Тәуелсіз Қазақстан публицистикасындағы

Бұл әсіресе 90-шы жылдардағы қазақ баспасөзінен, онда жарық көрген публицистикалық шығармалардан айқын көрініс тапты. Қазақ рухани тазару мектебінің біріне айналған басылымдардың бірі – “Қазақ әдебиеті” апталығы болатын. Осы газет туралы профессор Н.Омашев мынадай сындарлы тұжырым айтыпты:

“…Бізде әдебиет саласы бойынша “Қазақ әдебиеті” газеті шығады. Бұл үлкен жетістігіміз. Өйткені журналистиканың араласпайтын саласы жоқ. Сол тұрғыдан “Қазақ әдебиеті” газеті – қазақ халқының рухани байлығы. Мысалы, шопаны бар, шоферы бар, диханы бар, қоғам қайраткері бар – бәрі бірдей әдебиетті жақсы біле бермейді ғой. Бұл газетті оқи отырып, қазақ әдебиетінің, мәдениетінің, өнерінің, ұлттық журналистиканың, қазақ тілінің түрлі жетістіктері мен проблемаларын біліп, дәстүр-салтын, тарихын таразылап отырады. Оқырманның рухани байлығын мейлінше байыта түсетін, тіпті үзбей бірнеше жыл оқыған адамға осы саланың институтын бітіргендей нәр берер басылымның халқына бергені де, берері де мол” [275, 37-38 бб.]. Танымал талант иелері, жазушылар Төлен Әбдіков пен Оралхан Бөкей бас редактор болған тұстағы газеттің қыруар жүкті көтергеніне көз жеткіздік. “Қазақ әдебиеті” – елдің тек әдеби өмірін, әдебиет саласындағы жаңалықтар мен ақын-жазушылар шығармаларын жариялайтын салалық басылым шеңберінен шығып, қазақ халқының тағдыры хақында салиқалы сөз қозғайтын бүкілұлттық басылым деңгейіне көтерілді.

Дәл осы кезеңде қазақ публицистикасының дамуында да жаңа бір дәуір басталды. Ол – азат ойдың, еркін сөздің дәуірі еді. Публицистика қоғамдық маңызды мәселелерді көтергенде ғана, оның әсер-ықпалы зор болатындығы белгілі. Сондықтан біз 90-шы жылдардағы ең өзекті мәселелерді алға тартқан публицистикалық шығармаларға назар аударуға тырыстық.

90-шы жылдардағы қазақ баспасөзінде көрініс тапқан негізгі тақырыптар мынандай болып келді: 1) тәуелсіздік; 2) Қазақстан территориясның тұтастығы; 3) тіл саясаты; 4) егемендік; 5) казактар туралы; 6) қоғамды жаңғырту жолдары; 7) қазақтардың тарихи атамекеніне оралу мәселесі [276, 43 б.].

“Қазақ әдебиеті” газетіндегі 90-жылдардағы көтерілген басты мәселе – ұлттық тәуелсіздік тақырыбы болатын. Жалпы кез-келген саяси өзгерістер кезінде сан түрлі ой-идеяларды ұстанған қозғалыстар мен топтар пайда болатыны тарихтан белгілі. Еліміз егемендігін алуға бет бұрған кезеңде Қазақстанда да түрлі партиялар саясат майданына араласты. Соның бірі – ұлттық мемлекеттілікке меңзеген “Азат” партиясы еді. Онымен қоса қабаттаса ХХ-ғасыр басындағы қазақ зиялылары құрған “Алаш” партиясының атын жамылған бір даурықпа топ пайда болды. Жаңа “Алаштықтардың” іс-әрекеті де, даңғазаға бой алдырған ойлары да көңіл алаңдатарлық еді. Дәл осы кезде “Қазақ әдебиетінде” “Жебеушісі – жариялылық, демеушісі – демократия” деген айдармен “Азат” партиясының төрағасы, саясаткер-ғалым Сәбетқазы Ақатаевтың “Азат” пен “Алаштың” айырмасы” атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақаланың басынан-аяғына дейін тәуелсіздік рухында жазылғанына көз жеткізуге болады. “Кей-кейде “Азат” пен “Алашты” шатастырып сөйлеу бар. Ол түбегейлі қате. Тіпті ғасырымыздың басындағы “Алаш” партиясы мен қазір “Алашпыз” деп жүрген жастардың арасы жер мен көктей, екі “Алаш” арасында ешбір идеялық-генетикалық байланыс жоқ. Жиырмасыншы жылдары А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, М.Дулатов басқарған “Алаш” қазақ ұлтының, оның саяси-әлеуметтік ақыл-ойының жұлдызы болса, қазіргі “Алашпыз” деп жүрген жастар сол биік ақыл-ойдың жаншыла-жаншыла, езіле-езіле төмен түскендігінің бірден-бір белгісі. Оны анық ажыратқысы келгендер қазақ кемеңгерлерінің мұрасын оқып алып, қазіргі “Алаштың” митингісінен шыққан қиқумен салыстырып көрсін. Алдағы ағалардың атын жамылған жастар олардың ақылын алмағандығына жан езіледі” /ҚӘ. 1991, 4 қаңтар/, – деп жаңа құрылған “Алаш” партиясының қасиетті “Алаш” сөзімен еш байланысы жоқтығын дәлелдеп береді. Автор ойлары – соншалықты батыл, соншалықты еркін. Дәл осындай ақжарма ойларды жариялылықтан бұрын айту мүмкін емес еді. Бұл – саяси ақыл-ойдың сілкінгендінің де айнасы болатын.

Әрі қарай: “Ақ тер, көк мұзда аштықты “Алаштың” жетекшілерінің өздері жарияламай, басқаларға жариялатуы да сол жетекшілердің саяси-мәдени өресін танытады” /ҚӘ. 1991,4 қаңтар/, – дей келіп, “мұсылманшылыққа көзсіз табыну”, “орыстарды қуу”, “тәуелсіздікті дереу алу” сияқты “Алаштық-тар” талаптарын сынға алады, есерсоқтық әрекетке балайды.

Мақаланың түйінінде автор “Азаттың” айырмасын көрсететін негізгі тұжырымдарын келтіреді:

“Азат” қозғалысының бағыты: қазақтың ұлттық рухани және материалдық игілігіне жанашырлық танытқан республи-камыздағы әр ұлт өкілі – қазақ халқының досы саналмақ. Бұл жағынан “Азат” қазақтың көне философиялық ой-тұжырмын тиянақ етеді. “Ешкімнің шынжырына да көнбе, шуда жібін де үзбе!” /ҚӘ. 1991, 4 қаңтар/. Дәл сол кезде әлі толық тәуелсіздік алмаған ел басылымында мұндай саяси өткір мақалалардың жариялана бастауының өзі – автордың да, газеттің де батылдығын көрсететін дәлел деуге толық негіз бар.

Сәбетқазы Ақатайдың “Тәуелсіздік – біздің түпкі мақсатымыз” атты орыс зиялыларына ашық хатында қозғалған мәселелер де назар аударарлық. Автор көптің көкейінде жүрген ойларды айтады. Алып империядан арқан үзудің мақсатындағы қазақ халқы мүддесімен сабақтас талаптар бұл:

“…Сондықтан да мен Қазақстан Президентін бізді, қазақтар мен бейбіт қазақстандықтарды, “біздің ададмары-мыздан” қорғау үшін өз құзырына тәуелді меншік республи-калық әскер бөлімдерін, ішкі істер министрлігін, мемлекет қауіпсіздігі комитетін құруға шақырамын.

Орыс адамдары! Алдауға, қайыршылық пен құқықсыздық-қа бірауыздан жоқ делік! Қатыгез империя керек емес! Тең ұлттардың ынтымағы жасасын! Менің бұл хатымды Отаннан зорлықпен айрылған, Отанын аса сағынған “бұратананың” жан даусы деп қабылдаңыздар” /ҚӘ. 1991, 27 қыркүйек/.

“1986 жылдан басталған заман ағымы тоқсаныншы жылдары өзіне лайық арналар таба бастады. Жаңаша ойлайтын зиялы қауым бас көтерді. Халық таптаурынды болған сөз-толғамдардан жалығып, әлденеден үміт күтіп, әйтеуір, бір жаңалыққа құмарлығын танытты” [277, 3 б.]. Шындығында жаңалыққа құмар халыққа қоғамды алға сүйрейтін өзекжарды өткір ойлар керек еді. Философ-ғалым С.Ақатайдың жан даусы – өмір ағымының өзі туғызған дауыс болатын. 1990 жылдың 25-қазанында қазақ елінің Мемлекеттік егемендігі туралы тарихи маңызы бар құжат – Декларация қабылданды. Бірақ Қазақстанның осындай мәртебеге ие болғанына, сырттан көз алартушыларды былай қойғанда, ішкі жаулар да шыға бастады.

“Казак-орыс съезін өткіздірмейміз!” деген тақырыппен жарияланған хат соның көрінісі. Оған Орал облысы, Тайпақ ауданы “Қазақ тілі” қоғамының 26 мүшесі қол қойған. Редакцияға хатта:

“Возрождение” атты орыс-казак қоғамының бастамасымен Россияның әртүрлі орталық қалалары мен облыс орталығы Орал қаласында орыс-казак съезін өткізуді жоспарлаған хабары бізді қатты алаңдатуда.

…Қазақстан территориясының тұтастығын бұзуды көздейтін айлалы әрекетке қарсы шығып отырмыз” /ҚӘ. 1991, 17 мамыр/, – дейді хат авторлары.

Кең-байтақ қазақ жеріне көз алартушылар көбейді. Қазақстанның Солтүстік облыстарын бөліп әкетуге негізделген айлалы әрекеттер іштен де, сырттан да жүргізіле бастады.

Қазақ жеріне сырттан көз алартушылар туралы қайраткер-қаламгер Әбіш Кекілбаев соншалықты дәл, әрі құнды тарихи ой айтты: “Сонау сексен тоғыздың күзінде “Московские новости” газетінде Г.Попов Қазақстанға көп территорияны Сталин озбырлықпен тартып әперді десе, дәл сол тектес пиғылды тоқсаныншы жылдың жазында А.Солженицын қоздатты. Тоқсаныншы жылдың желтоқсанында президенттіктен кетіп бара жатып М.Горбачев Қазақстан тың игеру кезінде Ресейдің бес облысын иемденіп кетті деп жар салды. Жуырда “Правда” газетінің бетінде дәл осы алуандас пікірді Ресейдің халық депутаты М.Челноков қайталады.

Бұл төрт “дуалы” ауыздың әр жағында… төрт пиғыл тұр: біреулеріне бұрынғы Кеңестер Одағының орнына ұлттық сипатқа атымен мән бермейді-міс Америка Құрама Штаттары сияқты Еуразия Құрама Штаттары керек; екіншілеріне сәл жаңартылған немесе тіптен жаңартылмаған баяғы Ресей империясы керек; үшіншілеріне Кеңес Одағы керек; төртіншілеріне ешқандай жақсартылмаған да, жаңартылмаған да кешегі Кеңестер Одағы керек…” /ЕҚ. 1992, 12 қараша/. Міне дәл осындай қиын-қыстау күн туғанда, баспасөз зиялы қауымның да, қарапайым халық өкілдерінің де нағыз мінберіне айнала алды.

Тәуелсіз, егемен Қазақстанды құру жағдайында ұлттық сананың қалыптасуы қазақ этносының тарихи өткенін зерделеудің мейлінше қажеттілігін танытады. Соңғы кезге дейін қазақ этносының тарихы жекелеген индивидиумдар мен тарихи үрдістер субъектілері тұрғысынан қаралған жоқ. Қоғамдық-саяси қайраткерлердің, ұлттық зиялы қауым өкілдерінің, тіпті халық арасында танымал белгілі адамдардың есімдері әуелі патша режимінің, содан соң 30-шы жылдардағы тоталитарлық жүйенің саналы жүргізілген шаралары негізінде әдейі ұмыттырылып, жадтан өшірілді.

Сөйтіп, еліміздің тарихына қатысты… оқиғалардың кеңес идеологиясының ыңғайымен айтылып, қазақтың, сол сияқты империяға қараған басқа да ұлттар мен ұлыстардың өткен жолы жете ашылмай, сыңар жақ баяндалып келді [278, 11 б.]. Міне осы олқылықтардың орны 90-шы жылдар баспасөзінде толтырыла бастады. Қазақтың “жабулы қазан” күйінде жатқан арғы-бергі тарихының ақтаңдақ беттерінің құпиясы ашыла бастады. Қазақстанның жаңа ақпараттық кеңістігі туралы толғамды зерттеулер жүргізген, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері А.Сәрсенбаев: “Поначалу в силу своих особенностей казахская журналистика очень активно разрабатывала гуманитарную проблематику. Наблюдался заметный крик в сторону вопросов истории, культуры и критики порядков времен царского и советского тоталитарного строя” [276, с. 772], – деп атап көрсетті. Баспасөздегі публицистикалық шығармалардың басым көпшілігі осы аталған мәселелерге арналды. Бұрын жазуға болмайтын, цензура сүзгісінен өтпейтін көптеген тақырыптарда шындық шымылдығын ашудың сәті түсті. “Қазақ әдебиеті” газетіндегі “Қазақстан Россияға өз еркімен қосылды ма?” айдары бойынша берілген “Ел мұңсыз ба, жер құнсыз ба?” деген мақала соның бір ғана дәлелі. Қаламгер Сапабек Әсіпов: “Бізді жерден айырған қаралы күн – 1891 жылғы 25 наурызды ұмытпайық. “Далалық Ереже” – “Степное положение” бойынша 45 млн десятина жер қайтарылмады” /ҚӘ. 1991, 17 мамыр/, – деп толғанады. 100 жыл бұрынғы патша үкіметінің сол “Ережесінің” жергілікті ұлтқа тигізген залал-зардабы туралы ашына жазады. Қазақ қауымын жер қадірін білуге үндейді.

Қазақ тарихындағы қасіретті кезеңнің бірі – 30-шы жылдардағы репрессия болды. “…Жазалау толқыны Қазақстанды да жайпап өтті… Ж.Аймауытов, Ә.Ермеков, Ж.Досмұхамбетов, Ә.Бөкейханов және “Алаш” партиясының басқа да көптеген көрнекті қайреткерлері мен мүшелері жазаға ұшырады… 1937-1938 жылдарда жаппай террор сипат алды” [180, 145 б.]. Сөйтіп қазақ халқының көшбасшылары, бас көтерер зиялылары түгелге жуық Сталиндік репрессияның құрбаны болды.

Бірақ кеңестік режим кезінде ақтаңдақтар ақиқатын жазбақ түгілі, жазаланған ұлттық көсемдердің есімін атаудың өзі қылмыс саналды.90-шы жылдар баспасөзіндегі көптеген публицистикалық шығармалар сол олқылықтардың да орнын толтыруға бағытталды. Бұл екі түрлі бағытта жүзеге асырылды: 1) 30-шы жылдары жазықсыз жапа шеккен ұлт зиялыларының ғасыр басындағы ой, идеяларын халық жадында қайта жаңғырту үшін, әрі тәуелсіздікке жету жолында өткеннің сабағынан үйрену мақсатында Алаш ардақтыларының мақалалары мен шығармаларын қайта жариялау; 2) Ел еркіндігін, ұлт азаттығын көксеген азамат, қайарткерлердің өмірі мен шығармашылығы туралы ақтау бағытында жазылған публицистикалық мақалалар мен тарихи-танымдық шығармалар шоғырын басу.

Мәселен, Міржақып Дулатовтың 1925 жылы “Еңбекші қазақта” жарияланған “Ендігі бір арманымыз – тіл тағдыры” деген мақаласын қайта көшіріп басу арқылы, мемлекеттік тіл мәселесі қозғалады. Сондай-ақ, АҚШ–тағы Мэдиссон қаласынан жазған Мәриям Қырымлының “Дұғай сәлем” айдарымен жарияланған “Міржақыпты түсіну” хаты, жезқазғандық қаламгер Апбаз Қаражігітовтің “Сәкен Сейфуллин қалай қаза тапты?”, Ғалым Ахмедовтың “Тағдыр” айдарымен берілген “Ұзақбай Құлымбетов” туралы тарихи-танымдық мақалалары, Жүсіпбек Қорғасбековтің “Ахметті ардақтап, Міржақыпты үлгі етсек” сұхбаты, Дүкенбай Досжановтың Қазақ КСР Мемлекеттік Қауіпсіздігі Комитетіндегі құпяи құжаттар негізінде жазылған “Байтұрсынов қалай айыпты болды?” мақаласы, Әнуар Әлімжановтың “Саяси сыпаттама” айдарымен жарық көрген “Мұстафа Шоқай!.. Ол кім?” атты тарихи-танымдық очеркі, т.б. жарияланымдар оқырман жадына керуен тартты. Сол арқылы 1937-1938 жылғы саяси қуғын-сүргін зобалаңы егемен ел публицистерінің көзқарасы тұрғысынан қайта сараланып, ақиқи деректерге көз жеткізілді.

Газет бетінде “Тағдыр”, “Тарихымызды таразыласақ” деген айдардар аясында еліміздің танымал тарихшылары да сөз алды. Қазақ тарихының беймәлім қатпарларын ашқан, мәселеге тәуелсіздік тұғырынан қараған академик Манаш Қозыбаевтың “Ел – ебелек емес, ер – кебенек емес”, профессор Талас Омарбековтің “Қазақтардың Қытай асуы: дақпырт пен шындық” мақалалары ұлттық сананы қалыптастыруға қызмет етті.

30-шы жылдары қазақ байларын кәмпескелеу, жер аудару, жазалау науқаны зорлық-зомбылықпен жүргізілген еді. Қазақ байларына “кулак” деген ат тағылды. Ол туралы тарихшылар: “Кулактарды жою дейтіннің мейлінше ауыр зардаптары болды… Кәмпескеленген кулактар саны барлық жерде дерлік ең жоғары шегіне дейін “жеткізілетін” еді” [180, 128 б.], – деп жазды. Дәл осы мәселе төңірегінде “Айтылмаған ақтаңдақ” тақырыбы бойынша журналистер Б.Жүнісбековтің, Ә.Меңдекенің мақалалары жарияланып, қызу пікір талас туғызды. Болат Жүнісбековтің “Қазақ байы кім болған?” атты мақаласында Басбай Шолақұлы Бапин деген кезінде бай болып айыпталған адамның тағдыры сөз болады. Бапиннің мейірімді, қайырымды, елге сыйлы азамат болғандығы нақты деректер негізінде ашылады. Ұлы Отан соғысы жылдарында Басбай Шолақұлы үйір-үйір жылқы беріп, самолет сатып алып майданға жөнелткені баяндалады. Автор шығарма түйінінде:

“Олар (байлар – Б.Ж.) өздері өмір сүрген адамзат дамуындағы есею дәуірінің өкілдері болатын… Қазақ байларына деген біржақты көзқарастан арылғанымыз оңды шығар” /ҚӘ. 1991, 1 ақпан/ – деген тұжырымға келеді.

Бұрын мүлдем ауызға алынбай келген, қазақтың арғы тарихы да публицистика объектісіне айнала бастады. Қазақ басылымдарының беттерінде қазақ мемлекттілігінің тарихына қатысты полемикалық мақалалар, қазақ хандары, билері, батырлары хақындағы ақиқатты қалпына келтіру бағытындағы ғылыми дәйектерге жүгінген шығармалар бірінен соң бірі жарияланды. Мұның өзі уақыт талабынан туған қажеттілік болатын. Республиканың көрнекті ғалымдарының қатысуымен жазылған “Қазақстан тарихының” 5-томдығында мынадай деректер назар аудартады: “Қазақ хандығының пайда болуы (1466 ж.) ХІҮ-ХҮ ғасырларда Қазақстан аумағында болып өткен этникалық-саяси және әлеуметтік-мәдени процестердің заңды қорытындысы болды. Қазақ мемлекеттігі – ежелгі заманда жатқан ұзақ тарихи дамудың жемісі, ол қазақ халқының топтасуына, оның этникалық нығаюына, қазақ халқының рухани және материалдық мәдениетінің дамуына себеп болды… Хандықтың негізін салушылар Ақ Орда билеушісі Ұрұс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек еді… Оның негізгі тұрғындарының ұлттық атауына орай тұңғыш мемлекет, Қазақ хандығының құрылу уақыты туралы мәселе ғылыми әдебиетте, ал қазіргі уақытта публицистикада (астын сызған біз – Б.Ж.) айтыс тудырып, үнемі ерекше көңіл бөлуді қажет етіп келеді” [91, 336-337 бб.].

“Қазақ әдебиетінің” 1991 жылғы бір нөмірінің алғашқы бетінде Абылай хан суреті басылып, оған жапсарласа редакциялық бас мақала берілді. “Абылай ханның туғанына 280 жыл” деген айдар аясында Қазақ Хандығының іргесін көтерген Әз Жәнібек пен Керей хан екендігі, онан кейін қазақтың тұңғыш конституциялық құжатын жасаған “Қасым ханның қасқа жолы”, мемлекеттілік ыдырай бастаған кезде қайта қалпына келтіріп хандықты дамытқан “Ақназар хан, Тәуекел, Еңсегей бойлы Ер Есім” – Есім хан, Жәңгір хан, “Жеті Жарғыны” жасаған Әз Тәуке хан есімдері мен атқарған ұшан-теңіз істері халық жадында қайта жаңғырады. Қазақ елдігін сақтап қалуға, қазақ мемлекеттігін дамытуға Абылай ханның сіңірген еңбегі де өлшеусіз екендігіне дәйекті баға беріледі. Егер осы деректер құрғақ баяндалып қана кетсе – бұл тарих болар еді. Ал мақала түйінінде оның публицистикалық шығарма екендігін айғақтайтын тұжырым бар. Мақалада орыс ұлықтарына тұтас қала, аудан, ауыл аттары берілгенде, қазақ елдігін сақтап қалған хандарымызға құрмет көрсетпеуіміз сыналады. “Оннан аса Александровка, төрт Екатериновка, Елизаветка, Павел есімдері берілгенде, Абылай ханға бір де көшенің атын қимағанымыз қалай?” /ҚӘ. 1991, 12 көкек/ – міне, егемен елдің публицистикасында осындай өткір проблемалар еркін көтеріле бастады.

Дәл осы үрдіс әрі қарай жалғасып, газет бетінде қазақ билері, батырлары туралы тұщымды мақала, тарихи- танымдық очерктер жарияланып тұрды. Мәселен басылымда Сыпатай батырдың туғанына 210 жыл толуына орай, Сыпатай Әлібекұлының суреті басылып, батырға арналған астан Қайырбек Асановтың “Бірлік пен береке бейнесі” атты репортажы жарияланды. Сондай-ақ Қаракерей Қабанбай батырдың туғанына 300 жыл толуына орай, баба суреті басылып, Қайым Мұхамедхановтың “Қаракерей Қабанбай батыр”, Болатжан Абылқасымовтың “Хан батыры Қабанбай” атты көлемді тарихи-танымдық очерктері жарық көрді. Тағы бірде Бөгенбай батырға арналған мақала жарияланып, Ақмолада еткен конференциядан редакциялық есеп басылды. Осының бәрі – егемендік жылдарындағы қазақ публицис-тикасының “өшкенімізді жандырып, өлгенімізді тірілтіп”, жаңа тарихымызды жасауға қызмет еткендігінің көрінісі.

“Қазақ әдебиеті” газетінің “Егемендік: аты мен заты” айдары бойынша да айтар ойы құнды ұсыныстарға толы мақалалар жиі жарияланды. Соның бірі А.Қайырбаевтың “Өсер халықтың арманы көп” атты шығарма. Автор бейтаныс болғанмен, материал мазмұны оқырманды жақсы ойға жетелейді, көпшілікті бірлік, татулық, ынтымаққа шақырады. Ел Гимнінде “Біз қазақ ежелден еркіндік аңсаған” деген қанатты жолдардың қалуына пікір қосады. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасында Мәскеуден таңылған “Қазақ ұлтшыл-дығы” деген тіркесті қаулыдан алып тастауды ұсынады. Жалпы Желтоқсан оқиғасы ол кезде әлі өзінің тарихи бағасын алмаған болатын. Одақ тағайындаған басшы Г.Колбиннің тікелей ұйымдастыруымен 1987 жылы екі бірдей конференция өткізілді. Онда желтоқсан оқиғасы қазақтардың өз аузымен қараланды, оған қатысушы жастар басбұзарлар, ұлтшыл-экстремистер ретінде жалған айыпталды. Бір қызығы ұлтшыл-дықты қаралай отырып, кейбір коммунист-үгітшілер құнды деректер келтірді”, – дейді сол конференциялардың куәгері, профессор Ғ.Есім. “Очевиден, конечно, факт, что события 17-18 декабря в Алма-Ате придали силу антисоветчикам, вселили в них уверенность. Так, автор книги “Интеллигенция и развитие национализмав Казахстане” Марта Б.Олкотт в статье Лондонской “Таймс” писала уже 20 декабря: “Смещение Кунаева с поста первого секретаря было лишь предлогом для студенческих волнений, а главной причиной был рост национального самсознания и засилье Москвы” [279, с.34].

“Қазақтар” атты кітап жазып, ұлтымыздың аты мен ісін ұлықтаған М.Б.Олкотт ханым мәселеге оң баға берген болатын. Кейіннен, 1996 жылы Ұлттық Ғылым Академиясында желтоқсан оқиғасының 10 жылдығына арналған ғылыми конференция өткізіліп, мемлекет қайраткері Ә.Кекілбаевтың баяндамасында – Алматыда 1986 жылы өткен оқиғаларға “Желтоқсан көтерілісі” деген тарихи ат тағылды.

Желтоқсан оқиғасының 5 жылдығына орай “Қазақ әдебиеті” газетінде Мұхтар Шахановтың “Ақиқат үшін айтқан едім” деген қысқа да тұжырымды толғанысының да маңызы зор. Онда: “Қазақ халқы өзінің ұлттық намысын, бостандығын қорғау жолында аса елеулі үш оқиғаны басынан өткізді. Оның біріншісі: ХІІІ ғасырдағы Шыңғысхан түмендеріне тойтарыс берген Отырар қаһармандығы. Рас, бұл шайқаста Шыңғысхан әскерлері жеңді. Отырарды қорғаған жанкешті батырлар өздері түгел опат болғанымен, ұлтымыздың қайсар рухын күллі әлемге әйгілеп кетті.

Екіншісі: ХҮІІІ ғасырдың орта шеніндегі жоңғар шапқыншылығына қарсы ұлы жойқын күресіміз.

Үшіншісі: Бүгінгі дәуірдегі биік белесіміз, өршіл, қайсар мінезімен өзіне жалпақ әлемнің назарын бұрған 1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан оқиғасы. Халқымыздың асқақ рухы бұл жолы жас қауымның бұлқынысы, тәуелсіздікті аңсаған талабы арқылы көрініс тапты. Қайта құру кезеңі тұсында бұрқ еткен бұл ашу-ыза жарылысы бүкіл Кеңестер Одағындағы демократиялық қозғалыстың көшбасшысы болды” /ҚӘ. 1991, 13 желтоқсан/, – деп көрсетілді. Сөйтіп, тарихи шындық публицистикалық стильде қалпына келтірілді.

Желтоқсан оқиғасы – 90-шы жылдар басылымдарындағы басты тақырыптың бірі болды. Мәселен, журналист Коммунар Табей “Желтоқсан жаңғырықтары” атты тұтас кітап жазып шығарды. Ол кітаптың нақты дерек, сот шешімі, қаулылар, құқық органдары қызметкерлерінің пікірлері, оқиғаға қатысушы жастар туралы құжаттар, арнайы комиссияның материалдары пайдаланылған алғашқы үзінділері “Қазақ әдебиеті” газеті бетінде жарияланды.

“Ойтүрткі” айдарымен басылған жазушы-драматург Сұлтанәлі Балғабаевтың “Қызыл кітапқа кіретін халық” атты мақаласында ұлттық тіл, мәдениет, ұлттық сана-сезімдерді сақтап қалу керектігіне қоғам назары аударылды. Әсіресе “Ассимляция дейтін апат бар” атты тақырып бойынша қамтылған мәселелердің бүгінгі таңда да маңызы зор екендігін айтуымыз керек.

Демограф-ғалым Мақаш Тәтімовтің “Қазақтың тайпалық құрамы мен саны және орналасуы” атты мақаласы ұлттық демографиялық саясаттың публицистикадағы көрінісі деуге негіз бар. Автор өзінің баспасөз бетіндегі мақалалар шоғырында Қазақстанның тәуелсіз мемлекет болуы үшін онда тұратын ұлттар мен ұлыстар арасындағы сандық көрсеткіштің де үлкен рөлі бар екендігін, қазақ санын көбейтудің, оның республика тұрғындары арасындағы үлес салмағының басым болуы керектігін, демографиялық дағдарыстан шығудың жолдарын нақты деректерді қолдана отырып көрсетеді.

Дәл осы проблеманың шешімін табудың бір бағытын публицист Ақселеу Сейдімбек “Миграция жөнінде немесе ұлы көш туралы тезистер” атты мақаласында айқындай алған. “Біртұтас қазақ халқының жерінің бөлшектеніп, туған жерімен бірге елінің де бөліне бастағанына биыл аттай 110 жыл” /ҚӘ. 1991, 15 қараша/, – деген тұжырым айтады. Шын мәнінде тарихи зерттеулер солай сөйлейді: “…на оснований С.–Петербургского договора 1881 г. остались в большой своей части (отдел абак и ачамайлы) в пределах Западного Китая” [280, 413 б.]. Әрі қарай автор қазақ халқының бүгінгі бөлінісінің түпкі себептерін былайша көрсетіп береді: “Осы бөлістен кейін күні кешегі жетпісінші жылдарға дейін қазақ жері халық келісімінсіз көрші елдерге үлестірілуде болды. Нәтижесінде бүгінгі таңда біртұтас қазақ ұлтынан өмір салттары бөлек, саяси-әлеуметтік бағдары әр түрлі, тілдік айырмашылықтары бар, жазулары әр басқа алты ұлттық құрам пайда болып отыр. Олар: 1. Қазақстан қазақтары; 2. Өзбекстан қазақтары; 3. РСФСР қазақтары; 4. Қытай қазақтары; 5. Монғолия қазақтары; 6. Түркия қазақтары”. Бұл проблема ма – проблема. Енді оны шешудің жолы публицист ойынша былай түйінделеді: “Қазақ халқының болашағына қатысты бірінші кезекте” мән беретін міндет – ұлттың басын біріктіру /ҚӘ. 1991, 15 қараша/. Бұл жалаң ұлтшылдық ұран емес, ел көкейіндегі, жұрт көңіліндегі тәуелсіздік талабынан туындап отырған өмірлік қажеттілік. Мемлекеттің біртұтас демография-лық саясатына қосылатын үлес. Қазақ публицистикасында күн тәртібіндегі ең өзекті мәселелер қозғалғандығының да бір дәлелі – бұл.

Орыс зерттеушісі В.Литвиновтың: “Публицистика всеобъемлюще, и нет такой области человеческой деятель-ности, которая была бы ей безразлична. Можно с уверен-ностью сказать, что мир публицистики – это весь мир” [281, с. 3], – деп жазған қанатты сөзінің ақиқат екендігін өмір дәлелдеп отыр. Қазақ публицистикасының ғарыш тақырыбын қамтитын күні де туды. Соның айғағы “Қазақ әдебиетіндегі” “Туған тұғырдан ғарышқа” ұшар деп үміттенген қос қазақтың бірі – Совет Одағының Батыры Тоқтар Әубәкіров” /