Рахымбаев А. Б., Сабатаева Б. О

осыда  творчестволық  ыңғайдың  мəні  мынада:  бар  тəжірибенің 
реорганизациясы  мен  соның  негізінде  жаңа  комбинациялардың 
қалыптасуы.  Творчество  шабланды  стереотипті  қызметтің  антиподы 
болғандықтан  жəне  алдыңғылы  қайталмайтындықтан  қандай  да  бір 
жаңа нəрсенің құрылуына əкеледі. 
Менеджмент  белгілі  принципте  негізделген  творчество.  Э.Б. 
Старобинскимен ұсынылған жəне А. Файольдің принциперімен сəйкес 
келетін бұл принциптердің мəні мынада. 
1.  Бір  басшылықтың  болу  принципі.  Бір  басшы  басқарса,  адамдар 
оған жақсы жауап береді. 
2. Мотивация принципі. Менеджерлер қаншалықты марапаттау мен 
жазалау  құрылымын  іске  асырса,  кездейсоқ  жағдайлар  есебімен 
қарастырса 
барлық 
басқару 
жүйесімен 
интеграциаланады, 
соншалықты мотивацияның да бағдарламасы тиімді жұмыс істейді. 
3.  Көшбасшы  болу  принципі.  Адамдар  өзі  қажеттіліктерінің 
қанағаттану  құралын  кімнен  көрсе,  соның  артынан  жүреді  жəне 
мотивациялық факторлар қалай жұмыс істейтінін білсе, басқарушылық 
фукцияларды  орындауда  қалау  көрінсе,  солай  олар  тиімді  түрде 
көшбасшы бола алады. 
4.  Ғылыми-принципі.  Бұл  принциптің  мəні  мынада.  Басқарудың 
барлық 
жүйесінің 
құрылымы 
менеджмент 
ғылымының 
жаңалысығында.
 
5. Жаупкершілік принципі. Жауапкершіліксіздікті жеңу белгіленген 
нұсқаулардың  материалды  жүйе  мен  т.б.  жауапкершіліктің  болуына 
негіз болады. Əр қызметкердің міндетіне сапалы орындауға жүктелген 
талапты  жоғарылатуға  бағытталған  жəне  нақты  уақытында 
орындалатын бұйрық пен өкімдерді дұрыс жаза білу. 
6. Дұрыс таңдау мен кадрларды бөлу принципі. Егер сіз адал бизнес 
жүргізсеңіз,  профессионалды  таңдау  мен  кадрлар  бойынша 
кеңесшілердің сипаттамасы негізінде кадрларды таңдау іскерлік қасиет 
бойынша таңдалады. 
7. Тиімді қолдану принципі. Пайда – бұл тек табыс емес, сонымен 
қатар  адамдық  жəне  материалды  ресурстарды  қолдануға  кеткен 
шығындар. 
8.  Кері  байланыспен  қамтамасыз  ету  принципі.  Бұл  жұмыс 
нəтижелері  туралы  бұрынғы  жағдайы  мен  бірінші  жоспарды 
салыстыруға көмектесетін ақпаратты алу. 
 
 
 
 
 
65

3.2. Басқарушының стилі, типі  жəне əдістері 
 
Жетекшінің  жұмыс  стилі – басқару  процесінде  жетекшімен 
қолданылатын  жəне  оның  іс-əрекеттеріне  адамдардың  қатынас 
ерекшеліктерін анықтайтын қайталанатын əдіс пен басқарушылық əсер 
ету тəсілдерінің жиынтығы. 
Басқа  жағынан,  бұл  əлеуметтік-саяси,  əлеуметтік-экономикалық, 
əлеуметтік-психологиялық қатынастардың адамдармен жетекшілік ету 
процесіндегі жеке түрдегі іске асыру формасы. 
Жетекшіліктің  стилінде  жетекшінің  ішкі  мəдениеті,  білімі, 
тəжірибесі көрініс табады. Жетекшілік стилі ұжымның психологиялық 
климатына  елеулі  əсер  етеді.  Стиль  жетекшінің  жеке  тұлғасымен 
тығыз  байланыста  тіпті  оны  кей  кезде  басқарушылық  қызметтің 
жазуы» деп те атайды. 
Жетекшілік  стилінің  бірнеше  класификациясы  бар.  Бірінші  жəне 
көбірек  белгілі  классификация – бұл  авторитарлы,  либералды, 
демократиялық стильдер. 
Авторитарлы  (директивалы)  стиль  жетекшінің  ролін  асыра 
пайдаланумен 
байланысты. 
Биліктің 
орталықтандырылуымен, 
приверженностью  к  единоначалию  сипатталады.  Жетекшіліктің  бұл 
стилінде  қоластындағылардың  бастамасы  мен  өз  болуын  шектейтін 
асыра  талап  қоюшылық  сипаттас.  Жетекшілік  түсінік  беру  əдістері, 
пайымдаумен емес, күштеу əдістерімен іске асырылады. 
Өкінішке  қарай,  қазіргі  заманғы  жас  басшылардың  көпшілігі 
осылай  ойлайды  жəне  өткен  стильді  таңдайды.  Бұл  стиль  үлкен 
біліктілі қызметкерлер ұжымында төмен нəтиже береді. 
Либералдық  стиль  басшының  өзіне  бағыныштылардың  жұмысына 
араласпауымен 
сипатталады, 
орындаушылардың 
тапсырманы 
орындамағаны  үшін  жауапкершлікті  талап  етпейді,  жұмысын  бетімен 
жіберген,  өзіне  жауапкершілік    арқалайды.  Кейде  бұл  стиль  бос 
белбеулік  деп  аталады.  Демократиялық  стиль  ұжымдағы  серіктестік 
қатынастармен, бағыныштыларды ұжымның негізгі қызмет бағыттары 
бойынша  шешімдерді  талқылауға  жəне  дайындауға  тартумен, 
құқықтар  мен  міндеттерді  өзара  бөлісумен,  қабылданған  шешімдерді 
орындаған 
кездегі 
бағыныштылардың 
дербестігі 
мен 
бастамашылдығын 
дамытумен, 
өзара 
бақылауды 
кеңейтумен 
сипатталады. 
Басшының стильімен жұмысты жетілдіруге болады. Жақсы басшы 
–  жақсы  психолог.  Огайо  жəне  Мичигана  университеттерінде  (АҚШ) 
жүргізілген  зерттеулер  басшылық  стилін  анықтаудың  матрицалық 
əдісін  жасауға  əкелді. 1996 ж.  Р.  Блейк  пен  Дж.  С.  Моутон  жасаған 
 
66

басшылық стильдерінің матрицасы басқаруға екі қатынастың əр түрлі 
комбинацияларының  өзара  үйлесуін  береді:  адамдарға  қамқорлықпен 
жəне  өндіріс  үрдісіне  күш  сала  отырып  басшылық  жасау.  Матрица 
дегеніміз – əр  қайсысын 9 бөлікке  бөлген 2 шкаланың  қиылысуы 
болып  табылады.  Тігінен  ұжымды  басқарудағы  адамдарға  қамқорлық 
дəрежесі, ал көлденеңінен өндірістік үрдіске басшылық жасау дəрежесі 
қойылады. Барлығы 81 ұстын (9х9), яғни басқару стилінің 81 нұсқасы 
алынады. 
Компанияны  басқару  кезінде  мінез-құлық  нұсқауларының 
əрқайсысын  аталған  матрицадан  алынған  кез  келгенімен  салыстыруға 
болады.  Р.  Блейк  пен  Дж  С.  Моутон  матрицаның 5 шеткі  жəне 
неғұрлым тəн ұстынын сипаттады. 
1. Авторитарлық басшылық. 
Бұл  ұстын  басшысы  өндіріс  туралы  қамқорлық  болып  табылатын 
жəне  ешқандай  əлеуметтік  қызметті  мүлдем  жүзеге  асырмайтын 
менеджерлерге 
тəн. 
Олар 
қызметті 
жанама 
нəтиже 
деп 
таниды.Олардың  есептеуінше,  басқару  шешімдерінің  сапасы  ол 
қабылдаған  бағыныштылардың  қатысу  дəрежесіне  тəуелді  емес. 
Осындай  менеджерлерге  тəн  оң  белгіне  жоғары  жауапкершілік 
деңгейі,  еңбекқорлық,  ұйымдастырушылық  дарын,  зайаткерлік  тəн. 
Бірақ мұндай басшылар мен бағынушылар арасында үнемі қашықтық 
сақталады,  тікелей  байланыс  пен  өзара  түсіністік  жиі  қалыс  қалады, 
топтық тəртіптің қанағаттанарлық деңгейі ғана сақталады. 
2.  Əлеуметтік  басшылық  (либералдық  стиль).  Бұл  ұстын  өз 
бағыныштыларына айрықша назар аударатын басшыларға тəн. Мұндай 
менеджерлер табыс негізін ұжымдағы сенім, өзара түсіністік ұстау деп 
санайды. 
3. Өндірістік-əлеуметтік басқару (ымырашылдық стиль). Бұл ұстын 
адамдар 
туралы 
қамқорлықтықты 
өндіріс 
туралы 
қамқорлықпенүйлестіре  білетін  басшығы  тəн.  Мұндай  менеджердің 
есептеуінше,  барлық  жағдайда  ымыра-жақсы  шешім,  ол  нəтижелі 
басқаруға  негіз.  Шешім  қабылдау  үрдісіне  бақылау  жасау  өндіріс 
үрдісіндегі  бақылауды  жүзеге  асыруға  жұмысшалар  үшін  өтемақы 
болып  табылады.  Мұндай  белгілердің  басшылардың  оң  белгісі 
тұрақтылақ,  бастаған ісіне құлшыныс, ойлаудың стандарттық еместігі, 
алға  басушылық  көзқарастар.  Бірақ,  өкінішке  қарай,  көзқарастардың 
алға басушылығы басқару стилінің өзіне тікелей аз таралады. 
4.  Қарапайым  басшылық  немесе    «жұмыстағы  демалыс» 
(ұйымшылдықты  бұзу,  берекені  кетіру:  барлығын  уыстан  шығарып 
алу).  Бұл  ұстын  өзінің  бағыныштыларына  да,  өндірістік  үрдіске  де 
салқын,  сылғырт  қарайтын  басшыға  тəн.  Оның  есептеуінше, 
 
67