерзімі 
аяқталғанға дейінгі екі айдан кешіктірілмей өткізіледі. 
Бұл  жылдары  поляк  ғалымдары  мен  қоғамдық  қозғалыстары  өздерінің  
Негізгі  Заңы  –  Польша  Республикасының  1997  жылы  қабылданған 
Конституциясын  жасау  бойынша  үлкен  күрделі  жұмыстар  жасағанын  айта 
кеткен жөн. Конституцияның IV тарауы толығымен Республика Парламентінің 
Сенаты  мен  Сейміне  арналған.  Конституцияға  сәйкес Сеймге  21  жасқа  толған 

145
 
 
поляк азаматы, ал Сенатқа 30 жасқа толған Польша азаматы сайлана алды (99 б. 
1 тармақ). 
Поляк  Парламентінің  қазақстандықтан  айырмашылығы  болып  олардың 
өкілеттік  мерзімінің  4  жыл  болуында. Сеймге  460 депутат  тікелей дауыс  беру 
арқылы  сайланса,  Сенатқа  –  100  депутат  сайланады.  Польша  Республикасы 
Конституциясының 98 бабының 3 тармағында Сеймнің өкілеттік мерзімі оның 
депутаттарының 2/3 кем емес дауыс беруі арқылы қабылдаған Қаулысы арқылы 
қысқартылатыны  айтылады.  Бұған  қоса,  Президент  Сенат  Маршалын 
тыңдағаннан  кейін  белгілі  бір  жағдайларда  Парламент  өкілеттігін  қысқарта 
алады  (98  б.  4  т.),  және  бір  мезгілде  Парламент  таратылғаннан  кейін  45  күн 
аралығында жаңа сайлау мерзімін тағайындауы мүмкін [206]. 
1995  жылғы  ҚР  Конституциясында  Сенат  пен  Мәжіліс  депутаттарына 
қойылатын  талаптар  нақты  анықталған.  Алайда,  Польша  Заңнамаларынан 
ерекшелігі  Парламенттің  төменгі  Палатасының  жас  мөлшері  жоғарырақ  –  25 
жас,  ал  Қазақстан  Сенатына  сайланатын  үміткерге  Польшадағыдай  30  жастан 
төмен болмауы керек. 
С.Амандыкова  үміткерлерге  қойылатын  10  жыл  мерзімді  құрайтын  ҚР 
азаматтылығы және жас цензісімен қатар отырықшылық цензісі қойылатынын, 
яғни тиісті облыс немесе республикалық маңызы бар қала аумағында кемінде 3 
жыл  тұрақты  тұруы  талабымен  бірге  жоғары  білімінің  болуы  талап  етілетінін 
атап  өтеді.  С.Амандыкованың  пікірінше,  Парламент  депутаттарына  қатысты 
бұл  конституциялық  ереже  өте  орынды,  өйткені  ол  депутаттарға  жүктелетін 
үлкен  жауапкершілікпен,  олар  қабылдайтын  шешімдердің  маңыздылығының 
жоғары болуы осы депутаттардың жоғары ой өрістілігіне, кәсібилігіне, өмірлік 
тәжірибесіне,  даналығына  және  ұстамдылығына  байланысты  болуымен 
түсіндіріледі [207]. 
Қазақстанның  Конституциясы  Польша  Конституциясы  сияқты  өзінің 
депутаттарына иммунитеттерді қамтамасыз етеді, яғни, депутаттарды тұтқынға 
алуға,  күштеп  әкелуге,  сот  тәртібімен  белгіленетін  әкімшілік  жазалау 
шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған 
реттерді  қоспағанда,  тиісті  Палатаның  келісімінсіз  қылмыстық  жауапқа 
тартуға болмайды (52, б.4 т.). 
Мысалы,  Польша  Республикасының  Конституциясында  Парламент 
депутаттарының  Поляк  Ұлттық  Банкі  Төрағасының,  Жоғарғы  бақылау 
Палатасының  Төрағасының,  азаматтық  істер  бойынша  Уәкілдің,  радиотарату 
және  телевидение  Кеңесінің  Мүшесінің,  Елшінің,  және  де  Сейм  кеңсесінің 
лауазымын, Сенат кеңсесінің, Республика Президентінің кеңсесінің және үкімет 
әкімшілігі  кеңсесінің  лауазымдарын  қатар  атқара  алмайтыны  жазылған.  Және 
де  Польша  Республикасының  Конституциясына  сәйкес  судья,  прокурор, 
азаматтық  қызмет  шенеунігі,  әскери  қызметкер,  полиция  лауазымды  тұлғасы, 
мемлекет қорғаудың лауазымды тұлғалары депутаттық мандатты жүзеге асыра 
алмайды [206, б.178]. 
Қазақстан  Заңнамасындағы  52  б.  3т.  Парламент  депутаттарының  басқа 
өкілді  органның  депутаты  болуға,  оқытушылық,  ғылыми  және  өзге  де 

146
 
 
шығармашылық  қызметтен  басқа,  ақы  төленетін  өзге  де  жұмыс  атқаруға, 
кәсіпкерлікпен  шұғылдануға,  коммерциялық  ұйымның  басшы  органының 
немесе  байқаушы  кеңесінің  құрамына  кіруге  құқығының  жоқтығы  жазылған. 
Бұлардың орындалмауы олардың өкілеттіктерінен айырылуына әкеліп соғады. 
Қазақстан  мен  Польша  депутаттары  лауазымға  кірісер  алдында  ант 
беретінін айта кету керек. Польяк депутаттары ант бергенде сөздерін алдымен 
«Құдай маған көмектессін» деген сөйлемнен бастайды (104 б. 2 т.) [206, б.234]. 
Польша  Конституциясы  мен  олардың  Парламентінің  ерекшелігін  тарихи-
діни  дәстүрлер  көзқарасы  тұрғысынан  түсіну  керек.  Бұл  Польша 
Республикасының  зайырлы  мемлекет  бола  тұра  өздерінің  түбі  ғасырлармен 
тарихқа  ұласқан  және  ұлт  менталитетін  қалыптастырған  діни  және  мәдени 
тамырларын  ерекшелеуге  ұмтылыс  жасағанын  білдіреді.  Поляк  халқының  өз 
тәуелсіздігі үшін өзінен басым күшке ие көрші державалармен күресте бірнеше 
рет  жеңіліс  тауып,  көптеген  ғасырлар  бойы  солардың  езгісінде  болуы  және 
поляк мемлекеттілігінің III Реч Посполита түрінде қайта қалпына келуі – оның 
отандастарының 
ежелгі 
арманы 
болатын. 
Сондықтан, 
Польша 
Конституциясында  мемлекеттің  негізгі  мақсаты  ел  аумағында  тұратын  өзге 
халық  өкілдерінің  қоғамның  толыққанды  мүшесі  ретінде  сезінуіне  және 
Польша  Конституциясының  демократиялық  қағидаларымен  қорғалуына 
мүмкіндік беретін поляк ұлттық мемлекеттілігін қайта құру болып табылатыны 
бірнеше рет атап өтіледі. 
ҚР  Конституциясының  58  бабына  сәйкес  әр  Палата  өз  депутаттарының 
арасынан жасырын дауыс беру арқылы мемлекеттік тілді еркін меңгерген Сенат 
пен Мәжіліс Төрағаларын сайлайды. Сенат Төрағасының лауазымына үміткерді 
Президент,  ал  Мәжіліс  Төрағасы  лауазымына  палата  депутаттары  ұсынады. 
Польша  тәжірибесінде  110  бапқа  сәйкес  Сейм  өз  құрамынан  Сейм  Маршалы 
мен  Вице  Маршалдарды  сайлайды.  Сейм  Маршалы  Парламенттегі 
талқылауларда  төрағалық  етеді  және  сыртта  Сейм  атынан  өкілдік  етеді. 
Сәйкесінше Сенат Маршалын Сенат сайлайды [206, б.235]. 
ҚР Конституциясының 52-бабының 2-тармағында Парламент депутаттары 
оның  жұмысына  қатысуға  міндетті  екені,  жеке  өзі  ғана  дауыс  беретіні, 
депутаттардың Палаталар мен олардың органдарының отырыстарына дәлелді 
себептерсіз  үш  реттен  артық  қатыспауы,  сол  сияқты  дауыс  беру  құқығын 
басқа  біреуге  беруі  белгіленген  жазалау  шараларының  қолданылуына  әкеліп 
соғатыны  көрсетілген.  Бұл  бап  депутаттардың  әртүрлі  комиссиялар  мен 
бөлімдердегі  қызметін  ынталандыруға  бағытталғанын  және  бірінші  күннен 
бастап  Парламенттің  қарқынды  жұмыс  жасайтын  билік  органы  екенін 
байқаймыз. 
ҚР  Конституциясының  осы  бабында  Парламент  депутатының  өкілеттігі 
орнынан  түскен,  ол  қайтыс  болған,  соттың  заңды  күшіне  енген  шешімі 
бойынша  депутат  іс-әрекетке  қабілетсіз,  қайтыс  болған  немесе  хабарсыз 
кеткен  деп  танылған  және  өзге  де  заңмен  көзделген  жағдайлардағы  депутат 
өкілеттігінің  өзгеру  тәртібі  нақты  анықталған.  Депутаттардың  қандай 
жағдайда  өздерінің  мандаттарынан  айырылатыны  жайындағы  сұрақтар  жан 

147
 
 
жақты шешілген: бұл оның Қазақстаннан тысқары жерге тұрақты тұруға кетуі; 
оған 
қатысты 
соттың 
айыптау 
үкімі 
заңды 
күшіне 
енуі;  
Қазақстан  Республикасының  азаматтығын  жоғалтуы  және  де  өзін  сайлаған 
саяси  партиядан  шығуы  немесе  шығарылуы; оны  сайлаған  саяси  партияның 
қызметін тоқтатуы [205, б.301]. 
Қазақстан 
Республикасының 
Конституциясында 
Парламент 
Палаталарының  отырыстарының  регламенттері  мен  өкілеттіктері  нақты 
жазылған,  олар  53  тен  58-ге  дейінгі  баптармен  реттеледі.  53-бапта  Парламент 
палаталардың  біріккен  отырыстарында  Президенттің  ұсынысы  бойынша 
Конституцияға  өзгерістер  мен  толықтырулар  енгізеді,  Үкіметтің,  Есеп 
комитетінің  есептерін  бекітеді.  Президентке  оның  бастамасы  бойынша  әр 
Палата  депутаттары  жалпы  санының  2/3  даусымен  бір  жылдан  аспайтын 
мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге хақылы, Парламент онымен қоса соғыс 
және бітім мәселелерін шешеді және т.б. Республика Президентінің ұсынысы 
бойынша  бейбітшілік  пен  қауіпсіздікті  сақтау  жөніндегі  халықаралық 
міндеттемелерді  орындау  үшін  Республиканың  Қарулы  Күштерін  пайдалану 
туралы  шешім  қабылдайды  (ҚР  Конституциясының  53  бабы).  Дәл  осылай, 
Польша Конституциясының 116 бабына сәйкес Сейм Республика атынан соғыс 
жағдайы  және  бітім  мәселелерін  шешеді.  Сонымен  бірге,  осы  баптың  2-
тармағында  Сеймнің  Польшаға  қарулы  шабуыл  жасалғанда  немесе 
халықаралық  келісім-шарт  бойынша  басқыншылықтан  бірлесіп  қорғану 
міндеттемесі  туындағанда  соғыс  жағдай  туралы  Қаулы  қабылдайтыны 
көрсетілген. 
Қазақстандық  Парламент  Республикадағы  конституциялық  заңдылық 
туралы  Конституциялық  Кеңестің  жыл  сайынғы  Жолдауын  тыңдайтынын, 
Палаталардың 
бірлескен 
комиссияларын 
құратынын 
және 
олардың 
Төрағаларын  орындарынан  босататынын  айта  кету  керек.  Сонымен  қоса,  ҚР 
Парламентінің әр палатасы ерекше өкілеттіктерге ие. 
Конституцияның 61 бабына сәйке ҚР Президенті, Парламент депутаттары 
мен  Үкіметтің  Қазақстандық  Парламенттегі  заң  бастамашылығы  құқықтары 
бар.  Екі  мемлекеттің  Парламенттеріндегі  заң  жобалары  қалыптасқан  әлемдік 
тарихи  дәстүр  бойынша  3  оқылымда  қарастырылады.  Президент  Заң 
Жобаларын  қарастыруда  артықшылық  беруге  және  заң  жобасын  қарастыруды 
шұғыл  деп  жариялауға  құқылы,  бұл  оның  Парламентте  бір  айлық  мерзімде 
қарастырылуын білдіреді [205, б.349]. 
Польша  Конституциясының  118  бабы  бойынша  заң  шығару  бастамасы 
құқығы  депутаттарда,  Сенатта,  Президент  пен  Министрлер  Кеңесінде  бар.  2 
тармақта  заң  шығару  бастамасы  сайлау  құқығына  ие  кем  дегенде  100 
азаматтардан  құралған  топқа  тиесілі.  Осы  іс  бойынша  өндіріс  тәртібі 
Конституцияда көрсетіліп, Заңмен анықталады және бастамашылар Сеймге Заң 
Жобасын енгізе отырып оның орындалуының қаржылық салдарларын ұсынады 
[206, б.241]. 
Заң шығарушылық үрдіс польшалық және қазақстандық Конституцияларда 
өте  ұқсас,  мысалы,  ҚР  Конституциясының  54  бабына  сәйкес  заңдар  мен 

148
 
 
конституциялық  заңдар  алдымен  жеке  отырыстар  арқылы  Мәжілісте,  кейін 
Сенатта  қарастырылығаннан  кейін  қабылданады,  соның  ішінде  респбликалық 
бюджет  бекітіледі,  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізіледі,  мемлекеттік 
салықтар  бекітіледі  немесе  алынып  тасталады,  Қазақстанның  әкімшілік 
аумақтық  сұрақтары  шешіледі,  мемлекеттік  марапаттаулар,  әскери  құрмет 
атақтары  және  басқалары,  класстық  шендер,  дипломатиялық  дәрежелер 
тағайындалады,  Республиканың  мемлекеттік  символдары  анықталады  [205, 
б.310]. 
Бұл  бапқа  сәйкес  ҚР  Парламенті  мемлекеттік  бюджеттің  орындалуы 
жөніндегі  есепті  алғашында  Мәжілісте,  кейін  Сенатта  талқылайды,  және  де 
Президент қарсылық білдірген Заң немесе Заңның баптары бойынша қарсылық 
білдірген күннен бастап бір айға дейінгі мерзімде қайта талқылап, дауыс бере 
алады. 
Ары  қарай  бапта  егер  әр  Палата  депутаттарының  жалпы  санының 2/3 
көпшілік  даусымен  бұрын  қабылданған  шешімді  растайтын  болса, 
Президенттің бір ай ішінде заңға қол қоятыны айтылады. Бұнымен қатар, егер 
Президент  қарсылығы  ең  болмағанда  палаталардың  бірімен  еңсерілмесе,  заң 
қабылданбайды  немесе  Президент  ұсынған  редакцияда  қабылданды  деп 
саналады. 
Конституцияда  Парламентпен  қабылданған  конституциялық  заңдарға 
Мемлекет  басшысының  қарсылығы  осы  тармақшада  көзделген  тәртіппен 
қаралатыны  көрсетілген.  Бұл  ретте  Парламент  Президенттің  конституциялық 
заңдарға қарсылығын әр Палата депутаттарының жалпы санының кемінде  3/4 
даусымен еңсереді [205, б.311]. 
Польша  Республикасының  Негізгі  Заңының  121  бабына  сәйкес,  Маршал 
Сейм қабылдаған заңды Сенатқа жібереді. Сенат Заң жобасын берілген күннен 
бастап 30 күні ішінде еш өзгеріссіз қабылдауы, түзетулер енгізуі немесе мүлдем 
қабылдамауы мүмкін. Егер заң жобасы берілгеннен 30 күн ішінде тиісті Қаулы 
қабылданбаса Заң Сейм ұсынған редакцияда қабылданды деп есептеледі [208]. 
Польша  Конституциясының  122  бабына  сәйкес  өндіріс  аяқталысымен 
Сейм  Маршалы  Заң  жобасын  Республика  Президентіне  ұсынады.  Республика 
Президенті  21  күн  ішінде  оны  «Дзенник  Устав  Жечипосполитой  Польскей» 
ресми баспа құралында жариялау туралы Жарлық шығарады [208, б.164]. 
Президент  қол  қойғанға  дейін  тиісті  Заңның  Конституцияға  сәйкестігі 
жөнінде  сұрақты  қарастыру  үшін  Конституциялық  Трибуналға  жүгінуге 
құқылы.  Ары  қарай,  122  бапта  Польша  Президентінің  Конституциялық 
Трибуналмен сәйкес деп мойындалған Заңға қол қоюдан бас тарта алмайтыны 
айтылады. 
 Аталған  баптың  4-тармағында  Польша  Президентінің  Конституциялық 
Трибунал сәйкес емес деп таныған Заңдарға қол қоймайтыны көрсетіледі. 
Осы  баптың  5  тармағында  егер  Президент  3  бөлімдегі  тәртіпке  сәйкес 
Конституциялық  Трибуналға  ұсыныс  білдірмесе,  ол  негізделген  ұсыныспен 
Сеймге  қайтадан  қарастыруға  жібере  алатыны  айтылған.  Заң  бойынша 
депутаттардың  жартысынан  көбінің  қатысуындағы  3/5  көпшілік  дауысымен 

149
 
 
қайта  қаулы  шығарылғаннан  кейін    Президент  7  күн  ішінде  Заңға  қол  қояды 
және оны «Дзенник Устав Жечипосполитой Польскей» ресми баспа құралында 
жариялау туралы Жарлық шығарады [208, б.165]. 
Қазақстан ғалымдары жас қазақстандық Парламентте саяси партиялар мен 
депутаттық  топтардың  фракциялары  құрыла  бастағанын  айтады.  Мысалы, 
Парламент  жұмысында  2007  жылы  Мәжіліс  жанынан  құрылған  Қоғамдық 
Палатаның  рөлі  ерекше  және  ол  билік  пен  азаматтық  қоғам  арасында  диалог 
жүргізуде  жақсы  бір  нысан  болып  табылады.  Бұл  органның  маңызы  өте  зор 
болмақ,  өйткені,  көптеген  қызықты  әлеуметтік  жобалар  Парламент 
депутаттарының  қолдауының  арқасында  қарастырылып,  өмірге  келуі  мүмкін  
[209]. 
Біздің  елдеріміздің  арасындағы  қарым-қатынас  тату,  ынтымақты  және 
өзара  пайдалы  болып  табылады.  Осы  ретте,  2016  жылдың  5  мамырында 
Қазақстан Республикасының Сенат Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев пен Сенат 
Маршалы Станислав Карчевский екі ел арасындағы парламентаралық дамудың 
перспективалары жөнінде талқылағанын айта кету керек. С. Карчевский, Поляк 
елі  Қазақстанды  мемлекеттік  өмірдің  барлық  салаларында  ынтымақтасу  үшін 
стратегиялық серіктесі деп санайтынын атап өтті. Ол осы жылдың тамызында 
ҚР  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  Польшаға  ресми  іс  сапармен  келетінін 
мәлімдеді [210]. 
Жоғарыда  айтылғандар  негізінде,  біз  қазақстан  және  польша 
Парламенттері  өкілеттіктерінің  маңызды  сұрақтарын  салыстыра  отырып 
Қазақстанның  өз  өкілді  органдарын  ұйымдастыруда  ширақ  дамып  келе 
жатқанын  көреміз  және  нақты  нәтижелерді  де  байқауға  болады.  ҚР 
Президентінің  мемлекет  өміріндегі  рөлі  біздің  Негізгі  заңдарымыз  – 
Конституцияларымыз  арасында  белгілі  бір  айырмашылықтарды  білдірсе  де, 
жоғарыда  көргеніміздей,  көптеген  ережелер  ұқсас  және  үндес.  Әрине  ол 
түсінікті,  өйткені  қазақстандық  Конституция  президенттік  басқару  нысанын 
бейнелейді,  алайда  Парламент  өкілеттіктерін  көбейтуге  бағытталған 
реформалардың  жүргізілуі  нәтижесінде  Қазақстан  парламенттік  республиканы 
құру мақсатына келе жатыр. 
Сондықтан,  Қазақстан  мен  Польша  Парламенттері  өкілеттіктерінің 
арасындағы  өзгешеліктердің  болуы  орынды  және  өкілді  билікті  нығайтудағы 
Президент  Н.Ә.  Назарбаев  ұстанған  қазақстандық  бағыт  іс  жүзінде  жоспарлы 
түрде  жүзеге  асырылып  келе  жатқанын  білдіреді,  әрі  оның  табысты  іске 
асырылуы үшін барлық негізі бар.  
 
 
 

жүктеу 1,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: