Публицистикалық шығармашылық негіздері

Талай-талай ғарыш кемелері Байоңырдан көтерілді,- деп мақтан тұтып келдік. Ал сол Байқоңырдың бізге пайдасынан басқа зияны бар ма? “Мезгіл мінбесінен” айдарымен жарық көрген журналист Шәкизада Құттаяқовтың “Байқоңыр бағымыз ба, сорымыз ба?” атты проблемалық мақаласында сол сұраққа жауап ізделеді. Осындай тақырыпқа бұрынғы Кеңестік режим кезінде қалам тербеу тіптен мүмкін емес еді. “Космодромның төңірегіндегі қазақтар әлі де май шаммен отыр” /ҚӘ. 1991, 17 мамыр/, – деген тақырыпша қойып, аспан кемелері бірінен соң бірі самғап жатқан заманда ғарыш айлағының дәл түбінде май шам жағып отырған жергілікті жұрт бар екенін соншалықты контрасты түрде көрсете алған. Проблеманы ашу үшін қолданылатын публицистикалық салыстыру дегеніміз – осы. Байқоңырдың қоршаған ортаға келтіретін экологиялық, әлеуметтік залалдарын нақты деректермен дәлелдейді. “Космосты игеру неге тұтас елдің көз жасы арқылы жүзеге асуы керек? – ащы да болса ашына сөйлеп, заман сауал тастайды.

Баспасөзде егемендігімізді әлемге әйгілейтін негізгі мемлекеттік рәміздер – әнұран, Елтаңба, Ту туралы таласты мақалалар жиі жариялана бастады. Дәл осы кезде Нариман Мұхаметханов атты автор: “Шындығын айту керек, ел көңілінде “егмендік” сөзі әлдеқашан-ақ жатталып қалды. Оны кім қалай түсінеді, міне, мәселе осында жатса керек. Республиканың жеке-дара ел екендігін мемлекеттік Герб, Ту және Гимн ғана көрсетпейді. Дәл осылармен пара-пар болуға жарайтын Күнтізбе мен жыл санағы атты үлкен мәселе де бар” /ҚӘ. 1991, 4 қаңтар/, – деп егемендік туғызған тың пробле-маларды күн тәртібіне қояды.

Баспасөз – өмір шежіресі екендігі қандай шындық болса, публицистика – дәуір үні екендігі де сондай ақиқат. Бұған дәлел “Қазақ әдебиеті” газетінің бас мақала орнына берілген серкесөзі. Тақырыбы – “Қазақстан Республикасының Президенті”. Онда былай деп жазылған: “1 желтоқсан – қазақ халқының тарихында айтулы күн болып жазылатыны хақ. Тұңғыш рет бүкілхалықтық сайлау өткізіп, өз Президентімізді таңдадық. Мерзімді ақпарат құралдарында хабарланғанындай, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың мерейі үстем болды, яғни дүние жүзінің президенттері қызығарлықтай дауыс алды. Расында да бұл үлкен жеңіс – Халық сенімі” /ҚӘ. 1991, 6 желтоқсан/. Бір қарағанда бір ғана фактіге құрылған шағын ақпарат сияқты. Ал шын мәнінде солай ма? Жоқ, дүние картасынан орын алған егемен ел өзінің тұңғыш Президентін сайлады. Бұдан артық қоғамдық-саяси маңызы бар мәселе бола ма? 1991 жылдың 1 желтоқсаны Қазақстан тарихында алтын әріптермен жазылатын күннің бірі. Сол тарихи деректі іздегенде, болашақ ұрпақ баспасөз бетіне үңіледі, одан қоғамдық маңызы зор публицистикалық шығарма табады. Солай болды да. “Первые лица государства: Политические портреты” атты кітапта: “1 декабря 1991 г. Состоялись первые в истории всенародные выбор Президента Казахской ССР. В голосовании приняло участие 88,24% избирателей. Нурсултан Абишевич Назарбаев одержал убедительнейшую победу, получив 98,78% голосов” [282, с. 353], – деп жазылды. Серкесөзге жапсарлас тағы бір хабар беріліпті. Оның да күн өткен сайын бағасы арта түсетін публицистикалық шығарма екендігі дәлел тілемейді. “Өткен жұмада Қазақстан Жазушы-лар Одағында бір мал құрбандыққа шалынып, қаламгерлер халқымыздың амандығы, тыныштығы, бірлігі үшін тілеу тілеп, ниет қылды. Сайлау қарсаңында ел басшысы Н.Ә.Назарбаев-тың бүгінгі таңдағы саяси іс-қимылына жазушылар тарапынан қолдау білдірілді. Қ.Найманбаев, Ә.Сәрсенбаев, Х.Ерғалиев, М.Хакімжанова, Д.Әбілов, С.Қирабаев, Т.Әбдірахманова, А.Аширов республика журналистері атынан ұйым төрағасы К.Смайылов, композиторлар Одағы атынан Б.Жұманиязов өз пікірлерін ортаға салды” /ҚӘ. 1991, 6 желтоқсан/. Хабардың мәтінін толық келтіріп отырмыз. Осы шағын заметканың өзі “көргені бар көш бастар” деген халықтың қанатты сөзін еске бір түсірсе, екіншіден зиялыларымыздың шүкірлігі арқылы бүкіл қазақ халқының “тәуба!” – деп соққан жүрек лүпілі көрініп тұр мұнда.

1991 жылдың 16 желтоқсанында Жоғарғы Кеңес Қазақ халқының ғасырлар бойғы арман-мүддесі көрініс тапқан “Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы” Конституциялық Заңын қабылдады [282, 353 б.]. Бұл тарихи оқиға – республика бұқаралық ақпарат құралдарында басты әңгіме өзегіне айналды. Дәл осы кезде “Қазақ әдебиетінің” редакциялық мақаласында: “Ақ түйенің қарны жарылған күн!” деген серкесөз басылды. Серкесөз деп отырғанымыз бұрынғы кеңестік кезең публицистикасындағы бас мақаланың жаңа бір жаңғырған түрі. Онда:

“260 жылдан кейінгі азаттық.

Басымызға ноқта киіп, аяғымызға арқан байланғалы 260 жыл болған екен. Бодандықтың бұйдасын о баста өзіміз тілеп алғанымызбен, “өз еркімен қосылған елдің” еңірегенде етегін жасқа толтырып, “тілеп алған аурудың емі жоқ” дегендей, елімізден де, жерімізден де айырылып қала жаздадық.

Халқымыз ақыры ТӘУЕЛСІЗДІГІН алды. Тарихымыздың беттеріне қой жылы – 1991 жыл алтын әріптермен жазылары хақ. “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі” туралы Заңның Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінің сессиясында көпшілік дауыспен бекітілуі әлемнен сүйінші сұрар жеңіс екені рас” /ҚӘ. 1991, 20 желтоқсан/, – деп жар салды. Мұнда біз сағынып, аңсап жеткен жеңістің қуанышы бар, ата-баба көксеп өткен арман бар, аспанға бөркін лақтырған қазақ жан-дүниесінің жарқылы бар. Бұл – басты қуаныш. Ал сол жеңісімізді, мемлекеттігімізді өзге елдер мойындай бастаса – ол тіпті ұлан-асыр той. Жаңағы серкесөздің төменгі тұсында: “Редакциядан: Қазірдің өзінде Қазақстанның Тәуелсіздігін Түркия, Румыния мемлекеттері таныды”, – деп жазылыпты. Бұл – жаңа тарих, жаңа дәуір басталды деген сөз. Бұл қазақ публицистикасының тәуелсіздік дәуірі басталды деген сөз.

“Біз тәуелсіздікке заңды түрде жеттік. Демек әзірше тәуелсіздік деген заңмен бекітілген мүмкіндік. Оны шындыққа айналдыру осал шаруа емес” [277, 50 б.]. Енді сол тәуелсіздіктің іргесін бекітіп, шаңырағын шайқалтпай ұстау міндеті бүкіл елдің алдында тұрды. Сол міндет – қазақ публицистикасына жүктелді. Бұрынғы Кеңестік кезеңдегі жалтақтық атаулыдан арылған жаңа публицистика өмірге келді. Бұқаралық ақпарат құралдары да сандық тұрғыдан да, сапалық тұрғыдан өсе бастады. Мәселен 1990 жылы республикада 552 БАҚ тіркелген болса, 1991 жылы оның саны 744-ке жетті, 1992 жылы бұл көрсеткіш 1052-ге жетті, ал 1998 жылы 1334 газет, 280 журнал, 202 телекомпания, 74 телерадиокомпания, 80 радиокомпания, 33 ақпарат агенттігі ресми тіркеліп жұмыс істеді [276, 54 б.]. Осының өзі 90-шы жылдардағы бұқаралық ақпарат құралдары сандық жағынан көп өскендігін көрсетеді. Бұл әрине қазақ публицистикасының да өрісін кеңейтті.

Тағы бір байқалған басты тенденция – турашылдық, кесіп айту, барды бардай, жоқты жоқтай етіп көрсетіп отыру қазақ публицистикасының өресін биіктетті. “Бұрынғы публицисти-каның дерті баяндау болса, қазір ол айта қаларлықтай терең талдауға бет түзеді. Қай мәселені алса да байыптап, зерттеп жазатын мінез ашты. Бұл – жақсы. Заманның жаңа игі нышаны. Қазіргі журналистика біршама жалтақтамайтын, танымын тура айта алатын мінез тапты. Қуанарлығы – бірінің жасқаншақтап не өресі жетпей айта алмағанын, екіншісі айта алатын дәрежеге жеткен. Сөйтіп, қоғамның ақыл-ойы мен мемлекет идеологиясының бос кеңістігі толысып жататын болды” [275, 142 б.]. Сөйтіп қазақ публицистикасы бос сөз атаулыдан арылды. Кең көсілген, шалқыған, әсіре қызыл суреттеулерді қуғаннан гөрі нақты, өткір, дәл, батыл, ұшқыр айтуға жол ашылды.

Сонау 20-шы жылдары Алаштың ардақтысы Міржақып Дулатов: “Мерзімді баспасөз бізде қашан туғаны белгілі. Әр жұрттың, әр мемлекеттік майданында ілгері-кейінгінің қатасыз бір өлшеуіші – баспасөз болды. Қай жұрттың баспасөзі күшті болса, сол жұрттың өзі де күшті, өзі де өнерлі екендігі көрінеді, яки қай жұрт өнерлі болса, оның шексіз баспасөзі күшті болатындығы айдан анық…” [283] – деп жазғаны еске түседі. Бұрынғыдай отаршыл империя жарлықтарына, бертінгідей партия нұсқауларына көңіл бөліп, өзгенің сойылын соғатын заман өтті. Енді өз елдігіміздің іргесін бүтіндеп, өз шыңдарымыздың биігінен сөз ұшыратын кез келді. Баспасөз де, публицистика да сойыл да емес, шоқпар да емес, қалқан міндетін, дүрбі міндетін атқаратын күнге жетті. Әбден қордаланып қалған ұлттық проблемаларымызды біртіндеп, әрі тез шешетін сәттер туды. Осы міндеттерді атқару ең алдымен қазақ тіліндегі мемлекеттік басылымдарға, қазақ тілді публицистер иығына жүк болып артылды. Өткен күндер-дегідей мына мәселені жазуға болмайды, мына тақырыпқа тиісуге болмайды дейтін алып цензураның аузы бекітілді. Ұлт намысын қорғайтын, ұлт жігерін жанитын публицистикаға қажеттілік туды.

Орыс тілді басылымдар басқа елдің, бөтен жұрттың сөзін сөйлеп, қазақ мемлекеттігіне нұқсан келтіруге, қазақ намысына тиетін арандатушылықпен айналысуға тырысқан бір қызылкеңірдек заман басталды. Сол сәттерде кесек турайтын, ірі сөйлейтін, салиқалы сөз бастап, сабырмен жалғап, солқ еткізер түйінмен тоқталатын шығармалар шоғырын топтастырған басылым – “Егеменді Қазақстан” болды. Ендеше, тәуелсіз елдің тәуелсіз публицистикасының кейбір ерекшеліктерін аңдап, аңғару үшін “Егеменді Қазақстан” газетінде көтерілген проблемаларды, қозғалған тақырыптарды таразылай отырып, түрлік тың ізденіс, соны серпілістерге бүгінгі көзқарас тұғырынан барлау жасап көрелік.

Газет бетінде жаңа айдарлар пайда болды. Материалдарды беру, орналастыру тәртібінде де өзгерістер көп. Әр беттің қатып қалған тақырып қамту реті де бұзылды. Мұның бәрі басылымды – оқылатын газетке айналдырды.

“Бір ауыз сөз” деген айтары мол, шағын талдамалы корреспонденциялар, корреспонденция-толғаныс формасында жазылған шығармалар берілетін айдар бірден көзге түседі. Өйткені мұнда айтылатын ойлардың, қозғалатын проблема-лардың қоғамдық маңызы да зор. Сондықтан болар, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін тамыршыдай тап басып айтатын бұл айдар газеттің бірінші бетінде жиі беріліп тұрды. Жалпы корреспонденция – нақты фактілерді – қолданып жазылатын талдамалы жанрлардың негізгілерінің бірі. Онда көбіне өмірде болған оқиғаның, тіршілікте орын алған фактінің негізінде шағын жеке нәрседен, үлкен қоғамдық мәні бар жайтты көреді, бүтін бір келелі проблеманы қозғауға негіз табады.

Солардың біріне назар аударайық: “Қалай да былтыр Қазақстанға мысықтілеу жандар аз болған жоқ. Үш жүз жыл бойы азаттықты армандап, әділеттің ақ жолын аңсап, ата-бабаның қасиетті қаны төгілген жер тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кете беретін нәрсе емес… Соған қарамастан… жуан жұдырық, сойқан сойылды көксеп, оқалы жаға тағынып, қылышын қоқаңдатқан казачествоға бүйрегі бұратындар да бар екен. Барды бар, жоқты жоқтай етіп айтпау қиянат. Әйтпесе дәм-тұз атады. Ешқандай тарихи шындықпен санаспай ежелгі қазақ жұртының солтүстіктегі бес уәлаятын Ресей қанжығасына бере салған М.Горбачевтің қылығы азамат парасаттылығына жата ма. Ол өзі ойлап тапқан қайта құрудың құрбаны болған қасіретті тұлға” /ЕҚ. 1992, 4 қаңтар/, – деп кесіп айту, батыл айыптау көрініс табады. Мұнда екі факті бар. Ол – біздің жерімізге іштен және сырттан көз алартушылар пиғылы. Сол сыналады. Тиісті дәрежеде қоғам назары аударылады. “Мысықтілеу” деп аталған корреспонденцияның авторы Аян Нысаналин: “…Биыл ешкімге де жеңіл түспейді. Сонда да ертеңге үлкен үміт, сәулелі сезіммен қарағым келеді. Тек мысықтілеулерден сақтай гөр!” – деп түйіндейді өз ойын.

Шерхан Мұртаза “Көпшілікке түсінікті болу үшін”,- деген сын корреспонденциясында: “Қалай дегенде де көпшілікке түсінікті болу үшін” деп орысша жалт беріп, “көпшілікке түсініксіз” қазақ тілін қорлама!” /ЕҚ. 1992, 4 қаңтар/ – деп тәуелсіздіктің бір басты өлшемі тіліміздің беделін түсірмей, қайта мәртебесін биіктету керектігін ел құлағына салады.

Мыңбай Ілестің “Көз жұма бас тартпайық” атты шығармасында Әнұран туралы ой қозғап, Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский, Латиф Хамиди әуенін бәйгеге қатыстыру керектігін айтады. “Одан асып түсетін жаңа әндер түссе, мәселе бір басқа” /ЕҚ. 1992, 17 қаңтар/, – деп асығыстыққа салынбау керектігін ескертеді.

Рысбек Сәрсенбайұлы “Баспанасыздарға құлақ асыңыз” деген корреспонденциясында: “1 млн 200 мың тұрғыны бар Алматыда қазақ – 285 мың, оның тұрақты тіркелген пәтері бары – 150 мың, уақытша тіркелген студенттер мен оқушылар – 60 мың”,- деп нақты сандық көрсеткіштерді пайдалана отырып, “Қазақтың қаншасы баспанасыз екенін пайымдай беріңіз” /ЕҚ. 1992, 18 қаңтар/, – деп ой тастайды.

Тілекқабыл Боранғалиұлын “Біз жастар…” атты корреспонденция-толғанысында тәуелсіз ел жастарының болашағы ойлантады. “Күндей күркіреп сексен алтының желтоқсаны да өтті. Ел намысы үшін жастарымыз бас тіккен сол бір күндердің естен кетпес ерлігі, орны толмас өкініш, жазылмайтын жарасы қалды. Қазақтың ар-намысы үшін қайыспай қарсы тұрған жастарымызды ұмытпақ емеспіз.

Ұлттың болашағы үшін ол кезде ереуіл, митингі дегеніңіз ерлікпен пара-пар еді. Енді тәуелсіздік тізгіні қолға тиген кезде әркім жеке үлесімен, ұлттық санамен, елеулі іс-әрекетпен қызмет етер болар” /ЕҚ. 1992, 12 ақпан/, – деп жастар бойындағы жігерді жани отырып, сезімнен жұрдай, бір күнгі тіршілікке мәз, ойсыз, парықсыз, парасатсыз, өрескел дарақы жастарды көргенде, елдің болашағы не болар екен деген ой авторды мазалайды.

“Талап, еңбек, терең ой” әсіресе жас жігіттерге ауадай қажет. Елдің ертеңгі үміті солар”, – деген үмітпен, үндеумен аяқтайды автор өз толғанысын.

“Горбачевті сотқа беру керек пе?” – деген сын корреспонденция көзге оттай басылды. Авторы – Шерхан Мұртаза. Публицист өз ойларын түйіп айтады:

“1. Сталиннің кезінде Қазақстанға Голощекинді бірінші басшы етіп жіберіп, қазақ халқын қырғызғаны сияқты, Горбачев 1986 жылы желтоқсанда бізге басшы етіп Колбинді жіберіп, оған наразы бейбіт митингіге қарсы жазалаушы әскер аттандырып қан төкті.

2. Бүкіл қазақ халқын ұлтшыл деп қаулы шығартты.

3. Орал казачествосын үнсіз қолдап, қазақтарға қарсы қоқаңдатып қойды.

4. Әлгі бес облыстың хикаясы” /ЕҚ. 1992, 18 ақпан/. М.Горбачевтің төрт кінәсін бетіне басып, “Бұған заңгерлер не айтар екен?” – деп аяқтайды. Қазақ публицистикасына тәуелсіздікпен бірге келіп дарыған өткірлік пен батылдық қасиеттердің көрінісі – осындай.

Амандық Әбжан “Бабаның басын қорлатпайық” атты толғанысында кезінде Эрмитажға қойылған қазақ елінің соңғы ханы Кенесарының бас сүйегін тауып, өз топырағына қайтару туралы мәселе қозғайды.

Нұртөре Жүсіп болса “Өз тілімізді өгейсіп…” корреспонденциясында: “Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болды. Өз алдына тәуелсіздігін жариялады. Енді шешілер проблемалар бар. Соның бірі – мемлекеттік тіліміздің қолданылу аясы. …Егер біз осы бастан ана тіліміздің мәртебесін биіктетуге, кез-келген құжаттың бірінші кезекте қазақ тілінде толтырылуын діттемесек, баяғы ізбен жүре берерміз” /ЕҚ. 1992, 16 сәуір/, – деп еді. Бұл проблема әлі күнге дейін өз шешімін тапқан жоқ.

Шерхан Мұртазаның “Жер туралы аңыз” толғанысында да өзекжарды өткір сөз бар:

“Кәзір өтіп жатқан Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің ҮІІ сессиясында да осы жерді сату, шетел инвесторларына сату мәселесі көтеріліп қалу қаупі бар. Жоғарғы Кеңес өткен жылы қабылдаған жер туралы кодексте жердің сатылмайтындығы жөнінде шешім қабылдаған. Сол меншіктен айнымаған абзал! Ал жалға (арендаға) берудің жөні басқа” /ЕҚ. 1992, 28 мамыр/.

Ш.Мұртаза тағы бір шығармасында: “Тіл тағдыры қылкөпір үстінде тұр” /ЕҚ. 1992, 29 мамыр/, – деп мәселе көтереді.

Қайнар Олжайдың осы “Бір ауыз сөз” айдарымен жарияланған “Бұл – “Баспасөз одағы” емес” деген корреспонденциясында бұрынғы кеңестік дәуірдегі “Союз-печать” мекемесінің қате аударылғаны тілге тиек болады. Ресейде дәл осындай мекеме “Ростпечать” болғандығын айта отырып, біздегі мекемені “Қазақ баспасөзі” деп атайтын уақыт жеткендігіне тоқталады.

Қайсар Әлімнің “Міржақып мүрдесі – елге қашан әкелінеді” деген корреспонденциясында Карелияның Сосновец поселкесінен осыдан екі жыл бұрын (1990 жылы – Б.Ж.) табылған М.Дулатов мүрдесін туған жерге қайта жерлеу мәселесі көтеріледі. Осыдан кейін газет бұл жайға бірнеше рет қайта оралады. Мәселен, “Оқиға ортасында” айдарымен “Міржақыптың мәйітін әкеле жатырмыз”, “Оқиғаның түйіні” айдарымен “Міржақыпқа туған топырағы бұйырды”, “М.Дулатов сүйегін қайта жерлеудің азалы рәсімі болды” /ЕҚ. 1992, 23 шілде; 11, 18, 22 қыркүйек/ деген циклды материалдар жарық көрген. Авторы – алғаш мәселені көтерген журналист Қайсар Әлім. Көтерген мәселенің шешімін табу – бұл да газеттің жарқын ізденістерінің бірі.

Осы жалғыз ғана “Бір ауыз сөз” айдарының өзімен тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында көптеген кемшіліктер мен жағымсыз фактілер сыналды. Кейбіреуінен дер кезінде қорытынды шығарылды да. Ал кейбір сыналған жайттар сол қалпы өзгерместен, тіпті бүгінгі күнге дейін күнделікті өмірден орын алып жатады. “Бір ауыз сөзде” көтерілген көше аттарын өзгерту мәселесі, жастардың ағылшын тілін жетік меңгеруіне жол ашу, шағын мектептерді ірілендірудің ауылды жерлердегі қиындығы, төлқұжат ауыстырудағы проблемалар, үкімет басындағы, іс тұтқасын ұстаған азаматтардың мемлекеттік тілге немқұрайдылығы, отансүйгіштік қасиетті шыңдаудағы кемшіліктер, ел байлығын шетелдіктердің талан-таражға салуынан сақтау, көшедегі маңдайшадағы қазақша жазулардағы өрескел қателердің көбейіп кетуі, т.б. ірілі-ұсақты мәселелер сынға алынады. Жалпы “Егемен Қазақстанда” “Бір ауыз сөз” айдарымен беріліп жүрген материалдардың басым көпшілігі жанрлық жағынан сыни корреспонденция болып келеді. Өйткені жеке бір объектідегі кемшіліктер негізінде жазылған шығарма олардың себептері мен оны жоюдың жолдарын ашуды мақсат тұтады. Өмірден орын алған жағымсыз фактіні көрсету арқылы, оған тиісті құзырлы органдардың назарын аударады, сондай-ақ қалың көпшілікті белгілі бір қорытынды жасауға бастайды, оқырманды ойландырады, толғандырады, қоғамды сауықтырады.

“Егеменді Қазақстан” газетінің бетінде өзекті мәселелерді қозғаған мақалалардың бір шоғыры “Тәуелсіздік талаптары” айдарымен жарық көрген.

Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібековтің “Өмірден өрбіген ойлар” атты проблемалық мақаласының тағылымдық мәні зор. Автор 70-ші жылдардың аяғы мен 80-ші жылдардың басында Қ.А.Иассауи мен Арыстанбаб бейітін қалпына келтіргенде, “Түркістанда хан сарайын қалпына келтіріп жатыр, Шәуілдірде мешіт тұрғызды деп байбалам салғысы келгендер болғандығын, ескі әуез аспаптары музейін ұйымдастырғанда “қазақта домбыра мен қобыздан басқа аспап жоқ, қалғандары бос сандырақ” деп қасаң пікірлер айтылғанын, Шәкәрім, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев ақтау істерін жүргізгенде, “бұлар алашордашыларды да ақтап жатыр” деп айдар таққысы келгендігін, Наурыз мейрамын қайта өрбітуге, тіпті жаңа газетті “Алматы ақшамы” деп атауға да қарсы шыққандар табылғандығын өкінішпен еске алады. Тарихи ескерткіштерді қалпына келтіріп, халық жадында қайта жаңғырту мәселесін қояды. “Жақында ғана біздің Қазақстан Абылай аспаған асудан асып, өз тәуелсіздігін жария етті. Іргелі ел болып, жан-жақты даму жолына түсуге мүмкіндік алды. Мұның өзі елім деп еңіреген Абылай секілді ерлердің арманы жүзеге аса бастады деген сөз” /ЕҚ. 1992, 9 қаңтар/, – қаламгер өз ойын осылайша түйіндейді. Бұл мақаладан тәуелсіздіктің алғашқы жылдарын-дағы қазақ рухы толық көрініс тапқан. Көтерілген мәселелер-дің бәрі де нағыз ұлт жанашырының жүрегінен төгілген ақиқаттан туған.

“Тәуелсіздік талаптары” айдарымен берілген Ержұман Смайылдың “Қазақ еліне адалдық анты қажет” атты мақалада да көкейкесті сөзге қонақ берілген. “Тәуелсіздік алдық деп айдай әлемге жария етіп алып, енді біреудің әскери шылауына айналуымыз жарамас” /ЕҚ. 1992, 11 қаңтар/, – деп дербес өз әскерімізді құру мәселесін қозғайды.

Дәл осы айдармен басылған “Жырақтағы жәдігерлер Атажұртпен қашан қауышады?” атты Қали Сәрсенбайдың проблемалық-аналитикалық мақаласындағы ойлар бүгінгі таңда да өз мәнін жойған жоқ.

“…Өткеннің өрнегі, тірі куәсі – мәдени, тарихи ескерткіштеріміз. Мәдениеті марқайған, рухани кемеріне келіп толысқан еңселі ел боламыз десек, ендігі жерде кезінде шет жұртта ескерусіз қалған ата-баба көзіндей асыл мұраларымызға іздеу салып атажұртқа қайтаруды қолға алу – перзенттік парыз, тәуелсіздіктің алға тартқан қастерлі міндеттерінің бірі әрі бірегейі” /ЕҚ. 1992, 24 қаңтар/,– дейді автор.

Кезінде Санкт-Петербургке апарған Абылайханның мүліктері, тұтынған заттары, Кенесары атына қатысты құнды дүниелер, сондағы алып қобыз, қазақ даласының сонау скифтерден бергі небір құнды ескерткіштері, тасқа қашалып қалдырылған жазу-сызу жәдігерлері, Есіктен табылған “Алтын киімді адам”, 1928 жылы байлардан тәркіленген алтын, күміс, мыс, жезден жасалған халықтық қолөнер бұйымдары, Қожа Ахмет кесенесінен әкетілген қасиетті Тайқазан, Париждің Луврынан бірақ шыққан Ақсақ Темір сыйға тартқан шамдал, тағы басқа құндылықтарымызды тәуелсіз мемлекетіміздің тарихи-мәдени байлығына айналдыру қажеттігі хақында жазылады. Ұлттық кітапхананың тәжірибелі мамандарының айтуына қарағанда, 1907 жылы Санкт-Петербургте Міржақып шығарған “Серке” газеті Токиодан табылса, А.Байтұрсыновтың “Тіл құралы кітабы” Нью-Йорк кітапханасында, “Қорқыт Ата кітабы” Дрезденде, Ватиканда, “Бабырнама” Лондонда деген сөз бар екендігін тілге тиек етеді. Публицистің бар мақсаты – кезінде талан-таражға түсіп, мақсатты, мақсатсыз түрде шет жұрттар қолына тиген ескерткіштерімізді, мәдени-тарихи мұраларымызды өз игілігімізге, ұрпақ құндылығына жарату бағытындағы ардақты істі бастауға түрткі болу. Бұл проблемалық мақала басталғаннан бері он жылдан астам уақыт өтті. Жоғарыда аталған көптеген бұйымдар мен ескерткіштер өз еліміздің төрінен орын алды да. Бірақ алда да осы мақсатта көп жұмыстар жүргізілу керектігі 2003 жылғы 29 қарашада өткен Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Ұлттық Кеңестің отырысында жан-жақты талқыланды. Онда сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: “…Мәдени мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына келтіру, сақтау, одан әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түріп кірісетін кез келді деп есептеймін… Қаражаттың тапшылығына, көптеген әлеуметтік мәселелердің шешімін таппай отырғанына қарамастан, біз барлық мүмкіндіктерді жұмылдырып, қоғамымыздың ендігі жерде рухани түлеуіне, оның мәдениетін көтеруге, тарихи және мәдени мұрасын қалпына келтіруге, оны өркениет дамуынан кенже қалдырмауға ұмтылып отырмыз. Бұл өзімізді танудың, әрі тәрбиелеудің, ең бастысы, жас ұрпақтың бойына шынайы отаншылдық сезім дарытудың жолы. Осыны естен шығармайық, ағайын!” /ҚӘ. 2003, 5 қараша/ – деп атап көрсетті.

“Тәуелсіздік талаптары” айдарымен жарық көрген сол кездегі “Азат” қозғалысының төрағасы, публицист М.Есенәлиев “Береке басы – бірлікте” мақаласында қоғмдық-саяси ойға қозғау салады. “Азат” қозғалысының бағдарла-масындағы басты бағыттарын халыққа жария етеді:

“– республика егемендігіне қол жеткізіп, тәуелсіздігін жариялау;

– қоғамдық өмірді демократияландыру;

– республика территориясының біртұтастығын сақтау;

– қазақ халқының тарихын, салт-дәстүрін, мәдениеті мен тілін құрметтеп, сыйлау принципінде республика халқының қалыпты өмірін қамтамасыз ету” /ЕҚ. 1992, 5 ақпан/. Бұл бағдарламаны жүзеге асыру жолдары әрі қарай талданып, таразыланады.

Нұртөре Жүсіп екі бірдей көлемді мақаласында ұлттық валюта енгізу жөнінде мәселе қояды. Нарықтық экономиканың қыр-сырын, қатпарларын өзге елдердің экономикалық дамуымен салыстыра отырып, Қазақстанның өз ақшасы болатын күннің алыс еместігіне назар тігеді.

Қайнар Олжай “Еліміздің есігі міндетін атқаратын Қазақстан кедені қандай талаптарды басшылыққа алады?”– деген заман сауалға жауаптар іздейді. Өз ұсыныс, пікірлерін білдіреді. Темірхан Медетбектің “Қазақтың Каспийдегі үлесі қандай?” мақаласының да өзектілігі тақырыбынан-ақ көрініп тұр.

Журналист Ақпанбет Әліш: “Тілмаштың тілі – еліміздің үні”. Сондықтан да аудармашылардың өзге елдің өкілімен арадағы әңгімені қазақ тіліне аударуының саяси маңызы зор, – деген пікір қалыптастырады. “Тәуелсіздік талаптары” айдарымен берілген тағы бір мақаласында “Ескерткіштер – ел еңсесі” екенін мойындар болсақ, күні біткен пролетариат көсемдерінің орнына қазақтың қамын жеген ұлдарының мүсіндерін, еліміздің елдігін танытатын ғажайып туындыларды орнататын мезгіл жетті”, – деп пісіп-жетілген ұлттық мәселені ақпарат айдынына алып шығады. “Бізге қарағанда бұл мәселеде Манас пен манасшылардың алып монументін жасаған қырғыз бауырларымыз көш ілгері” /ЕҚ. 1992, 14, 16 мамыр/, – дей келіп, Абылай хан, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай бабаларымыз-дың мүсінін қояр күннің туғанына ел назарын аударады. Мақаш Тәтімов “Тіршілік тірегі” мақаласында демографиялық ахуалды жақсарту қажеттігіне тоқталады. “Ғылымның тілімен ащы шындықты ашық айтатын болсақ, қазақ халқының барлық жан-жақты дамуы демографиялық нашар ахуалына, тарихи қалыптасуына тіреліп тұр”, – деп дабыл қағады. Көптеген сандық көрсеткіштерді өз пікірін дәлелдеуге дәйек ретінде тиімді пайдаланады. “Демографиялық майданда жеңіп шықсақ, біздер кейін саясатта да, экономикада да, мәдениетте де тілде де, қорыта айтқанда, бәрін де жеңе аламыз” /ЕҚ. 1992, 30 мамыр/, – деген оптимистік ойды халық санасына сіңіреді.

Газет осы мәселеге қайта оралып, “Қазақстанда кімдер тұрады? Қазақтар қаншамыз?” деген мақала жариялады. Сондағы статистикалық нақты деректерге жүгінсек, 1992 жылдың басындағы мәліметтер бойынша:

Қазақтар – 7 млн. 73 мың, 42%; орыстар – 6 млн. 257 мың, 37%; украиндар – 5,2 %; немістер – 7,4 %; өзбектер – 2,1 %; татарлар – 2 %; қалғаны – басқа ұлттар екен /ЕҚ. 1992, 4 тамыз/.

Демограф мамандар қобалжитындай проблемалар бірте-бірте өз шешімін таба бастағандай. Бірақ Тәуелсіз Қазақстан үшін – бұл ең басты мәселенің бірі екендігіне публицистер де үнемі назар аударып отырды.

“Елдік ерекшелігіміз шекарадан бастап байқалып тұрса” /ЕҚ. 1992, 13 маусым/ – деп жазады, іргемізді бекітіп, территориялық тұтастығымызды сақтау мәселесін қозғаған Солтүстік Қазақстандағы тілші Амандық Әбжан.

Жазушы Сейітхан Әбілқасымұлының “Ұлттың қамы – ұлы мұратымыз” атты мақаласының өзегінде – “Қазіргі қазақ үшін рушылдық, күндестік, күншілдікті, өзімшіл тар өрістілікті, арызқой жалақорлықты тастап, бір кісідей жұмыла ілгерілейтін кезең – осы кезең” /ЕҚ. 1992, 23 шілде/, – деген салмақты ой бар. Бұл да дер кезінде айтылған, публицистикалық қуаты бар салиқалы сөз.

“Тәуелсіздік талаптары” айдарымен басылған проблема-лық мақалларға еліміз егмендік алған тұстағы әлі де шетқақпай қалып шешілмей жатқан мәселелер арқау болды. Мұнда жағымсыз жайттарды тізбелеп, сынаудан гөрі, мәселенің мәнісіне терең үңіліп, оны шешу үшін билік тұтқасын ұстаған тұғырдағы азаматтар, құзырлы әкімшілік мекемелері тиісті істер атқару керектігіне көбірек көңіл бөлінеді.

“Өзекжарды өткір сөз” айдарымен жарияланған коррес-понденциялар мен мақалалар да өткірлігімен, ойлылығымен ерекшеленеді. Солардың бірі Темірхан Медетбектің “Санадағы ұлттық рух” атты мақаласы тақрыптық, идеялық өзгешелігімен көрініс тапқан. “…Кеңес Одағы тұсында қазақ халқы қатерлі үш полигонда өмір сүрді. Әлі де өмір сүруде.

Біріншісі, сөз жоқ, қазақ даласының түгелімен ядролық жарылыстар полигоны болғаны…

Екіншісі, қазақ жерінің демографиялық полигонға айналуы…

Үшіншісі, қазақ халқының ұлттық санасының идеологиялық полигонға айналуы…

…Біздің ұлттық санамыз табиғатымыздан да қатты бүлініп, қатты зардап шеккен. Өйткені ол соншалықты үргелек, соншалықты жалтақ” /ЕҚ. 1992, 1 ақпан/, – дейді автор. Тұрпайыланған интернационализм ұрығы, сорақы идеологиялық жарылыстар арқылы бүлінген ұлттық рухымызды жаңғыртудың – ел тәуелсіздігінің негізгі тірегі екендігін проблема етіп көтереді.

Көрнекті публицист Камал Смайыловтың “Нарық және халық” айдарымен жарық көрген “Байлық бар, береке қайда” немесе халық нарықты қалады ма?” атты экономикалық шолуында елдегі ахуал терең талданады. Публицист елдегі экономикалық жағдайға сын көзімен қарайды. Баяғы кеңестік кезеңдегі сияқты жапыра мақтау, көпіре мадақтау жоқ. Қайта кемшіліктердің бетін ашу арқылы жетістікке жетудің жолдары іздестіріледі. “Нарықтық экономикаға көшеміз – өтеміз деп белгісіз тұңғиықа қойып кеттік. Бәріне сенгеннен, көнгеннен басқа жазығы жоқ халық байғұстың басына бұрын-соңды көрмеген ауыртпалық – қиыншылық орнады. Ойланбай, болжамай жасалған қазіргі шаруаға қарап отырып, осыдан 60 жыл бұрын дәл осылай болғаны еске түседі. Жекеменшікті қолма-қол жойып, 3-4 жылда бүкіл қазақ шаруасын отырықшы, ортақшы етіп – аптығып-асығып өмірімізді өзгерткен едік. Енді де солай аптығып-асығып ортақты жойып, жаппай жекешелендіріліп, мемлекет меншігін ыдыратып-таратып кері құбылыс жасап отырмыз. Осының ақыры да сонау 30-жылдар секілді қасірет–қайғыға апарып соқпас па екен? Халық нарықты қалады ма?” /ЕҚ. 1992, 4 шілде/ – деп публицист халық атынан сөз алады, халықпен бірге ойланады. Сөйтеді де болып жатқан өзгерістерді елге түсіндіруге тырысады: “…Мына, жанталаса өсіп-өршіп бара жатқан бағаға бір тосқауыл бола ма? Меніңше, мәселе мынада. Бағалардың қымбаттап-жоғарылауы сонау мұнай мен энергияның біздегі бағасы халықаралық, дүниежүзілік бағаның деңгейіне жетпей, тоқтамайды. Әлемдік дүниеге кірген екенбіз, енді оқшау шаруа, оңаша баға болмайды. Бұрын бағаның бәрін мемлекет өз есебінен, ортақ қаржыдан төлеп, төменгі деңгейде күштеп ұстап келген” /ЕҚ. 1992, 4 шілде/.

Осы тұста К.Смайылов публицистикасының ерекшеліктері туралы ғылыми айналымға енгізілген тұжырымдар еске түседі. Профессор Н.Омашев оның фактіні шебер пайдалантындығын: “Камал Смайылов ше, фактіні қалай ойнатады! Көп оқып, көп ізденіп, көп жазатынын оның әр мақаласынан аңғаруға болады” [275, 151 б.], – деп көрсеткен еді. Ал зерттеуші Б.Сердәлі К.Смайылов публицистің стильдік даралығының бірнеше ерекшелігін айқындуаға күш салған болатын: 1) шығармашылық лейтмотиві, яғни, өне бойы жаңалық іздеуге ұмтылуы. Бұл көп жағдайда заман тынысын дөп басумен, оқырманға аса қажет өткір тақырыпты таңдап алумен ерекшеленеді; 2) публицистің әлдебір тақырыпты тұрақты “иемденіп” алуы. Бұл тұрғыда Камалдың “ғылым-интеллек-қиял” ұштағанын, “ғасыр ғаламаттарын” үзбей жазып отыруы мысал бола алады; 3) мақалаларының шолулық сипатқа ие болуы. Камал қайсыбір мәселені сөз етсе де, міндетті түрде салыстырмалы деректерді пайдаланып, талдама жасап отырады. Жетістік пен кемшілік қатар дәйектеліп, сарапталады; 4) белгілі бір талдау–болжау әдісіне (индукция, дедукция, ассоциация, т.б.) айналып соғып отыруы. Яғни, публицист аналогиясы [284, 20 б.]. Міне осындай өзгешеліктер К.Смайыловтың жоғарыда біз талдаған экономикалық шолуынан да кездеседі. Сол публицистикалық шығармасының түйінінде: “…Ал, жарайды. Баға сонша қымбаттасын дейік. Соған сәйкес біздің айлығымыз да әлемдік, немесе айталық, американдықтардың деңгейінде болуға тиіс қой. Біз қазір олардан 15-20 есе аз аламыз. Онда бағамен қоса еңбекақыны да осынша көтеру керек қой… Өндірісті, еңбек өнімділігін дамытсақ қана осы тығырықтан шыға аламыз” /ЕҚ. 1992, 4 шілде/, – деп болжалды ойға ерік береді.

Баспасөз бетін парақтағанда, алғаш тәуелсіздік жариялаған кездегі еліміздегі саяси, экономикалық, рухани ахуал айна-қатесіз көз алдымызға келеді. Тәуелсіздіктің алғашқы жылда-рындағы таксистер ереуілі, журналистердің қиын жағдайы, шахтерлар ереуілі – бәрі-бәрі газет публицистикасында көрініс тауып отырған. Дәл осындай қиын-қысталаң кезеңде Шерхан Мұртазаның еліміз Президенті Н.Ә.Назарбаевпен болған “Мен Әбілқайыр емеспін!” сұхбаты өткен күндердің өміршең бейнесі іспеттес. Ел өмірінің елеулі кезеңінен анық-айқын сыр беретін сұхбаттың кейбір тұстарынан тұтас үзінді келтіріп көрейік.

“Сұрақ:

Жауап:

…Осындай тағдырға тап болған екенбіз, енді не істеу керек? Кейбір “әсіре патриоттар” айтып жүргендей, шоқпар алып, сойыл соғып шошаңдау керек пе? Онда қан төгіледі. Кім қырылады? Тағы да қазақ қырылады. Осы ма бізге керегі? Ондай қырғынға жол беріп, тарих алдында күнәкар болғым келмейді. Бәрін де айламен, ақылмен шешу керек. Қазақ өз жерінде басым көпшілікке айналып жатса, бұйырса, ондай да күн туар, сонда да: “Өзің өлме, өзгені де өлтірме” деген даналықтан танбау керек.

“Сұрақ:

– “Бәрін де айламен, ақылмен шешу керек” дедіңіз. Тарихымызда осылай ойлап, өз халқын сыртқы жаулардан қызғыштай қорыған дарабоз даналар өткен. Соның бір – Абылай хан. Сізді жұрт сол Абылайдың жолын ұстанады деген сөз бар ел аузында. Ал енді “Известия” сияқтылардың әлгібір әңгімесінен кейбіреулер Сізді осы Әбілқайыр емес пе өзі деп жүр. Бұған қалай қарайсыз?

Президент өзінің тағы бір жауабында мынадай өз басынан өткен детальды әңгімелейді:

“– Былтыр желтоқсанның 31-і күні Минскіден ұшып келе жаттық. Ұшқыштардың командирі маған бір қағаз ұсынды. “Сіз 1991 жылы әуеде 382 сағат болдыңыз” деді. Мен айттым: “Бұл көп пе, аз ба?” “Бізге 300 сағат ұшқан ұшқыштарға бір жылғы стажымыз екі жылға саналады”. “Неге?” деймін мен. Сөйтсе, 10000 – 11000 биіктікте радиация 260 рентген болады екен. …Халықтан аянатын ештеңе жоқ” /ЕҚ. 1992, 14 ақпан/ – міне Президент Н.Ә.Назарбаевтың тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы арпалысы.

Бұл – публицистика емес пе? Бұл ел тағдыры сынға түскен қиын кезеңнің, аумалы-төкпелі заманның ақиқатын ақтарып салған нағыз публицистика, шындық шежіресі, өмір айнасы деуге толық негіз бар. Публицистиканың сұхбат жанры 90-шы жылдардан бастап алдыңғы қатарға шықты. Өйткені сұхбат арқылы көкейкесті сұрақтарға дер кезінде жауап алуға мүмкіндік туды. Соған қарағанда, саяси өзгерістер дәуірінде, екі ғасыр тоғысында өмір ағысының өзі де жылдамдайтын сияқты. Сондықтан сол ағысқа ілесе алатын публицистика жанрлары жиі көрініс табуы да заңдылық.

Тәуелсіздік дәуірінің публицистикасында ұлттық тарих, мемлекеттік тіл, оралмандар мәселесі, нарықтық экономика, сыртқы байланыс, демография, ұлттық рух мәселелері айрықша орын алды.

Мәселен, арғы тарихымыздан Ағыбай батыр, Олжабай батыр, Абылай хан, Кенесары, Шыңғысхан, Қазыбек бек Тауасарұлы, Бабыр, Көкжал Барақ, Досан батыр, Ықылас Дүкенұлы, Сырым Датұлы, Жанқожа батыр, Ескелді би, тағы басқа біртуар халық жадынан өшіп бара жатқан тұлғалар туралы тарихи-танымдық очерктер жарияланды. Бергі тарихымыздағы Алаш қозғалысы, ашаршылық нәубеті, репрессия зобалаңы, күштеп ұжымдастыру зардаптары, Голощекиннің “асыра сілтеу” саясаты, тың игеру хақында мақала, сұхбат жанрындағы жарияланымдар көптеп жарық көрді. Мұхтар Құл-Мұхамедтің “Жақып Ақбаев – Алаштың бас прокуроры”, “Профессор Ермеков – Алашорданың вице-премьері”, Мәмбет Қойгелдиевтің “Алаш Орда”, тағы басқа көлемді тарихи-танымдық мақалалары соның дәлелі. Осы жылдарда Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Шәкәрім, Смағұл Садуақасов, Халел Досмұхамедұлы, Мұстафа Шоқай, Қошмұхамед Кемеңгеров, тағы басқа алаш ардақтыларының ғасыр басындағы идеялық қуаты күшті, ойлы, ұлттық тәуелсіздікке бағышталған шығармалары баспасөз бетінде қайта көшіріліп басылды. Сөйтіп рух жаңғыртты. Бұл жаңа ұрпаққа ұлттық рух берді, ұлттық сана оянды. Публицистикада да ұлттық рух күшейді. Сөйтіп, қазақ публицистикасының даму жолында тәуелсіздік талаптарынан туған ұлттық саяси бағыт бірінші кезекке шықты.

Тәуелсіз еліміздің шет жұрттармен байланысы қанат жайды. Егемендіктің алғашқы жылдарының өзінде Ш.Мұртазаның “Ұлы Үндістан”, “Зиндабад Пәкістан!”, “Феруза Иран”, Ә.Кекілбайдың “Азат елге ағайын көп” (Франция, Германия), Ф.Оңғарсынованың “Қытайдағы қимас кездесулер”, М.Ілестің “Америка әсерлері”, тағы басқа жолсапар очерктері қазақ публицистикасының көкжиегін кеңейтті.

Сол кездегі шағын хабарлардың өзі зор публицистикалық маңызға ие болды. Бір ғана мысал: “Алғашқы сенім грамотасы” деген тақырыптағы КазТАГ хабары назар аудартады. Ол заметкада: “Түркияның Қазақстандағы төтенше және өкілетті елшісі Арғын Өзпай Президент Н.Ә.Назарбаевқа тұңғыш сенім грамотасын тапсырды”, – деп хабарланады. Мұның өзі тәуелсіздіктің әрбір күні, әрбір сәті публицистика түрінде көрініс тауып, өте келе аса құнды тарихқа айналатындығының дәлелі.

Азғыр, Тайсойған, Семей, Арал, Байқоңыр туралы экологиялық тақырыпта кең көлемді талдамалы мақалалар жарияланды.

90-шы жылдары публицистиканың хат жанры жаңа даму эволюциясын бастан кешірді. Президентке, үкімет басшысына, министрлерге жазылған зиялы қауымның әдебиет, мәдениет қайраткерлерінің, қарапайым халық өкілдерінің ашық хаттарында қоғамдағы маңызды мәселелер қойылды. Ал көрнекті публицистер Камал Смайылов пен Шерхан Мұртазаның тәуелсіздік жолына түскен еліміздің бүгінгі және ертеңгі тағдырын әр алуан қырынан сөз еткен, күнделікті өмірдегі өзекті мәселелерді оқырман алдына бар шындығымен шығара білген, өткірлігімен жұртшылықты елең еткізген, айтулы оқиғаға айналған хаттарының орны бөлек. Қос қаламгердің бұл хаттары қазақ эпистолярлық публицисти-касының дамуындағы жаңа кезеңнің парақтарын ашты. К.Смайылов пен Ш.Мұртаза хаттарында күнделікті күйкі тіршілік емес, ел тарихы, ұлт тағдыры, мемлекет болашағы туралы маңызды мәселелер қозғалды. Жұрт өміріндегі шешілуге тиіс проблемалар көтерілді. Бұл хаттар саяси, экономикалық, әлеуметтік, рухани салалардың бәрін де қамтыған, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарының шындық шежіресіне айналды. Шоқан, Ыбырай, Әлихан, Ахмет, Міржақып, Мұхтар, Ғабит хаттарынан тамыр тартқан публицистиканың хат жанры Шерхан мен Камал шығармашылығында жаңа өріс, тың тақырып, соны ой, идеялармен көрініс тапты. Хаттарда мал шаруашылығы, жайылымдық пен егістік проблемалары, еліміздің қазба байлықтары, географиялық жағдайы, Каспий, Арал проблемалары, ғылыми-техникалық прогресс, қазақ жерінің тұтастығы, БАҚ мәселелері, мемлекеттік, ұлттық әскер, төл ақша, демография, мүфтият, мешіт, дін мәселелері, инфляция, жекешелендіру, рухани жұтаңдық, қостілділік, қос азаматтық, басқа діндердің қанат жаюы, қауіпсіздік, шекара, Ата Заң, шетелдік инвестиция, ұлттық мәдениет пен әдебиет, көші-қон, спорт, өнеркәсіп, жер сату, оқулықтар, ауыл проблемалары, тағы басқа өзекті жайттар терең толғанады. Тәуелсіз елдің көп-көп мәселелерін сөз еткен эпистолярлық публицистиканың бұл үлгілері “Елім, саған айтам, Елбасы, сен де тыңда!” деген атпен кітап болып шығып та көпшілікке кең тарап кетті.

“Егеменді Қазақстан” газетіне 1989 жылдың 11 қарашасынан бастап 1992 жылдың 18 қыркүйегіне дейін Шерхан Мұртаза бас редактор болды. Бұл тәуелсіздіктің алғашқы жылдары, аса қиын саяси-психологиялық ахуал жылдары еді. Газет публицистикасындағы батыл қадамдар, өткір ойлар, жаңа ізденістердің алғашқылары осы жылдар бедерінде көрінді. Қазақтың көрнекті ақыны Әбу Сәрсенбайұлы “Жасын жарқылы” атты Ш.Мұртазаға хатында былай деп ағынан жарылып, ақсақалдық сөз айтыпты: “…Ал журналистік, жетекшілік, депутаттық жұмыстарың ше? Сен келгелі сұрғылт “СҚ”, қазіргі “Егеменді Қазақстан” нағыз халық қамқоршысына айналды. Сен өзің бір мектепсің… Қазіргі жас журналистердің “Біздер Шерхан аға мектебіненбіз” деп мақтанулары заңды” /ЕҚ. 1992, 18 қыркүйек/. Бір айта кетерлігі 60-шы жылдары “Лениншіл жаста”, 70-ші жылдарда “Жалын”, “Жұлдыз” журналдарында, 80-ші жылдары “Қазақ әдебиетінде”, 90-шы жылдардың басында “Егеменді Қазақстан” газетінде бас редактор болған жылдарында Ш.Мұртаза үнемі ұлттық публицистиканы сан алуан айшықты бояулармен байытуға көп еңбек сіңірді.

Редакторлық қызметті тапсырып бара жатып Ш.Мұртаза былай деп оқырманға сөз тастапты:

“Небір қиын-қыстау кездерде “Егемен Қазақстанға” қол ұшын беріп, өрелі елдің мінезін таныттыңыздар. Бұл газеттің ең алдымен халық газеті, ұлт үні болуына мен де біраз үлес қостым білем. Оның әділ бағасы өздеріңізде.

Халыққа бірлік, ынтымақ, достық тілеп, “Егеменді Қазақстанға” мына нарық қыспағында тұрғанда жанашырлық танытады деп сенемін. Газеттің ендігі бас редакторы Әбіш Кекілбайұлы – халықтың нағыз алғыр ойлы, аса беделді, ұлт қамын жейтін азаматы. Соған қолдау көп болсын!” /ЕҚ. 1992, 18 қыркүйек/. Ал “Егеменді Қазақстанның” жаңа басшысы Әбіш Кекілбайұлы:

“Еліміздің тәуелсіздігі, халқымыздың мерейі мен ырыздығы, қоғамымыздың салиқалылығы жолында аянбай күресіп келе жатқан “Егеменді Қазақстанның” жемісті қызметі мен келісті дәстүрлерін одан әрі жалғастырып, дамыта білу – баршамыз үшін парыз. Ісімізге сәт, ізденісімізге нәтиже бергей!” /ЕҚ. 1992, 18 қыркүйек/ – дей келіпті.

Орыстың танымал публицисі Михаил Кольцовтың бір сөзі бар: “Мен оқтын-оқтын газет редакторының баспасөзге публицистикалық мақалалар жазып тұрғанын қалар едім. Әйтпесе ол редакциядағы жәй әкім ғана болып қалады” [285, 29 б.]. Шындығында да солай. Қазақ баспасөзінің бертіндегі тәжірибесіне көз салсақ, Шерхан Мұртаза, Сейдахмет Бердіқұлов, Кәкімжан Қазыбаев, Камал Смайылов, Оралхан Бөкей сондай редакторлар бола білді. Олар редакциядағы ұйымдастырушылық қызметімен қоса, қалай, нені, қайтіп жазу керектігін өз шығармашылығы арқылы көрсете білді. “Егеменді Қазақстанға” бас редактор болып келген публицист Әбіш Кекілбайұлы тура сол принципті ұстанды.

90-жылдары қазақ елі көптен күткен тәуелсіздікке қол жеткізді. Тәуелсіздік оңай келген жоқ. Табиғаты таза қазақ халқына – бұл алланың берген сыйы еді. Қазақ қоғамы түбегейлі өзгерді. Ел аңтарды, қиналды. Бірақ төңкеріссіз келген егемендік қалай келді? Не болды. Қайда, қалай бет түзеп барамыз? Дәл осы толғақты сауалдар публицистерді терең толғантса керек еді. Міне ғасыр соңындағы елдегі түбегейлі өзгерісті талдап-таразылап, халық санасына қопарып жеткізу бақыты қаламгер Әбіш Кекілбайдың еншісіне бұйырды. “Егеменді Қазақстанның” қатарынан бес нөмірінде Ә.Кекілбайдың заман тынысын айқын аңғартқан, дәуір тамырын тамыршыдай тап басқан “Бетерден де бетер бар деген осы емес пе?” деген тақырыппен кең көлемді публицистикалық мақаласы жарық көрді. Қаламгер “Заманның оңбай бара жатқаны рас. Бірақ онда не тұр? Егер оны жақсарта алмаса, адамның несі адам?!” /ЕҚ. 1992, 12 қараша/ – деген Т.Карлейльдің сөзін эпиграф етіп алды да, кең даланың төсінде еркін көсілген бәйге атындай жосылтып береді. Алғашқы сауал “Бұл өзі қалай болды?” – сол кездегі өмір сүрген әрбір Қазақстан азаматын толғандырған заманауи сұрақ болатын.

“Жуырда ел аралап жүріп, көптен кездеспеген көз таныс құрбыма жолықтым. Ол да сәлемдесіп үлгермей жатып: Апырай, Әбекесі, ең болмаса сен шыныңды айтшы. Мынаның шамалыда таусылатын түрі бар ма? Бұрын өзімізді-өзіміз жұбатқанда: “бұдан да жаманымда тойға барғанбыз”, деуші едік. Енді ескі әнді қайталап: “едім ғой биылғыдан былтыр тәуір”,- дейтін болдық. Сонда мұның шегі мен шеті бола ма? Әлде әлгі “бетерден де бетер бар” деп жүргеніміз осы ма?” дегені” /ЕҚ. 1992, 12 қараша/. Нарық қыспағына түскен, қиын экономикалық күйзеліс кезіндегі халықтың көкейіндегі басты сұрақ осы болатын. Публицист сол заман сауалға жауап іздейді.

Ә.Кекілбай әлемдік социалистік жүйенің күйреу себептерін ғылыми дәйектер келтіре отырып, тарихтың өз сабақтарын мысалға ала отырып ашады. Кеңестер Одағы өз-өзінен құламағанын, жетпіс жыл бойына әлемдік үстемдікке ұмтылған тойымсыздығы туғызған ішкі, сыртқы қайшылықтардың тым мол қордаланып, тым терең шиеленісіп кетуі салдарынан күйрегенін дәлелдейді. Қоғам әуелі тоқмейілсуге (эйфорияға), сосын тоқырауға ұрынғандығын көрсетеді. “Экономикалық нигилизм саяси нигилизмді өрбітті.. Мұндай жағдайда қалыптасатын экономикалық прагматизм… саяси утилитаризмді ғана өршітеді. Ал, ол барлық уақытша билік иелеріне тән дәурендеп қалу психологиясымен ғана тынбай, сол дәурендеуді көзі жұмылғанша созуға жанталасады. Ол барып геронтократияға (саясаттағы ақсақалдар үстемдігіне) ұштасады. …Билік сахнасына келген жас күштер мансап үшін бір жағынан “саяси кәрияларға жағына”, екінші жағынан олардан тезірек құтылуға да асық болады” /ЕҚ. 1992, 12 қараша/, – дей келіп, империялық даңғойлықтың күндердің күнінде өзін-өзі қопарып түсірмей қомайтын жарылғыш бомба екенін тарих әлденеше рет дәлелдеп бергендігіне Аристотель, Томас Гоббс, Тацит, Монтескье, Ксенофонт сияқты әлемдік ойшылдардың өмірлік тәжірибеден, адамзат тарихынан түйген пайымдауларын мысалға келтіреді. Сол арқылы қазіргі қоғам дамуындағы саяси өзгерістердің бет-пердесін шынайы ашып береді. Мәселен, публицист мысалға келтірген Томас Гоббстың “Левиафанындағы” мемлекетті бейбіт жолмен әлсіртіп, құлдырауға әкелетін жағдайлар сабағы алға бет түзеген біздің еліміздің үнемі назарында ұстайтын ойлар болуға керек. Онда былай жазылған:

“Оның (Т.Гоббстың – Б.Ж.) айтуынша, мақсаттың айқын еместігінен саяси еріктің табансыздығы туындайды, ол мемлекеттік билікті әлсіретеді. Қоғамдық әрекеттерде жеке адамдардың жауапсыз қалуы мен сөзге ергіш тобырдың талғамсыз қолдауы үстемдік құрады. Әлеуметтік шешімдер талдау мен пайымдаудан гөрі көңіл әуеніне көбірек бой алдыртады. Өкімет жауапкершіліктен қашып, өз билігін өзі үлестіре бастайды. Бөтен елдер мен ежелгі мемлекеттерге еліктеу күшейеді. Жарыспа билік етек жаяды. Биліктің әлсіреуі экономиканы әлдсіретеді. Жоқтық пен жарлылық кім көрінгенге сенуді тудырады. Жеке адамдардың дақпыртына табыну үрдіске енеді. Шектен аса үлкейіп кеткен қалалардағы орнықсыз ахуал бүкіл елге ықпал ете бастайды. Өзін дербес мемлекеттен кем көрмейтін саяси корпорациялар көбейеді. Жоғарғы өкіметтің сөзін аяққа басу оңайлайды. Сөйтіп, басқыншылыққа ұшыраған елде өз мемлекетіңе өзіңнің іш тартуың шарт болмай қалатын сияқты өз мемлекетіңнен өзің қаралай жерініп шығатындай ахуал орнайды” /ЕҚ. 1992, 12 қараша/. Осының бәрі кеңестік дәуірде орын алғандығын өмір көрсетті. Мұның бәрі – тарих сабақтары. Тәуелсіз Қазақстан алдағы дамуында осындай кемшіліктерден ада болу керектігін публицист терең талдаулармен еркін жеткізеді. Монтескьенің демократия туралы қағидасының да, Ксенофонттың “Дыр-думанында” жазылған әсіреңкілікке душар болған республика ахуалы да бізге сабақ болу қажеттігін түсіндіреді.

Парасатты пайымдауға құрылған публицистің бағдарламалық мақаласындағы фин саясатшысы Сеппо Реместің 1990 жылы Турку қаласынан шыққан “Кеңестер Одағының болашақ дамуының ықтимал жөн-жобалары” атты кітабынан келтірілген болжамдардың да маңызы зор болды. Тәуелсіз Қазақстанның қай бағытты ұстанатындығы әлі белгісіз кездегі публицист идеяларының бағалылығы дәлел тілемейді. С.Реместің Кеңестер Одағының келешегі “Ашық нарық экономикасы”, “Жабық нарық экономикасы”, “Төрешілдік – либералдық даму”, “Хаостық даму” сияқты төрт бағытта өрбуі мүмкін деген болжамы да шындыққа айнала бастады. Варшава университетінің профессоры Ежи Вятрдың 1991 жылы шыққан “Күні батқан жүйе, Шығыс Еуропадағы демократиялық социализмнің тарихы мен болашағы” кітабындағы болжамдардың да маңыздылығына назар аударады. Шет елдік саясаткерлер мен ойшылдардың тарих тезінен өткен теориялық ұстанымдарын қажетті жерінде пайдалана отырып, Әбіш Кекілбай өз қорытындыларын өз болжамдарын ұсынады. Бұл – 90-шы жылдардағы қазақ публицистикасының да дамуындағы үлкен белес екендігін мақала мазмұны көрсетіп бере алады. Мысалға жүгінейік: “Сонымен, тәуелсіздік алған мемлекеттер мұндай кезеңде қалай әрекет еткен еді?

Біреулер тәуелсіздік ала сала өз ішінде кешегі отаршылдық тұсында кімнің қандай мінез танытқаны үшін өзара есеп айыруға көшті, сондай дау-дамайдан абырой тауып, сол арқылы билік алуға тырысқан іріткі күштердің ырқында кетті. Бұл азамат соғысына ұрындырды.

Екінші біреулері бұрынғы метрополиямен шұғыл есеп айырысуға кірісіп, олармен ашықтан-ашық қырғиқабақ саясат ұстанды. Бұл жаңа отаршылдық (неоколониализм) қаупін күшейтті.

Үшінші біреулері сөз жүзінде тәуелсіздік алғанмен, іс жүзінде бұрынғы метрополияның жетегінде жүре берді. Мұндай жандайшап саясат бүгін болмағанмен, күндердің күнінде тәуелсіздіктен қайта айырылуға мәжбүр етуі мүмкін.

Төртінші біреулер бұрынғы одақтастарына атымен кереқар одақтастардың бауырына кіруге асығады. Ондай оңай жалтармалық әлемдік геосаяси шытырмандар мен шырғалаңдардың көзсіз тұтқынына айналдырып жіберуі де ғажап емес.

Бесінші біреулер тәуелсіздіктің жөні осы екен деп, есік-терезесін бірдей қымтап алатын томаға тұйықтыққа түседі. Ондай мемлекеттердің оңай нығайып, тез арада құлпырып кете қойғанын ешкім көрген емес. Өйткені, дүниеде еш мәселеде ешкімге ісі түспейтін, бәрі өзінен табылатын, төрт жағы төрт құбыла мемлекет жоқ.

Алтыншы біреулер тәуелсіздігін пайдаланып, аймақтық астамшылыққа ұрынып, жан-жағына тиісіп, жергілікті жанжалдарға бой алдырады. Ондай мемлекеттер жақын көршілері үшін сүйкімсіз, былайғы дүние үшін сенімсіз болып шыға келетіні бесенеден белгілі.

Жетінші біреулер алыстағыларға иек артып, жақындағы-ларға мән бермейді. Мұндай тәкаппарлық та аймақтық ұрын-шақтықтың кигізетін кебін кигізері сөзсіз.

Сегізінші біреулер тек шектес көршілерінің ғана қас-қабағына қарап, былайғы дүниемен ықпалдаса алмайды. Оо аймақтық томаға-тұйықтықтың көзсіз көбелегіне айнал-дырады.

Тоғызыншы біреулер тек діни-мәдени тамырластық немесе таптық сипаттағы ыңғайластыққа бір жақты бой алдырады. Бұл жол діни-мәдени жікшілдік пен таптық жікшілдік матауында қалдырып, былайғы дүние тарапынан мүдделестік пен құлықтылық тапқызбайды.

Оныншы біреулер қалыптасып отырған тарихи жағдайды пайдаланып, өзінің табиғи, әскери, саяси, геосаяси, экономи-калық мүмкіндіктерін дәл мөлшерлеп, соған лайық сыртқы ықпалдастыққа ұмтылып, ішкі жарастықты ыждаһаттайды. Бұл жол іште ынтымақ орнатып сыртқы дүние тарапынан шынайы ықылас оятады” /ЕҚ. 1992, 12 қараша/.

Осы оныншы жол, яғни саяси прагматизм жолын Қазақстанға да ұстанбасқа болмайтынын, ондай тәуекелге, ең алдымен сабыр мен шыдам қажеттігін баса айтады. Жалпы нарық қыспағындағы халыққа мәселенің мәнісін терең түсіндіріп, тәуелсіз еліміздің әлемдік тәжірибеден алған сабақтарды іс жүзінде қолданып, енді-енді өркениет көшіне ілесіп келе жатқандығын публицист дер кезінде ұғындырып отыр.

Ә.Кекілбайдың бұл шығармасы жанрлық тұрғыдан алғанда ғылыми-публицистикалық мақала деуге негіз бар. “Научно-публицистической статье, как и другим жанрам публицистики, присуще богатство ассоциативных связей, экскурсы в прошлое и смелые “броски” в будущее” [286, 38 б.], – деген теориялық тұжырым соның дәлелі. Публицист заман тынысын аңғартқан бұл мақаласын жазу барысында бақылау, салыстыру, құжат-тарды зерттеу, жіктеу, жинақтау, анализ, синтез, индукция, дедукция сияқты публицистикалық таным тәсілдерін кең пайдаланған. Ә.Кекілбайдың бұл мақаласы тұтас бір қоғамдық кезеңнің айнасы бола алған. Өткеннің сабақтарынан үйренуге де бастайды. Бүгінгі өмір шындықтарынан да дәйектер келтіреді. Болашақ туралы батыл болжамдар да бар.

90-шы жылдарда тек бұрыннан қалыптасқан өмірдің жекелеген фактілері, оқиғалары мен құбылыстары туралы ғана емес, қоғамды толғандырған күрделі мәселелерді жалпылама алып талдап, таразылауға да жол ашыла бастады. Оның дәлелі – Әбіш Кекілбайдың тәуелсіздік хақындағы тарихи маңызы зор саяси сараптамасы.

Белгілі қаламгер Смағұл Елубай өзінің заман туралы бір толғанысында: “…Әзірше Қазақстан кемесі алға жылжып келеді. Бодандық жағалауынан күн санап, ай санап ұзап барады. Бұл – Қазақстан үшін жаңа жол, жаңа сапар. Алдағы арман жағалауға жақындау үшін Қазақстан кемесіне осылай, бағыттан жаңылмай, бейбіт сапармен жүзу керек, оған төзім керек, мезгіл керек” /ЕҚ. 1992, 22 шілде/, – деп жазған екен. Сол тәуелсіз еліміздің 1991 жылдан басталған жаңа жол, жаңа сапарында қазақ публицистикасы бірде жолбасшылық, бірде жетістік, кемшілікті көрсету, бірде танымдық, бірде бағалау-шылық, халық сөзіне еркіндік пен азаттық беру міндеттерін атқара алды. Бұл – “журналистиканың бағы ашылып, жұлдызы жанған кезең деп білген жөн. Ең бастысы журналистика стилі, жазылу машығы өзгеріске ұшырады, бұрынғыдай жадағай марапат, қарадүрсін мақтау, шексіз шадымандықтың уақыты келмеске кеткен. Ұшқырлық тездік, батылдық, қандай да проб-леманы ашық жазу, астарына үңілуге ұмтылу журналис-тикамыздың жаңа сипаттары деуге саяды” [275, 144 б.].

Бұл жаңа дәуірдегі жанрлық, түрлік өзгешеліктерге назар аударсақ, әсіресе сыни корреспонденция, корреспонденция толғаныс, ғылыми-публицистикалық мақала, проблемалық мақала, полемикалық мақала, тарихи-танымдық очерк, сұхбат, шолу, хат, есеп, жолсапар очеркі жанрларындағы шығармалар кездеседі. Дербес және бір тектес заметкалар мол басылды. Мұның өзі шет елдік жеңіл ақпараттық баспасөзге еліктеуден, әрі күнделікті оқиғалар туралы тез хабарлаудан туған қажеттілік еді. Памфлет, баспасөзге шолу сияқты жанрлар мүлдем көрінбей кетті. Ал репортаж, фельетон, рецензия жанрларында жазылған публицистикалық шығармалар сирек кездеседі. Бас мақала жанрының орнына оның “Редактор бағанасы”, “Серкесөз” “Ойтүрткі” сияқты жаңғырған түрлері пайда болды. Сұхбаттың қолданылу аясы кеңейді. Жаңа пішін-дер пайда болды. Көп жарияланымдар сұхбаттың монолог, диалог, сұхбат-пікір, сұхбат-толғаныс, баспасөз конференция-сы, брифинг, жедел сұрау салу (блиц-опрос), контрвью (қарсы интервью) түрлерінде берілетін болды. Радиопублицистикада, телепублицистикада радиокөпір, телекөпір, телефон арқылы балйаныс сияқты сұхбаттың жаңа түрлері кең қолданысқа енді. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі кіл мақтау мен марапатқа құрылатын портреттік очерктер мүлдем жарияланбайтын болды. Оның орнына шағын суреттемелер берілетін болды.

90-шы жылдар публицистикасында “синкретизм” аясы кеңейді. Кейбір жарияланымдарды жаңа бір жанрға жатқызып даралау, өзгешелеу мүмкіндігі болмай қалды. Оның есесіне бір публицистикалық шығарманың бойынан сұхбат пен репортаж-дың, корреспонденция мен мақаланың, тағы басқа бірнеше жанрлардың белгісін табуға болады. Бұл тенденцияның алда қалай өрістейтіні қалам алған публицистер қауымының фантазиясы мен танымдық көкжиегіне байланысты болса керек. Оның үстіне жанрлар мен пішіндердің өзгерісі әлемдік журналистиканың даму бағыттарына да байланысты екендігін ұмытпаған абзал. “Жанр – даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір әр түрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін енгізеді… Жанрлық дамудың өзі – тірі процесс. Жанрлар туады, өседі, өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады…” [132, 311 б.] – деген академик З.Қабдолов тұжырымы осындайда айтылса керек. 90-шы жыл-дар публицистика-сындағы тағы бір ерекшелік шығармадағы ішкі полемика (қақпайласу, қайымдасу). Мәселен мақала авторы, тууы мүмкін оқырман сауалдары мен қарсылықтарына ыңғайлас-тырып, ішкі полемиканы туғызады. Бұл теоретик-тердің айтып жүрген “Публицистикалық текстің ішкі-монологтық диалогтан-дырылуы” [287, 90 б.] болып табылады. Дәл осы ерекшелік тәуелсіздік дәуіріндегі публицистер шығармашылығында жиі кездесіп отырады.

90-шы жылдар публицистикасының басты өзгешелігі – бұрын жазуға болмайтын, бұрын айтуға болмайтын мәселе-лерге еркін қалам тербелді. Шын мәніндегі еркін, азат публицистика қалыптасты. Бұл жаңа басталған дәуірде қазақ публицистикасы, әсіресе, тақырыптық және проблемалық тұрғыдан байыды. Соған сай мазмұндық жағынан да публицистиканың өмірді шынайы қамту ауқымының аясы кеңейді. Ақын-жазушылар, ғылыми, мәдени зиялылардың публицистикаға қалам тартуы бұрынғыдан да жиіледі. Сөйтіп ел тәуелсіздігімен бірге, мәселенің мәнісін тез ашатын, қоғамдағы оқиға, құбылысқа жедел түрде үн қататын публицистика заманы туды. Бұл қазақ публицистикасының даму жолындағы жаңа дәуір еді.