5.2.
Байланыс
құралдарының
түрлері
«
Құрал
»
терминін
ұйымдарды
зерттейтін
ғылымда
үш
түрлі
түсінікпен
ашып
көрсетеді
.
1.
Толық
жүйедегі
байланыс
құралы
жүйедегі
барлық
тұлғалар
байланысының
тұрақты
схемасын
қамтиды
,
соның
ішінде
ұйымда
1000-
ға
жуық
тұлғаны
топтастыра
алады
.
2.
Байланыс
жүйесінің
басқа
элементтеріне
қарағанда
бір
-
бірімен
өзара
жиі
əрекеттесетін
ішкі
жүйені
анықтайтын
байланыс
тобы
.
Топ
көбінде
5-
тен
25-
ке
дейін
мүшені
қамтиды
,
кейде
саны
одан
да
артып
жығылады
.
Топтар
ұйымдағы
байланыс
құралының
(
тұлғалардың
арнайы
байланыстырушы
рөлдері
бар
)
негізгі
компоненті
болып
есептеледі
.
3.
Белгілі
бір
тұлғаның
басқа
тұлғалармен
байланыс
ағынының
тұрақты
схемасын
анықтайтын
байланыстың
жеке
құралы
.
Əр
тұлғаның
өзі
нақты
бір
мəселелер
бойынша
басқа
тұлғалармен
қатынасатын
өзіндік
құралы
бар
.
Осылайша
,
тұлғаның
өзіндік
байланысатын
ішкі
ортасы
болады
.
Өзіндік
құрал
ара
-
тұра
тұлғаның
мінез
-
құлқын
түсіндіреді
.
92
Өзіндік
құралдың
екі
түрін
бөліп
қарастыру
керек
:
туа
бітетін
жəне
өзара
байланысты
.
Туа
біткен
зіндік
жеке
құрал
–
тұлғаның
өзара
бір
-
бірімен
араласпайтын
тұлғалармен
əрекеттесу
құралы
.
Өзара
байланысты
өзіндік
құрал
дегеніміз
–
тұлғамен
басқа
тұлғалардың
да
бір
-
бірімен
əрекеттеседі
.
Белгілі
бір
тұлға
басқа
тұлғалармен
қарым
-
қатынас
жасайтындықтан
өзара
байланысатын
жеке
құрал
шеңмен
тараған
.
Бірақ
көптеген
өзіндік
құралдар
арасында
туа
біткенінде
өзара
байланысы
да
бола
береді
.
Əлсіз
байланыстардың
күші
.
Өзара
байланысты
өзара
құралдардағы
байланыстың
тұрақты
қалыптасқан
құрылымдары
мүшелері
арасында
ақпараттың
нəтижелі
алмасуына
септігін
тигізеді
.
Олар
осы
жүйеге
мəліметтің
түсуіне
тасқауыл
қоюы
мүмкін
.
Жақын
достар
жаңалықтарды
бір
-
біріне
жиі
айта
бермейді
.
Сондықтан
өзара
байланысты
өзіндік
жүйеге
жаңа
ақпарат
көп
түспейді
.
Бұл
жүйені
аша
түсу
үшін
бір
мазмұнды
емес
ақпараттардың
ағыны
керек
,
олай
болмаған
жағдайда
мəліметтердің
жетпейшілігі
сезіледі
.
Адамдардың
қарым
-
қатынасы
əдетте
жаңалық
пен
олардың
бір
-
біріне
беретін
мəліметерінің
ұқсастығы
арасындағы
тепе
-
теңдікті
орнатады
.
Тұлғааралық
жүйелерді
əрекеттеушілер
. «
Əлсіз
жүйелерінің
күші
»
деп
аталған
мəселемен
соқтығысты
.
Зерттеулерінің
қысқаша
қорытындысын
былайша
түсіндіруге
болады
:
екі
тұлға
арасындағы
байланыс
жүйелерінің
ақпараттық
күші
қайнар
көз
бен
ақпарат
алушының
əлеуметтік
статусының
жақындығына
кері
пропорционалды
.
Басқа
сөзбен
айтқанда
,
жаңа
идея
үлкен
əлеуметтік
қашықтықтан
,
яғни
социометриялық
байланыстар
немесе
туа
біткен
тұлғалық
жүйелер
арқылы
өтсе
тұлғалардың
көпшілігіне
жетеді
.
Өзара
байланысқан
тұлғалық
жүйелер
əлсіз
ақпараттық
күшке
ие
.
Əлсіз
байланыстар
ақпаратқа
жаңалықтың
топқа
тапқа
кең
тарауына
мүмкіншілік
береді
.
Неғұрлым
ашық
жəне
иілгіш
құрылымды
жаңалықтар
байланыс
жүйелерін
тез
тарайды
,
бұл
үшін
байланыс
жүйесін
түрлі
жеке
баптардың
түріне
қалыптастыру
керек
.
5.3.
Байланыс
мəнін
тарату
Ұйым
мүшелері
бір
-
бірімен
əр
түрлі
қызметтерді
атқару
барысында
қатысады
.
Байланыс
рөлдері
дегеніміз
–
ақпарат
тарату
процесін
орындайтын
ұйым
мүшелерінің
қызметі
.
Кейбір
тұлғалар
«
күзетші
»
мəнін
атқарады
:
Олар
кіретін
ақпараттардың
ағынын
бақыласа
,
басқасы
топтарды
байланыстыратын
маңызды
орындарды
иеленеді
.
Оларды
«
байланысшы
»
деп
атайды
.
Адамдардың
үшінші
тобының
басты
айырмашылығы
басқалардың
мінез
-
құлқына
формальды
емес
93
шешуші
əсерін
тигізуінде
,
олар
«
ой
пікірдің
көшбасшылары
(
лидер
)»
(
формальды
емес
көшбасшылар
).
Төртінші
топ
–
космополиттер
–
олар
жүйені
сыртқы
ортамен
байланыстыратын
болғандықтан
ұйымның
«
əлемге
терезесі
»
болып
есептеледі
.
«
Күзетші
» –
құрылымда
тиісті
берілген
жолға
келе
жатқан
ақпараттар
ағының
бағалап
отыруға
тұлға
.
«
Күзетшінің
»
қызметі
бұрау
қызметіне
ұқсас
.
Егер
сіз
дереу
бастығыңызбен
кездескіңіз
келіп
оны
секретаршасы
«
конференцияда
»
десе
«
күзетші
»
екенін
онда
түсінеміз
.
«
Күзетшіліктің
»
бір
қызметі
ақпараттық
ауыртпалықты
азайтудан
тұрады
. «
Күзетші
»
ақпарат
ағынын
саралайды
,
маңызды
аздау
хабарларды
бөгеп
,
ең
негізгісін
жеткізеді
,
ұйымның
қалыпты
жұмыс
істеуіне
кедергі
келтірмей
,
ақпарат
тасқынын
кемітуге
көмектеседі
.
Массачусетс
технологиялық
институтының
(
АҚШ
)
Слоундық
бизнес
мектебінде
Т
.
Аллен
«
күзетші
»
ғалымдарының
мінез
-
құлқына
бірнеше
зерттеулермен
олардың
арасындағы
ақпарат
ағынына
социометриялық
анықтамалар
жүргізді
.
Т
.
Аллен
«
технологиялық
күзетшілер
»
деп
атап
көрсеткен
тұлғалар
ғалымдар
арасындағы
техникалық
жəне
ғылыми
маңыздағы
хабарлардың
ағынын
бақылады
.
Олар
,
əдеттегідей
,
өздерінің
зертханасындағы
,
сондай
-
ақ
басқа
да
көптеген
ғалымдармен
байланыс
орнатты
.
Мұндай
адамдар
ақпаратты
алып
,
оңдеп
,
оны
өз
қызметтестеріне
тарату
сияқты
бір
жүйенің
шегінде
əрекет
ете
алады
.
Бүгінде
ұйымдарды
толық
жетілмеген
байланыстарды
реттеу
процесін
кезінен
зерттеуге
қажеттілік
туып
отыр
.
Топтардағы
маңызды
«
күзетшісін
»
жұмыстарды
не
үшін
соған
сай
адамдар
атқаратындығын
білу
керек
.
Формальды
күзетшілердің
қызметтері
қандай
шамада
жəне
сəйкес
келе
ме
?
Ауырпалықты
азайту
тұрғысындағы
ақпарат
ағынын
бақылауда
(
маңызды
ақпараттарды
жоғалтпай
бұрмаламай
) «
күзетшілердің
»
қаншалықты
жемісті
жұмыс
істегенін
?
Ақпарат
ағынын
реттегенде
қандай
критерийлерге
сүйенетіндігін
білу
қажет
.
«
Байланыстырушы
» (
кейде
байланыстырушы
нүкте
деп
аталады
) –
тұлғаларының
негізде
жүйедегі
екі
жəне
одан
да
көп
топтарды
байланыстыратын
өзі
ешқайсысына
жатпайтын
тұлға
(
белгілі
бір
тұлғалар
бір
не
басқа
топтың
мүшелігінде
бола
тұра
байланыстырушы
мəнін
атқарады
,
олар
«
көпір
»
деп
аталады
).
Осылайша
,
байланыстырушылар
ұйымдағы
ақпарт
ағынының
тараптарында
орналасады
. «
Байланыстырушысы
ұйымның
құрылымдық
»
кірпіштерін
бекітуші
цемент
деп
атайды
6
«
байланыстырушыларды
»
шығарып
жіберсе
,
жүйе
жекелеген
топтарға
ыдырап
кетеді
.
Байланыстырушылар
ұғым
салаларының
арасында
94
ақпарат
тарату
үшін
өте
маңызды
. «
Байланыстырушыны
»
жоғалтқанда
ұйымның
бірлігі
бұзылады
,
сондықтан
оның
орны
маңызды
.
Динамика
тұрғысынан
алып
қарағанда
мұндай
рөлдің
жүйеде
іске
,
асуы
жəне
пайдалылыға
ұйымның
қызмет
істеуіне
ықпал
етеді
.
Егер
«
байланыстырушы
»
мəніндегі
адамның
білімділігі
төмен
болса
,
ұйым
үлкен
қиындықтарды
бастан
өткереді
.
Рөл
егер
нəтижелі
болса
,
оның
əрекеттері
ұйымның
өне
бойында
ақпарат
ағынының
тез
жүруіне
септігін
тигізеді
.
Маңыздылығына
байланысты
«
байланысшылар
»
көптеген
зерттеулердің
объектісі
болады
.
Алғашқы
рет
Джекобсон
мен
Сишор
кейбір
тұлғаларының
топтар
арасында
байланыстырушы
қызметін
ақпаратындығын
атап
көрсетті
(
топтардан
оларды
қатынасушы
топтар
құрылымын
кесіп
өтетін
бір
бағытты
жиі
болатын
жəне
маңызды
қарым
-
қатынастардың
көптігі
айрықшалайды
).
«
Байланыстырушылар
»
байланыс
жүйесінде
белсенді
қатысады
,
бірақ
оларды
жеке
топша
түрінде
ашып
көрсету
қиын
.
Джекобсон
мен
Сишор
«
байланыстырушыларды
»
тапқаннан
кейін
оларды
іздестіруді
қойды
жəне
зерттеушілерінің
мақсаты
топ
мүшелігінің
социаметриялық
көрсеткішін
табуда
еді
.
Алайда
,
топтарды
айқындағаннан
кейін
,
олар
топтар
арасындағы
«
байланыстырушылар
»
барлық
жүйеде
болатындығына
көз
жеткізді
.
«
Байланыстырушыларды
»
жоғалтқанда
жүйе
байланыссыз
топтарға
ыдырап
кетті
.
Келесі
зерттеулерде
ұйымдардағы
«
байланыстырушыларының
»
санын
айқындауға
,
байланысының
тұрақтылығы
мен
олардың
тарататын
ақпарат
мазмұндылығының
өзара
байланыстылығына
,
сондай
-
ақ
«
байланыстырушыларының
»
жеке
тұлғалық
жəне
Байланыслық
мінездемелері
мен
қасиеттеріне
көңіл
бөлінді
.
Ұйымды
талдау
барысында
,
жоғарғы
сападағы
басшылардың
көпшілігі
«
байланыстырушылар
»
екендігі
анықталды
.
1958
ж
.
Шварцтың
Мичиган
университетінде
жүргізген
зерттеуінде
142
мұғалімінің
22-
сі
(15%) «
байланыстырушы
»
мəнін
атқаратындығы
айқындалды
.
Олар
түрлі
көлемдегі
29
жұмыс
тобын
байланыстырды
.
көптеген
зерттеулерге
ұйымның
5–20%
дейін
мүшелері
«
байланыстырушылар
»
мəнін
атқаратындар
болып
шықты
.
Жүйедегі
«
байланыстырушылардың
»
нақты
саны
мен
пайызы
зерттеу
барысындағы
қаралатын
мəселелердің
сипаты
сияқты
факторына
байланысты
.
Ұйымдағы
тұлғааралық
жүйенің
нəтижелі
жұмыс
істеуін
қамтамасыз
ететін
орталық
фигура
болатындықтан
сөзсіз
«
байланыстырушы
»
рөлдерінің
тəжірибелік
маңызы
бар
.
«
Байланыстырушылар
»
ұйымда
стратегиялық
органдарда
отырады
.
95
Олар
не
формальды
ақпараттардың
алмасуын
тездетеді
,
не
таршылық
«
байланыстырушылары
»
мəнін
формальды
түрде
енгізу
тиіс
.
«
Бікерлер
көшбасшысы
» (
лидер
) –
басқа
тұлғаларды
өзі
қалаған
бағытқа
бұрушы
жəне
қағидаларға
формальсыз
түрде
байқатпай
ықпал
ете
алатын
тұлға
. «
Бікерлер
көшбасшысы
»
атауын
алғаш
рет
П
.
Лазарсфельд
ақпарат
ағыны
қайнар
көзден
басқалар
арқылы
өзі
кімге
таратуды
дұрыс
көрген
«
бікерлер
көшбасшысына
»
қарай
баратын
үлгінің
бөлігі
ретінде
енгізді
.
«
Бікерлер
көшбасшылары
»
өз
ұйымында
аз
болса
да
арасында
салмағы
бар
қызметтерді
атқарып
ықпалды
беделге
ие
болады
.
Олар
ұйымның
барлық
мүшелеріне
дұрыс
тəлім
-
тəрбиенің
үлгісі
ретінде
көрсетіледі
жəне
де
сыртқы
ақпараттық
қайнар
көздеріне
жол
табады
,
ал
тікелей
міндеті
топтар
мен
сыртқы
орта
арасындағы
байланысты
қамтамасыз
ету
.
«
Бікерлер
көшбасшыларын
»
зерттеу
көп
жағдайда
мынандай
қасиеттерін
бөліп
қарастыруға
мүмкіндік
береді
:
сыртқы
ақпарат
көздерінің
компоненттерімен
жиі
араласу
,
жолын
қуушылар
үшін
жеңіл
өздері
басқаратын
топтарының
ережелерді
қатаң
сақтаушылығы
:
көптеген
ұйымдарда
бікерлер
көшбасшылығы
жоғары
басшылықтағы
тұлғаларға
ғана
тəн
емес
,
сондай
-
ақ
иерархиялық
тұлғада
алсақ
қарапайым
жұмысшы
қызметіндегі
ресми
емес
көшбасшылар
да
жұмысшы
топ
мүшелерінің
жемісті
еңбек
етуіне
барынша
ықпал
ете
алады
.
«
Космополит
» –
басқаларға
қарағанда
жүйенің
сыртқы
ортасымен
жиі
араласатын
тұлға
өзін
сыртқы
ортаға
ашықпын
деп
ойлайтын
əрбір
ұйым
бірнеше
«
космополиттерді
»
үстауы
керек
.
Көптеген
жүйелерде
«
космополиттер
»
иерархиялық
баспалдақ
тұрғысында
жоғарғы
орындарды
иеленеді
.
Іскерлік
жолсапарға
жиі
шығатын
жəне
сыртқы
ұйымдардың
басқа
да
байланыстарын
падаланатын
басшылар
сыртқы
ақпарат
көздерінен
де
жаңа
идеялар
алуға
мүмкіндік
бар
.
Ортамен
байланысуының
тəсілі
бөлігі
макродеңгейде
жатыр
,
себебі
олар
істің
қыр
-
сырына
енбесе
де
.
Сыртқы
ортаның
өзгерістері
жайлы
ақпарат
жинайды
.
Ұйымдық
иерархияда
төменгі
деңгейдегі
тұлғалар
сыртқы
ортадағы
өзгерістердің
операциялық
аспектілерімен
жұмыс
істегендіктен
ара
-
тұра
«
космополит
»
қызметін
атқара
алады
.
Осылайша
төменгі
бөлімдегі
жұмысшылар
тікелей
сатып
алушылардан
түскен
материал
жəне
отындармен
,
өндіріс
жайлы
ақпаратпен
қарым
-
қатынас
жасайды
.
Олардың
«
космополитизмі
»
күнделікті
іс
-
əрекетке
негізделген
сипатта
болады
.
Белгілі
мағынада
«
космополиттер
»
жаңа
идеяларды
жүйеге
түсіретін
«
күзетшілерге
»
ұқсайды
.
Жоғарғы
96
деңгейдегі
«
космополиттерге
»
секерлік
жолсапарлар
,
сыртқы
ортадан
түскен
корреспонденцияларды
оқу
,
түрлі
ұлттық
жəне
халықаралық
жиналыстарға
қатысу
мен
ұйымдарға
мүше
болу
,
жұмыс
орнын
таңдаудағы
еркінді
сияқты
сипаттар
тəн
.
Олардың
мысалы
болуына
,
университет
профессорлары
,
сауда
агенттері
,
министрлер
т
.
с
.
с
.
табылады
.
Кейбір
тұлғалардың
«
космополитизмі
»
ұйымның
сыртқы
ортамен
өзара
əрекеттесуіне
мүмкіндік
бергендіктен
жүйенің
қоры
болып
саналады
.
Ортаның
өзгерістерін
алдын
ала
болмаушылық
қасиет
əрбір
жүйенің
аман
қалуы
үшін
өте
маңызды
.
Нарықты
талдау
жөніндегі
,
фирмадағы
«
адамгершілік
»
қатынастар
жөніндегі
мамандар
санасындағы
өндірісті
басқаруды
зерттеу
мен
жасап
шығару
ғалымдар
сияқты
т
.
б
.
ұйымдағы
кейбір
қызметтер
арасымен
кеңінен
байланысуға
мүмкіндік
береді
.
Достарыңызбен бөлісу: |